________________
૨૮૦ )
મરાઠા કાલ
(પ્ર.
પડી હતી અને એક સમયનાં આબાદ પરનાં તે ખંડેર જ રહ્યાં હતાં તથા એમાં વાઘ અજગર અને શિયાળાનો વાસ હતો. શહેરને કોટ ઘણી જગાએ પડી ગયો હતો. રાજમાર્ગો ઉપર અગાઉના પ્રવાસીઓએ જોયેલી સુંદર વૃક્ષોની હાર હવે નહોતી અને રસ્તામાં જડેલા પથ્થર ઊખડી ગયેલા હતા. શહેરમાં પણ અનેક સ્થળોએ ખંડેર અને વેરાન જેવું હતું. વટવાથી અમદાવાદ આવતાં જ્યાં હારબંધ દુકાનો અને બજાર હતાં ત્યાં તૂટી પડતાં મહેલે અને ખંડેરો દેખાતાં હતાં અને કઈ મોટા રાજધાનીના શહેર નજીક આવીએ છીએ એમ લાગતું નહિ. એ સમયના અમદાવાદનું વર્ણન ઠીક વિગતો સાથે જેમ્સ ફેન્સે આપ્યું છે અને એ સમયનાં ખંડેરો ઉપરથી અનુમાન કર્યું છે કે એક સમયે અમદાવાદના મહેલે અને બગીચાઓ બગદાદ અને બસરાનાં “અરેબિયન નાઈટ્રસ ની વાર્તાઓમાં આવતાં વર્ણને અનુરૂપ હશે. પૂર્વના એક મહત્તમ પાયતન્ત અમદાવાદની હાલની સ્થિતિ સૂનકાર અને વેરાન છે એમ એ નોંધે છે. ૧૦ ખેડાના કલેકટર મિ. ડનલોપે ઈ. સ. ૧૮૧૭ માં અમદાવાદને કબજે લીધે ત્યારે શહેરની વસ્તી માત્ર એંશી હજાર હતી.૧૧
આપણે અભ્યાસપાત્ર કાલખંડમાં ગુજરાતમાં અન્ય મુખ્ય નગરની અને એકંદરે આખા પ્રદેશની આર્થિક સ્થિતિને વિચાર કરતાં પહેલાં એ સમયમાં આવી પડેલી દુષ્કાળ જેવી કુદરતી આફતોની કેટલીક વિગતે જોઈએ. ઈ. સ. ૧૭૬ ૧(વિ. સં. ૧૮૧૭)માં અમદાવાદ આસપાસના વિસ્તારમાં એક મેટો દુષ્કાળ પડયો હતો ત્યારે રોગચાળો ફાટવાથી હજારે માણસ મરકીમાં મરણ પામ્યાં હતાં. એમને દાટવા બાળવા માટે માણસ કે વ્યવસ્થા નહિ હોવાથી નાવારસ માણસનાં મુડદાં સરકાર તરફથી સાબરમતીના કિનારે કાઢી નાખવામાં આવતાં. આસપાસનાં ગામડાંના ભૂખે મરતા લેક ટળવળતાં છોકરાંઓને વેચવા માટે શહેરમાં એકત્ર થતા હતા. એવી રીતે એક બે રૂપિયામાં છોકરાં વેચાતાં. રાજ્યની કેટલા વિસ્તારની જમીનમાં દુષ્કાળ પડેલે અને નિવારણ માટે શા ઉપાય લેવામાં આવેલા એની વિગતો મળતી નથી, પણ આ દુષ્કાળ પછી લાગલગટ સાત વર્ષ સુધી અનાજના ભાવ વધેલા રહ્યા હતા. સાધારણ જાતનું અનાજ એક રૂપિયાનું વીસ શેર મળતું.
ઈ.સ. ૧૭૯૦-૯૧(વિ.સ.૧૮૪૭)માં પડેલ દુકાળ “સુડતાળો” તરીકે ઓળખાય છે અને કુપણ માણસ માટે તિરસ્કાર વ્યક્ત કરવા માટે એના ઘરમાં સુડતાળે ચાલે છે એ રૂઢિપ્રયોગ એ ઉપરથી પ્રચલિત થયો છે. જે અનાજ સાધારણ
