________________
સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ
| [ ર૭૯
અમદાવાદમાં સૂબેદાર રાઘુરામચંદ્ર કાચા કાનને હોવાથી બહેરા” તરીકે ઓળખાતો ! તેના સમયમાં સરકારમાં લેકની ચાડી કરનાર ચાડિયાઓનો માટે સમુદાય હતો. તેઓ કેઈના ઘરની ગમેતેવી વાત કરતા અને કેની પાસે કેટલી પૂછે છે એની સાચી–બેટી બાતમી લાવતા. સૂબાને તો એટલું જ જોઈતું હતું. એને પરિણામે સૂબો તેમજ ચાડિયા બંનેનું કામ થતું. ચાડિયાઓનું ટોળું એટલું મોટું હતું કે એક વાર એ લેકે બાર મણ દૂધનો દૂધપાક ખાઈ ગયા હતા ! એમનો એક આગેવાન ઓતિયો (ઉત્તમચંદ) નામે હતો અને એ સૂબાને માનીત હતો. એક વાર ઓતિયાએ સદુબા નામે એક બારોટ સ્ત્રીના ચારિત્ર્ય ઉપર આળ મૂકતી ચાડી સૂબા આગળ ખાધી, તેથી ચાડિયાઓ વિરુદ્ધ પ્રજામાં મેટું તેફાન થયું અને એમાં ઓતિયો અને ગોધિયો (ગેરધન) નામે બે ચાડિયા માર્યા ગયા હતા. અંધેર–વહીવટ સામે પ્રજાને એ પ્રકોપ હતો.
આમાં અપવાદ પણ હતા. ઈ. સ. ૧૮૦૦માં રઘુનાથ મહીપત નામે સરસૂબા આવ્યા. લેકમાં એ “કાકા સાહેબ” તરીકે ઓળખાતા. એમણે મુલકમાં સારો બંદોબસ્ત કર્યો. ગાયકવાડની હવેલીને કટ વધાર્યો તથા કાંકરિયું સૂકું રહેતું હતું તેમાં પાણી લાવવાની વ્યવસ્થા કરી અને અમદાવાદનો કોટ અગાઉના બખેડાઓમાં પડી ગયેલ તે સમરાવ્યો. એમની દસ વરસની સૂબાગીરીમાં શાંતિ રહી. કોઈ પણ અરજદારને કાકા સાહેબ તરછોડતા નહિ. ગુજરાતના – ખાસ કરીને અમદાવાદના સમાજ-જીવનમાં એક અગત્યને બનાવ એમના સમયમાં બન્યો. કેઈ માણસ ગુજરી જાય ત્યારે એના વારસને અનેક કર ભરવા પડતા અને મિલકત મળવામાં ઘણું હરકત થતી. ઈ. સ. ૧૮૧૮ માં વડોદરાથી મહારાજા ગાયકવાડની સવારી અમદાવાદ આવી ત્યારે નગરશેઠ વખતચંદ ખુશાલચંદની આગેવાની નીચે શહેરીઓ આ બાબતમાં એમને અરજ કરવા ગયા. આ ઉપરથી હુકમ કરવામાં આવ્યું કે મરનાર માણસનો છોકરે અથવા છોકરીને છોકરો વારસ થાય અને છોકરીને છોકરો ન હોય તો છેકરી પિતે વારસ થાય. આ બાબતને શિલાલેખ ત્રણ દરવાજા ઉપર મૂકવામાં આવ્યો હતે.
ઈ. સ. ૧૭૮૧ માં જેમ્સ ફેન્સે અમદાવાદની મુલાકાત લીધી તેનું વર્ણન એમણે પિતાના ગ્રંથ “એરિયેન્ટલ કૅમેયસ'માં આપ્યું છે. એ ઉપરથી એક સમયનું આ મહાનગર કેવી અવનત સ્થિતિમાં આવી પડયું હતું એને ખ્યાલ આવે છે. શહેરની બહાર કેટલાંય વિદ્યાં સુધી ઉજજડ વેરાન ભૂમિ
