________________
૭મું . રાજ્યતંત્ર
[ ૨૫ સાથે કરેલા કરાર પ્રમાણે એ વસૂલ કરવામાં આવતું. આમ કુમાવિસદાર એ ખેડૂતો અને સરકાર વચ્ચે કડી સમાન હતો.
મહાલનો વહીવટ પણ આ પ્રમાણે જ થતો. હવાલદારને બે વંશપરંપરાગત અધિકારીઓ – મજમૂદાર અને ફડનવીસ મદદ કરતા તેમજ એની કામગારીની તપાસ રાખતા. દરેક મહાલમાં એ ઉપરાંત ચાર લશ્કરી અધિકારી રહેતા. હશમનવાસ દરેક માણસનાં નામ કુલ વતન હથિયારે અને પગાર દર્શાવતું પત્રક રાખત. અશમ ફડનીસ લશ્કરના હિસાબ રાખતો ને કેટલીક વાર સિપાઈઓની હાજરી પણ નાંધતો. હજિરીનવીસ હાજરીપત્રક રાખતો ને અશમ દફતરદાર લશ્કરી ખાતાવહી રાખતા.૨૦
મામલતદાર અને કમાવીસદાર પાટિલ સાથે મસલત કરી દરેક ગામનું મહેસૂલ આકારતા, પાટિલની માગણી થતાં મહેસૂલની વસૂલાત માટે સિબંદી મોકલતા, દીવાની તથા ફોજદારી મુકદમામાં પાટિલ પંચાયત ન નીમે તે પંચાયત નીમતા ને ગ્રામ-અધિકારીઓ વિરુદ્ધની ફરિયાદો સાંભળતા.૨૧ કેટવાલ
ખતપત્રમાં શહેરના સંદર્ભમાં હમેશાં કેટવાલને નામનિર્દેશ કરવામાં આવતો.૨૨ એ કસબાનો વહીવટી વડો હતો. એ ફોજદારી ન્યાયાધીશ હતો તેમજ શહેરના સિપાઈઓનો વડે હતો. એ માત્ર દુર્ગપાલ નહિ; નગરાધ્યક્ષ પણ હતો. એ પિતાની હકૂમતની અંદરના તમામ મહત્ત્વના ઝઘડાઓનો નિકાલ કરતો, ભાવ-નિયમન કરતો, સરકારી કામ માટે મજૂરો પૂરા પાડતે, જમીનનાં વેચાણ અને ખરીદ પર દેખરેખ રાખત, વસ્તી–ગણતરી કરતા ને શહેરમાં આવતાં તથા શહેરમાંથી જતાં સર્વ માણસોની નોંધ રાખતા. રસ્તાઓ ગલીઓ અને ઘરને લગતા તમામ ઝઘડાઓને નિકાલ કરતો ને સરકારને માસિક હિસાબો મોકલતો. રાતે દસ વાગ્યે તોપ ટળ્યા પછી કઈ રસ્તા પર ફરતું તો એ એને પકડી સવાર સુધી અટકમાં રાખતા. મરાઠાકાલના કોટવાલની ફરજો લગભગ મુઘલકાલના કોટવાલની ફરજો જેવી હતી.૨૩
શહેરના વહીવટ માટે બીજા અનેક અધિકારી નિયુક્ત થતા. ખતપત્રમાં એવા અનેક અધિકારીઓને ઉલેખ આવે છે, જેમકે – કાળ( કાઝી)
એ ન્યાયખાતાના વડે કે ન્યાયાધીશ હતા. ખતપત્રોમાં મોટે ભાગે કાજી કનલહક, હઝરત નુરઅલહક, ઇશાબાપખાન, ખાદીમે રસુલના શેહ, મહમદ
