________________
કષાય : આત્મગુણોને હરનાર ચો૨
પૂનર્જન્મરૂપી સંસાર વૃક્ષના મૂળને સીંચન કરવાવાળા, ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ એ ચાર કષાયો છે કષાયની ભૂમિમાં અંકુર ફૂટે છે અને એ વિષવેલી વિસ્તરે છે.
કષ + આય = કષાય કષ એટલે સંસાર આય એટલે વૃદ્ધિ જેના કારણે સંસારની વૃદ્ધિ થાય તે કષાય. જ્ઞાનીજનોએ કષાયને આત્મગુણોનો હણનાર કહ્યો છે. કષાય, ભાવમરણનું કારણ છે આત્મગુણોને હરનાર ચોર છે.
ક્રોધ, માન, માયા, લોભ એ ચારેની ચોર ચાલ, આતમગુણો સરકાવીને, પળમાં નાસી જાય !
આ ચાર કષાયોને સીતથી આત્માનું ધન ચોરનાર ચાર ચોર કહ્યા છે.
માનવીય ગુણોનો પ્રથમ શત્રુ ક્રોધ છે. ક્રોધ શબ્દથી તો આપણે પરિચિત છીએ પરંતુ ક્રોધથી બીલકુલ અજાણ છીએ. કેટલીકવાર શબ્દોના પરિચયને સત્યનો પરિચય માનવાની આપણે ભૂલ કરી લેતા હોઈએ છીએ આ ભ્રમને કારણે આપણે ક્રોધ પરિચયથી વંચિત છીએ. ધણીએ વાર આપણાં પર કોઈએ ક્રોધ કર્યો હશે, કેટલીએ વાર આપણે કોઈ પર ક્રોધ કર્યો હશે. ક્રોધથી આપણે એટલા બધાં નજીક હોઈએ છીએ. ક્યારેક ક્રોધમાં આપણે ડૂબી જઈએ છીએ એટલે જ દૂરથી તટસ્થ ભાવે આપણે ક્રોધને જાણી શક્યા નથી. આપણી ક્રોધાગ્નિમાં બીજાને આપણે દઝાડ્યા હોય, એટલે એ ક્રોધને જાણે, પરંતુ આપણે આપણાં ક્રોધને જાણી શક્યા નથી. ક્રોધમાં ભાન ભૂલી વૈરની ગાંઠ બાંધી લીધી તો દુર્ગતિ. આ ક્રોધ સામેવાળા કરતાં આપણને વધુ બાળે છે પરંતુ તે આપણી જાણની બહાર.
ભગવાન મહાવીરે કહ્યું છે ક્રોધની સામે ક્ષમા એ આત્મગુણોનો રક્ષણ કરનાર ચોકિયાત છે. ક્રોધ એ ઝેર છે, તો ક્ષમા એ સમતા અમૃત છે, કષાયોને ઉપશાંત કરનાર રસાયન છે. વિકૃતિ ક્રોધ છે તો આત્માની પ્રકૃતિ ક્ષમા છે.
= ૯૩ |
