________________
૫ સુ]
પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૧૫
રાજકીય પાસાં હતાં.ર૬ દરબારા રાજાએ મુખીએ। વગેરે પાસેથી લેવાતી ખંડણી-પદ્ધતિમાં જે ફેરફાર થયા તે ખાસ નોંધપાત્ર છે. પહેલુ તે। એ થયું કે બ્રિટિશ સત્તા સાથેના ખાંડણી આપનારના સબંધ નવા ધેારણે રચાયા, ખીજું કે બંને પક્ષા—ગાયકવાડ અને ખંડણી આપનારાઓ-પર બ્રિટિશ સત્તાના પ્રભાવ ભારે પડ્યો તથા મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તા અને વડાદરા રાજ્યની સત્તા વચ્ચેના સંબંધ વધુ ગાઢ બન્યા. ત્રીજું એ જોવામાં આવ્યું કે નવી પરિસ્થિતિમાં પેશવા અને ગાયકવાડ વચ્ચેના પ્રશ્નોનું નિરાકરણ થવામાં વિલંબ થતા રહ્યો અને વધુ ચર્ચાએ ચાલતી રહી, કારણ કે પ્રસ્તુત સમાધાનમાં પેશવાનાં સત્તા અને અધિકાર વિશે મૌન રાખવામાં આવ્યું હતું; જો કે ૧૮૦૭–૧૮૦૮ ના સમયમાં પેશવાના ગુજરાતના પ્રદેશાનેા ઇજારા ગાયકવાડ પાસે રહ્યો હતા તેથી કદાચ આવુ બનવા પામ્યું હશે. પાછળથી એટલે કે ઇજારાની મુદત પૂરી થતાં (૧૮૧૪) પેશવાએ આ બાબતને બરાબર સમજી લઈ, ગાયકવાડ સાથે વાટાઘાટામાં વિલંબની નીતિ પેાતાના અન્ય રાજકીય હેતુસર અપનાવી હતી. ચોથું અને છેલ્લું લક્ષણ એ હતુ.સૌરાષ્ટ્રના સમગ્ર મહેસુલી ત ંત્રમાં જે અનિશ્ચિતતા પ્રવતતી હતી તે દૂર થઈ. દરબારા સરદારા રાજાએ વગેરેના એમની પ્રજા સાથેના સંબંધ સુધારવાના અને વધુ લાભદાયી બનાવવાના સંગીન પ્રયાસ થયા હતા.
સૌરાષ્ટ્રમાં પેશવાના ભાગ
6
વોકર સેટલમેન્ટ ' થયું તે સમયે પેશવાના પ્રદેશેાતા ઇજારા ગાયકવાડ પાસે હતા. ૧૮૦૪ માં પેશવાએ એને દસ વર્ષ માટે આપ્યા હતા, પરંતુ આ
t
સમાધાન થયા પછી પણ છ વર્ષ સુધી પેશવાને ‘ વાકર-સેટલમેન્ટ ’માં કરવામાં આવેલી વ્યવસ્થાની જાણ સત્તાવાર કરવામાં આવી ન હતી, ઇજારાની મુદત પૂરી થતી વખતે (૧૧૪) પુણેના અંગ્રેજ રેસિડેન્ટે એ જારા પેશવા ફરી પાછો તાજો કરી આપે અને મુદત લંબાવી આપે એ માટે ભારે પ્રયાસ કર્યાં. કરારના મુસદ્દામાં સમગ્ર હિસાબ રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા. ‘ વોકરસેટલમેન્ટ 'ની નાણાકીય બાબતમાં કરારના પાલન માટે જે જામીનગીરી દસ વર્ષ માટે લેવાઈ હતી અને દસ વર્ષે એ બદલવાની હતી, એવું દર્શાવવાને બદલે રેસિડેન્ટે ભૂલથી ખંડણીની રકમને દસ વર્ષી માટે નિયત કરેલી બતાવી. હકીકતમાં ખંડણીની રકમ તા કાયમ માટે નિયત કરવામાં આવી હતી. રેસિડેન્ટે આવા ભૂલવાળા મુદ્દો રજૂ કરતાં પેશવાએ પોતે વાટાઘાટા લખાવવાના હેતુથી એક મુસદ્દો તૈયાર કર્યાં, જેમાં એણે ખંડણી દસ વર્ષો માટે નક્કી
