________________
ઉત્તરાદ્ધથી આત્યંતર શૌચભાવનાનું ફળ વર્ણવાય છે. મૈત્રી, પ્રમોદાદિ ભાવનાથી ચિત્ત નિર્મળ બને છે. કલેશથી રહિત એ ચિત્ત સાત્વિકભાવાન્વિત પ્રકાશમય અને સુખાત્મક હોય છે. રજોગુણ અને તમોગુણથી તેનો અભિભવ થતો ન હોવાથી સત્ત્વશુદ્ધિ થાય છે. ખેદનો અનુભવ થતો ન હોવાથી માનસિક પ્રીતિ સ્વરૂપ સૌમનસ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. નિયત(વિચારણીય) વિષયમાં ચિત્તની સ્થિરતા સ્વરૂપ મનની એકાગ્રતા(ઐકાગ્રય) પ્રાપ્ત થાય છે. ઈન્દ્રિયોના વિષયોથી પરામુખ થવાના કારણે આત્મા સ્વસ્વરૂપમાં જે સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરે છે, તે સ્વરૂપ ઈન્દ્રિયજય પ્રાપ્ત થાય છે. સ્વસ્વરૂપમાં રમણતા કરવા સ્વરૂપ જ ઈન્દ્રિયજય છે. આ રીતે આંતર્મુખ અવસ્થા પ્રાપ્ત થવાથી વિવેકખ્યાતિ સ્વરૂપ આત્મદર્શનમાં આત્માને સામર્થ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રકૃતિથી સર્વથા ભિન્ન સ્વરૂપે જ્યારે પુરુષનું જ્ઞાન થાય છે; ત્યારે વિવેક ખ્યાતિસ્વરૂપ આત્મદર્શન(આત્મસાક્ષાત્કાર) થાય છે. આ બધાં આવ્યંતર શૌચભાવનાનાં ફળો છે. “સુસત્ત્વશુદ્ધિ, સૌમનસ્ય, એકાગ્રતા, ઈન્દ્રિયજય અને આત્મદર્શનની યોગ્યતા શૌચભાવનાથી પ્રાપ્ત થાય. છે –આ પ્રમાણે યોગસૂત્રમાં (૨-૪૧માં) જણાવ્યું છે, જેનો આશય ઉપર જણાવ્યો છે. ર૨-૩
સંતોષાદિ નિયમનું, તેના ફળને આશ્રયીને નિરૂપણ કરાય છેसंतोषादुत्तमं सौख्यं, स्वाध्यायादिष्टदर्शनम् । તપસોડક્ષિયોઃ સિદ્ધિ, સમાધિ: પ્રધાનતઃ રર-જા
