________________
ર૫ર ] મરાઠા કાલ
[ પ્ર. પ અને ફરમાને પર દીવાનની પ્રતિ–સહી થતી. ખેત તથા હિસાબે ફડનવીસને પહોંચે તે પહેલાં મજમૂદાર એને મંજૂર કરતે. ફડનવીસ બધાં ખત અને ફરમાન પર મિતિ નાખો, રોજમેળ તૈયાર કરતે, નાણથેલીઓ પર ચિઠ્ઠીઓ લગાવતે ગામના વાર્ષિક ગણોતનામા પર મિતિ નાખતે ને હિસાબ વહીઓ વડા મથકે લઈ જતે. દફતરદાર ફડનવીસન રેજિમેળ પરથી ખાતાવહી તૈયાર કરતો ને વડા મથકે માસિક સરવૈયું મોકલો. પિતનીસ વસૂલની તથા સિલકની નોંધ રાખતા ને રોજમેળ તથા ખાતાવહી લખવામાં મદદ કરતે. પિતદાર હંમેશાં બે રખાતા. તેઓ સિક્કા તપાસતા. સભાસદ નાના મુકદ્દમાઓનું નોંધપત્રક રાખતે ને મામલતદારને તેઓનો હેવાલ મોકલત. ચિટનીસ પત્રો અને જવાબ લખો. આમાંના કેટલાક બીજાઓની કામગીરી પર દેખરેખ રાખતા; જેમકે ફડનીસ અને ચિટનીસના કામ પર મજમૂદાર અને દફતરદારના કામ પર ફડનીસ. ઉપરાંત, મામલતદારે પિતાની નિમણુક થતાં મહેસૂલની મોટી રકમ અગાઉથી આપી દઈ એને પછી મહેસૂલ-વસુલાતમાંથી વસૂલ કરવાની રહેતી. આ રકમને “રસદ' કહેતા. અલબત્ત, એના પર માસિક ૧ થી ૧ ટકાના દરે વ્યાજ અપાતું, પરંતુ આ પ્રથાને લીધે મામલતદાર ગરજવાન રહે. એ એક બીજો અંકુશ હતા “બેહડા ને, અર્થાત પેશવાના દફતરમાંના અનુભવી અધિકારીઓએ કાઢેલા સંભવિત આવક અને ખર્ચના અંદાજને. મામલતદારે મહેસૂલ ઉઘરાવવામાં આ વાર્ષિક અંદાજને લક્ષમાં રાખવાનો રહે. આ બધા છતા મામલતદાર હિસાબમાં તરેહતરેહની ગેલમાલ કરતા ને સરકારે જેની જોગવાઈ ન કરી હોય તેવા ખર્ચ માટે વધારાનો લાગ લેતા. તપાસવાના હિસાબમાં એ આવકનોય સમાવેશ થતો. હિસાબનીસ તથા મજમૂદાર લક્ષમાં ન લે તેવી લાંચરુશવત તે કેટલીય લેવાતી ૧૯
ખતપત્રોમાં કુમાવિસદારને કુમાશદાર' કહ્યો છે. આ સરકાર કુમારસદારને પરગણું એક બે ત્રણ કે પાંચ વર્ષ માટે ગણોતપટે આપતી. કુમાવિસદાર ખેડૂતો સાથે કરાર કરતે, પરંતુ એના હાથ નીચેના ગામની વસ્તી એકદમ ઘટી જાય કે જમીનમાં પાક નિષ્ફળ જાય તો જે કઈ આ જમીન સુધારી શકે તેમ હોય તેની સાથે એ કરાર કરે. એવી વ્યક્તિને વણખેડાયેલી જમીન સમજુતી કરીને આપી શકો. જમીને ખેડનાર રોકડ નાણમાં કે અનાજમાં મહેસૂલ ભરી શકતો. કેટલાંક પરગણુમાં મહેસૂલ રેકડ નાણુમાં તેમજ અનાજમાં પણ ભરી શકાતું, જ્યારે કેટલેક સ્થળે ગ્રામજને અને પટેલેએ “કુમાવિસદારો”
