________________
૧૮
યાતિ તેનામાં હોવાથી જીવ બંધાયા સિવાય રહેતો નથી. રાગદ્વેષ ન હોય તો બંધ થતો નથી.
સુખ, દુઃખ, જીવન, મરણ, રક્ષણ કે પીડન એ સર્વ સામા જીવના બાંધેલા કર્મમાંથી પ્રગટ થાય છે છતાં હું બીજાને સુખી કરીશ, દુઃખી કરીશ, જીવાડીશ કે મારીશ, રક્ષણ કરીશ કે પીડા કરીશ ઈત્યાદિ કરવાના અભિમાનવાળો જીવ તે નિમિત્તે તેવા તેવા પરિણામ પોતામાં ઉત્પન્ન કરે છે અને તે પરિણામો નવીન કર્મબંધન થવામાં કારણરૂપ થાય છે.
નિશ્ચયદષ્ટિએ આત્મા અરૂપી છે એટલે જેમ અરૂપી આકાશમાં તલવાર મારવાથી આકાશ કપાતું નથી, તેમ અરૂપી આત્મા પણ મરતો કે કપાતો નથી, સુખી દુઃખી થતો નથી, તેને કોઈ બચાવતું કે પીડા કરતું નથી, છતાં વ્યવહારદષ્ટિએ કહેવાય છે કે અમુક મરી ગયો, અમુકને મારી નાખ્યો, જીવાડ્યો, સુખી કર્યો કે દુઃખી કર્યો, સુખી છે કે દુઃખી છે. આ સર્વ વ્યવહાર મનાય છે.
સંસારી જીવને શરીરના સંબંધથી કર્મ બંધાય છે અને તે કર્મદ્વારા વ્યવહાર દૃષ્ટિએ જીવ મરે છે, સુખી દુઃખી થાય છે એ બધું બને છે કોઈ જીવ કોઈને કાંઈ આપતો નથી એ પણ અપેક્ષાએ બરોબર છે. જે કર્મમાંથી આ ફળો પેદા થાય છે તે કર્મો તે જીવે પોતેજ બાંધેલાં છે. તે ઉદય આવતાં તેમાંથી સુખ-દુ:ખ જીવન-મરણ પ્રગટ થાય છે. બીજા જીવો તેમાં નિમિત્ત કારણ થાય છે. પણ તાત્વિકદૃષ્ટિએ જો વિચાર કરવામાં આવે તો તે જીવ તેના પોતાના કરેલા કર્મોથી જ સુખી અને દુઃખી થાય છે આ અપેક્ષાએ જ કહેવામાં આવે છે કે “એક જીવ બીજા જીવને મારી કે જીવાડી શકતો નથી, સુખી કે દુઃખી કરી શકતો નથી.”
આ જીવમાં એટલી બધી અજ્ઞાનતા છે કે જેને લઈને હું બીજાને સુખી-દુઃખી કરું , સુખી કે દુઃખી અમુકને મેં કર્યા, અથવા અમુકને સુખી કે દુઃખી કરીશ. આમ મારવા કે બચાવવાના નિમિત્ત પ્રસંગે તે જીવના પરિણામોમાં રાગ-દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે અને આ રાગ-દ્વેષે કરીને દરેક ક્ષણે
