________________
૫ મું ] પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૧૩ સુલગીરી
સૌરાષ્ટ્રની સામાજિક સ્થિતિ જોઈએ તે વસ્તી માટે ભાગ બે વર્ગોરાજાઓ(ભૂમિયા) અને ખેતીકારો(રયત)માં–વહેચાયેલો હતો. રાજાનો અધિકાર માત્ર એક ગામ પૂરતું મર્યાદિત હોય અથવા એનાથી વધુ ગામ પર એની સત્તા પ્રવર્તતી. રૈયત રાજ્યમાં લાંબા સમયથી વસવાટ કરતી પ્રજા હતી. રાજાઓ અથવા સરદારો માટે ભાગે ઉત્તર કે ઉત્તર-પૂર્વ દિશામાંથી આવેલા અને બળપૂર્વક સત્તા હાંસલ કરનારા હતા. અહીં રહેતા મુસ્લિમ અમીરો અમદાવાદના દરબારમાંથી છૂટા થઈ કિસ્મત અજમાવવા આવેલા હતા. કાઠીઓ મુખ્યત્વે લૂંટફાટ તથા ઢેર ચોરી જવાના વ્યવસાયમાં પ્રવૃત્ત રહેતા. દરિયાકાંઠે વસતા મિયાણા અને વાઘેરો વહાણે ભાંગવાને અને ચાંચિયાગીરીને ધંધે કરતા. રાજપૂતોની પણ વિપુલ સંખ્યા હતી. તેઓ સૌરાષ્ટ્રમાં જુદા જુદા ભાગમાં સત્તાધીશ બનેલા હતા. તેઓ તથા એમના સરદાર પતે મેળવેલી જમીનમાંથી થોડે ભાગ પોતાના સગાઓને આપતા. આવા લેકે ગરાશિયા તરીકે ઓળખાયા. જેઓ સાહસિક અને પરાક્રમી હતા તેઓ એમના પડોશીઓની જમીન પડાવી લઈ એના માલિક બની જતા. જ્યારે એમની સત્તા પૂરેપૂરી જામી જાય ત્યારે તેઓ સ્વતંત્ર સત્તા ભોગવતા. તેઓમાં ઠાકર, રાવળ, 'રાણું કે રાજા, તાલુકદાર વગેરે વ્યવસ્થિત વર્ગ રચાયા. ૨૫ બધાં નાનાં મોટાં રાજ્ય આ રીતે રચાયાં. તેઓની વચ્ચેના સંબંધો માટે “બળવાનનો સિદ્ધાંત” કામ કરતે. બળવાન નબળાને દબાવી દેતે. બધે જ સામાન્યપણે અવિશ્વાસનું વાતાવરણ ફેલાયેલું રહેતું. વહીવટીતંત્ર માટે ચોક્કસ ધારણ ન હતું. વેરા લાદવામાં આવતા અને એની વસૂલાત વખતે લેક સામને કરતા, આથી ચડિયાતી તાકાતને જ નમતું આપવાની પ્રણાલિકા અમલમાં આવી. આવી પદ્ધતિથી ઘણાં અનિષ્ટ સર્જાયાં. રાજ્યનાં શક્તિ અને પ્રભાવ નબળાં પડતાં ગયાં અને જોરદાર હુમલાઓ સામે સામને કરનારનું અસ્તિત્વ ભૂંસાઈ ગયું.
આવા પ્રકારની સ્થાનિક વિચિત્રતા અને પ્રાંતમાં સામાન્ય એકતાને અભાવના કારણે મુઘલે અને મરાઠાઓને મહેસૂલ ઉઘરાવવા માટે ત્યાં કાયમી મેટાં લશ્કર રાખીને ભારે ખર્ચ ભોગવવા કરતાં સમયે સમયે સવારી કરવાની પદ્ધતિ વધુ અસરકારક અને લાભદાયી લાગી. મુસ્લિમોએ આવી પદ્ધતિ અપનાવી હશે, એમનું અનુકરણ મરાઠાઓએ કર્યું હોવાનો સંભવ છે, કારણ કે મુસ્લિમ જોધપુરથી દ્વારકા સુધીના વિસ્તારોમાં ખંડણી ઉઘરાવતા હતા. ઈ-૭-૮
