________________
૫ મું ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
રાજકીય પાસું જે હતું તેમાં દરબારે રાજાઓ ઠાકોરે વગેરે વચ્ચે પરસ્પરના ઝગડાને કેવી રીતે અટકાવી દઈ નાબૂદ કરવા અને એમને કાબૂમાં રાખવા કેવાં પગલાં લેવાં એ માટે મોટો પ્રશ્ન હતો. સર્વોપરિ સત્તાનું લશ્કર સૌરાષ્ટ્રમાંથી ખસેડી લેવાય તો અગાઉની જેમ જ આખા પ્રાંતમાં રાજકીય અશાંતિ ઊભી થાય અને એવી સ્થિતિમાં દરબારો નક્કી કરેલી ખંડણી વડોદરાને આપી ન શકે. આમ આવા રાજકીય પ્રશ્નનું સમાધાન કરવું જરૂરી હતું, આથી દરબારો પોતે જ શાંતિ-વ્યવસ્થા જાળવવામાં સહકાર આપે અને કરારનું પાલન કરે ને બીજાને કરવા દે એવી સ્થિતિનું નિર્માણ કરવાનું જરૂરી લાગ્યું. આવા મુદ્દા પરથી એવા કરાર કરવામાં આવ્યા, જેમાં દરેક સહી કરનાર દરબાર રાજા વગેરે પોતાની વર્તણૂક અને શાંતિભરી રીતભાત માટે પોતાને જામીન આપે. એ જામીન બીજો કોઈ રાજા કે દરબાર જ હોય એવું કરવામાં આવ્યું. આ રીતે જામીનની બાબત બધા રાજા-દરબારો વચ્ચે પરસ્પર સદ્ભાવના અને શાંતિ રાખવાની આવશ્યકતા બની રહી. દરેક દરબાર-રાજાને એક પરવાના-ખત અથવા બાંહેધરી–ખત આપવામાં આવ્યું, જેમાં ગાયકવાડ સરકાર કબૂલ કરવામાં આવેલી ખંડણીની રકમ કરતાં વધુ રકમ લેશે નહિ એવું લખવામાં આવ્યું. એના પર વકરે પણ પોતાની સરકાર વતી સહી-સિક્કા કરી આપ્યાં.
એ નેધવું જોઈએ કે ખંડણની રકમ કાયમી ધોરણે નક્કી કરાઈ હતી, પરંતુ સલામતીની બાંહેધરી દર દસ વર્ષે ફરી તાજી કરી આપવાની હતી. ગાયકવાડની ખંડણીની કુલ રકમ રૂ. ૯,૭૯,૮૮૨ નકકી કરવામાં આવી હતી. એ નોંધપાત્ર છે કે દરબાર-રાજાઓની સદ્વર્તણૂક માટેની ખાતરી આપતા કરાર (ફેલઝામિન) સિવાય પેશવા સરકારનો ઉલ્લેખ ખંડણીની બાબતમાં કરવામાં આવ્યું ન હતું. હકીકત એ પણ હતી કે આ સમયે પેશવાની ખંડણીને ઈજા ગાયકવાડ પાસે ૧૮૧૪ સુધી કામચલાઉ હતા.
આમ આવા જુદા જુદા કરારથી ખંડિયા રાજાઓ અને સર્વોપરિ સત્તા વચ્ચેના સંબંધ એકબીજા માટે વિશિષ્ટ પ્રકારના કરાર (contract જેવા) બન્યા અને બધી અનિશ્ચિતતાઓ દબાણે જુલમ પ્રતીકાર વગેરે જતાં રહ્યાં.૩૩ વોકર સમાધાન”ની અસર તાત્કાલિક તે એ પડી કે ઘણું વર્ષો સુધી સૌરાષ્ટ્રમાં ભારે અશાંતિ પ્રવર્તતી હતી તે જતી રહી અને શાસકે સહિત લકોને વાર્ષિક મુલાકગીરી–સવારીઓ આવવાને ભય જતો રહ્યો. ઈ-૭-૧૦
