________________
૧૧૪ ] મરાઠા કાલ
[ . અમદાવાદના કેટલાક સૂબેદારોએ પિતાના ખંડિયા પ્રદેશને વસૂલાત માટે ત્રણ વર્તુળોમાં વહેચ્યા હતા અને પોતે દરેક વસ્તુળને એક એક વર્ષ હવાલે સંભાળતા અને લશ્કર સાથે જતા. આ “ પ્રદેશ-હલ્લે ” કરવાની પદ્ધતિ મુલકગીરી” ” કહેવાતી; જો કે જૂનાગઢના બાબી શાસક અને ભાવનગરના રાજા એમના નબળા પડોશીઓના પ્રદેશ પર પોતાની આગવી રીતે હલે કરતા ને મહેસુલ ઉઘરાવતા. ખંડણી માટેનું ધેરણ નક્કી રહેતું. ગયા વર્ષે જે માગણી કરી હોય તેનાથી ઓછી માગણી બીજા વર્ષે કરવી નહિ એ મરાઠાઓએ નિયમ અપનાવ્યો હતો. ઓછી માગણી કરવાની પદ્ધતિ ભવિષ્યમાં ખંડણી ઓછી કરવા માટે ઉદાહરણરૂપ બની ન જાય એ માટે તેઓ ખાસ કાળજી રાખતા. તેઓ એક કે બે વર્ષની બાકી ખંડણી પૂરેપૂરી ચૂકવાય તો ઓછા દરે વસૂલ લેવાનું પસંદ કરતા, પરંતુ જે નક્કી થાય તેની બરાબર પૂરી રીતે વસૂલાત લેતા. આમ કલ્પિત ખંડણી, જેને “જમા ” કહેવામાં આવતી તે, ઉપરાંત “ખરાજાત” નામની વધારાની રકમ પણ ઉઘરાવાતી, પરંતુ એના પ્રમાણને આધાર મરાઠાઓ પાસે એ સમયે કેટલું લરકરી પીઠબળ છે એના પર રહેતે. આવી “ખરા-જાત ની શરૂઆત શિવરામ ગારદીથી થઈ અને બાબાજી તથા વિઠ્ઠલરાવે એમાં વધારો કર્યો. એમણે વસૂલાતનું કાર્ય ખૂબ તકેદારીથી કર્યું. ૧૮૦૮ પહેલાં વિઠ્ઠલરાવ પાસે એવું શક્તિશાળી લશ્કર રહેતું કે “ખરા-જાતને ભાગ હમેશાં ખંડણીની સમગ્ર રકમમાં વધુ રહેતા. આવી રકમ લોક વિરોધ સાથે ચૂકવતા. બ્રિટિશ દરમ્યાનગીરી
૧૯ મી સદીના આરંભમાં સૌરાષ્ટ્રમાં આવી રાજકીય સામાજિક અને આર્થિક શોષણની સ્થિતિ પ્રવર્તતી હતી તે સમયે ગોહિલવાડ અને સોરઠને નાના ઠાકોરોએ વડોદરાના રેસિડેન્ટ પાસે જૂનાગઢના નવાબ અને ભાવનગરના રાજાઓની મુલકગીરી સામે રક્ષણ માગ્યું અને બદલામાં તેઓએ એમની રાજ્યની સર્વોપરિ સત્તા, અમુક શરતોને આધીન રહીને, બ્રિટિશ સત્તાને સોંપવા તૈયારી બતાવી, પરંતુ મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાનું પેશવા સિંધિયા અને ગાયકવાડના રાજ્યની બાબતમાં ધ્યાન કેંદ્રિત હોવાથી એમણે આ બાબત લક્ષમાં લીધી નહિ, પરંતુ ૧૮૦૭ માં વડોદરાના રેસિડેન્ટ કર્નલ વોકરને મોકલવામાં આવ્યો. એણે અને વિઠ્ઠલરાવ દેવાજીએ ભેગા મળી જે રીતે આખા પ્રશ્નનું સમાધાન કર્યું તે આ ગ્રંથમાં અન્યત્ર વિગતવાર નિરૂપવામાં આવ્યું છે. “વોકર સેટલમેન્ટ ” તરીકે ખ્યાત બનેલા આ સમાધાનનાં નાણુકીય અને
