________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ આશ્રમવ્યવસ્થા અને તેની ઉપગિતા
શારીરિક અને માનસિક એ બન્ને શક્તિઓને ખ્યાલ આવ્યા પછી તે ઉભય શક્તિઓનું પ્રેરણીજનક કોઈ એક તત્ત્વ પિતાનામાં છે એવું માનવસમાજ જ્યારથી સમજવા લાગ્યો ત્યારથી તેને આત્મતત્ત્વના શેધનની તીવ્ર જિજ્ઞાસા જાગી, અને તેને અંગે નીતિ અને ધર્મ જેવાં આત્મવિકાસનાં ઉપયોગી તો નિર્માયાં.
આવા જ પ્રસંગમાં આશ્રમવ્યવસ્થાની પ્રણાલિકાનો પ્રારંભ થયો હોય તેમ લાગે છે. પરંતુ તે સમયે તો માનવસંસ્કૃતિવિકાસના માત્ર બે પ્રવાહ હવા ઘટે –(૧) ગૃહસ્થી જીવન અને (૨) ત્યાગી જીવન. જેનદર્શનના પરમપ્રાચીન ગ્રંથોમાં તેવા જ ઉલ્લેખો નજરે . પડે છે –(૧) કરિ મ અને (૨) કરિ મ ા. બૌદ્ધ ગ્રંથમાં પણ તેવી જ પ્રણાલિકા નજરે પડે છે. ચાર આશ્રમોની પ્રણાલિકા
તે બને માર્ગોની સુવિશેષ યોગ્યતા ને સુવ્યવસ્થા સાચવવા સારુ વેદધર્મમાં જીવનવિકાસના ચાર વિભાગે શરૂ થયા હોવા જોઈએ. સંન્યસ્તવર્ગને બહુ સ્પષ્ટ ઉલેખ તો ભગવાન શંકરાચાર્યના કાળ પછી જ મળી આવે છે. તે ચાર આશ્રમોનાં નામો ક્રમશઃ આ પ્રમાણે છેઃ-(૧) બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, (૨) ગૃહસ્થાશ્રમ, (૩) વાનપ્રસ્થાશ્રમ અને (૪) સંન્યસ્તાશ્રમ (ત્યાગાશ્રમ).
ઐતિહાસિક દષ્ટિએ ગૃહસ્થાશ્રમનું આટલું અવલોકન કર્યા પછી બધા આશ્રમના મૂળભૂત અને જીવનવિકાસના દઢ પાયારૂપ બ્રહ્મચર્યોશ્રમનું ચિત્ર અવલંકીએ.
