________________
(૩) ગુણસ્થાન :
દરેક જીવ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રાદિ ગુણવાળો જ હોય છે પણ જ્યારે કર્મમલ વધુ હોય છે ત્યારે જ્ઞાનાદિગુણો અલ્પાંશે ખુલા હોય છે અને જ્યારે કર્મમલ ઓછો હોય છે. ત્યારે જ્ઞાનાદિગુણો અધિકાંશે ખુલા હોય છે. એટલે જ્ઞાનાદિગુણોનું ઓછા-વધતા અંશે પ્રગટ થવું, તે ગુણસ્થાનક કહેવાય છે. અથવા જ્ઞાનાદિગુણોની ન્યૂનાધિક્તાને જણાવનારી જીવની જુદા જુદા પ્રકારની અવસ્થાને ગુણસ્થાનક કહે છે. જ્ઞાનાદિ ગુણના વિકાસને જણાવનારી જીવની જુદી જુદી અવસ્થાઓ અસંખ્ય પ્રકારે છે પણ તે સર્વેનો મિથ્યાદર્શનાદિ કાર્યની અપેક્ષાએ ૧૪ વિભાગમાં સમાવેશ કરીને ગુણસ્થાનક ૧૪ કહ્યાં છે. (૪) ઉપયોગ :
વસ્તુમાં રહેલા સામાન્યધર્મ કે વિશેષધર્મને જણાવનારી આત્મિક શક્તિના વ્યાપારને ઉપયોગ કહે છે.
ઉપયોગ ૨ પ્રકારે છે. (૧) જ્ઞાનોપયોગ (૨) દર્શનોપયોગ.
(૧) વસ્તુમાં રહેલા વિશેષ ધર્મને જણાવનારી આત્મિકશક્તિને જ્ઞાન કહે છે. અને વસ્તુમાં રહેલા વિશેષ ધર્મને જણાવનારી આત્મિકશકિતના વ્યાપારને જ્ઞાનોપયોગ કહે છે. અથવા
(૨) આત્માનો મુખ્ય ગુણ જ્ઞાન છે. પણ મોહનીયના ક્ષયોપશમ વિના માત્ર જ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયોપશમથી ગુણસ્થાનકે ચઢાણ શરૂ થતું નથી. અભવ્યને જ્ઞાનાવરણીયનો તીવ્ર ક્ષયોપશમ હોવાથી સાડાનવ પૂર્વનો અભ્યાસ કરી શકે છે પણ દર્શનમોહનીયનો ક્ષયોપશમ ન હોવાના કારણે ગુણસ્થાનકે ચઢાણ શરૂ કરી શકતો નથી અને માતુષ-મારુષમુનિમાં જ્ઞાનગુણ અલ્પાંશે જ ખુલ્લો હોવા છતાં મોહનીયનો ક્ષયોપશમ હોવાના કારણે ગુણસ્થાનકે ચઢાણ શરૂ થવાથી કેવલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરી શક્યા. એટલે ગુણસ્થાનકની કલ્પના મુખ્યતયા જ્ઞાનગુણ પર આધારિત નથી પણ મોહનીયના ક્ષયોપશમ પર આધારિત છે.
