________________
૮ મું )
સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ ( ર૮૧ રીતે ચાર આને મણ વેચાતું તે બે રૂપિયે મણ વેચાવા લાગ્યું. ઘણાં માણસો એ સમયે ગુજરાતમાંથી માળવા ચાલ્યાં ગયાં હતાં.
ઈ. સ. ૧૮૧૨-૧૩( વિ. સં.૧૮૬૯)માં આખા ગુજરાતમાં એક ભયંકર દુષ્કાળ પડયો હતો. જે “અગણોત કાળ” તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. એના આગલા વર્ષે સં. ૧૮૬૮ માં વરસાદ થયો હતો, પણ તીડનાં ટોળાં તમામ પાક ખાઈ ગયાં તેથી અનાજની ભારે તંગી પડી. એક રૂપિયાના આઠ શેર ઘઉં અને પાંચ શેર મગ મળતા તથા ડાંગર કે ચેખા તે કક્યાંય દેખાતાં જ નહોતાં. ભારવાડના દુકાળગ્રસ્ત લેકે ગુજરાતમાં આવવાથી અહીંનું સંકટ વધ્યું હતું. બંગાળા અને બીજા પ્રદેશોમાંથી ધોલેરા બંદરે અનાજ આયાત કરવામાં આવ્યું હતું. કેકારોમાં દાટેલું જથ્થાબંધ અનાજ બહાર કાઢી વેચવામાં આવ્યું અને મહાજનોએ પણ દુકાળ-રાહતમાં સારે ભાગ લીધો હતો. રેગચાળો પણ ખૂબ ફાટી નીકળ્યો હતો. અમદાવાદમાં રોજનું ચારસો-પાંચસો ભાણસ મરતું એ ઉપરથી આખા ગુજરાતમાં કેવી સ્થિતિ હશે એ કપી શકાય છે મુડદાંને બાળવા માટે જોઈતાં લાકડાં ન મળવાથી બાંધેલાં ઘરને કાટમાળ તોડીને એ ઉપયોગમાં લેવો પડ્યો હતો અને ડાધુ તરીકે પૂરતા પુરુષ નહિ મળવાથી સ્ત્રીઓને પણ એ કામ કરવું પડ્યું હતું. મારવાડનો
મઉ” ગુજરાતમાં એટલો એકત્ર થયો હતો કે કેઈથી ખાવાનું લઈ બહાર નીકળતું નહિ. સેનું રૂપું અને મોતી ઘણું સેંઘાં થઈ ગયાં હતાં, પણ ઘણી વાર એ લેનાર ભળતું નહિ. અમદાવાદના સરસૂબા રામચંદ્ર કૃષ્ણ એટલી કાળજી રાખી હતી કે શહેરમાં આવતું અનાજ એકસામટું વેચાવા દીધું નહિ, એક માણસને એક રૂપિયા કરતાં વધારે કિંમતનું અનાજ મળે નહિ અને એક માણસને દિવસમાં બીજી વાર મળે નહિ એવી વ્યવસ્થા પણ કરી, આથી ગરીબ વસ્તીને કંઈક રાહત થઈ અને જાનહાનિનું પ્રમાણ ઘટયું.૧૪ અનેક પરોપકારી લેકોએ પણ આ મહાન કુદરતી સંકટને હળવું કરવા માટે હાથ / લંબાવ્યો હતો. અગણોતરા કાળમાં અનાથ બનેલાં બાળકોના આશ્રય માટે મેરબી પાસે વવાણિયામાં અન્નક્ષેત્ર અને આશ્રયસ્થાન સ્થાપનાર આહીર સંત રામબાઈ, જેઓ સ્વરચિત ભજનમાં પિતાને “રામુ” તરીકે ઓળખાવે છે તેમનું પ્રદાન સ્મરણીય છે. રામબાઈનું અવસાન ઠેઠ ઈ. સ. ૧૮૭૮ (સં. ૧૯૩૪) માં થયું હતું. એમનો આશ્રમ આજે પણ વવાણિયામાં છે. ૧૫
હવે, મુખ્ય નગર સમેત ગુજરાત પ્રદેશની આર્થિક સ્થિતિને વિચાર કરીએ. ઈ. સ. ૧૭૮૩ માં ખંભાતના નવાબ મોમીનખાનનું અવસાન થયું ત્યારે
