________________
૨૧૦
શ્રી જિનભક્તિ-કલ્પતરુ ૬-નૃત્યપૂજા
જિનભક્તિ નિમિત્તે વિવિધ પ્રકારનાં નૃત્ય કરવાં, એ નૃત્ય પૂજા છે. “નૃત્ય કોને કહેવાય?” તેને ઉત્તર આ પ્રમાણે સમજવાને છે –
देहरुच्या प्रतीतो यस्तालमानरसाश्रयः । सविलासोऽङ्गविक्षेपो, नृत्यमित्युच्यते बुधैः ॥
તાલના માપ અને રસના આશ્રયવાળો, સુંદર દેહ વડે પ્રતીત થતે, વિલાસસહિત જે અંગવિક્ષેપ તેને વિદ્વાને નૃત્ય કહે છે. તાત્પર્ય કે અંગના અભિનય વડે ભાવેને પ્રકટ કરવા, એ નૃત્ય છે.
નૃત્યશાસ્ત્રમાં શિર, હસ્ત, વક્ષઃ (છાતી), પાશ્વ (પડખું), કટિ (કેડ), ચરણ અને સ્કંધ (ખભા) ની ગણના અંગમાં કરેલી છે, ગ્રીવા (ડોક), બાહુ, પૃષ્ઠ (વસે), ઉદર, ઉર, જંઘા (સાથળ) મણિબંધ (ક), અને જાનુ (ઢીંચણ) ની ગણના પ્રત્યંગમાં કરેલી છે અને દૃષ્ટિ, ભૂ (ભમર), પુટ (પાંપણ), તારા (આંખની કીકી), કપિલ, નાસિકા, અનિલ (આંખની નીચેનો ભાગ), અધર (હઠ), દંતિ, જિદ્વા, ચિબુક અને વદનની ગણના ઉપાંગમાં કરેલી છે. અંગવિક્ષેપમાં આ બધાને ઉપગ અમુક પ્રકારે થાય છે.
વિલાસ એટલે મુખ, નેત્ર વગેરેની ચેષ્ટા. તાત્પર્ય
