________________
૧૭
આત્માના પ્રદેશો આપસમાં મળી રહે તેવો પ્રદેશોનો સમૂહ. કર્મની સ્થિતિ, કર્મનો રસ અને કર્મના પ્રદેશો-દલિયાએ ત્રણ બંધનો જે સમુદાય અને તેમાંથી જ્ઞાનદર્શન ઈત્યાદિ આત્મિક શક્તિઓને દબાવવાનો જે સ્વભાવ ઉત્પન્ન થાય તેને “પ્રકૃતિબંધ' કહેવાય છે. આ રીતે કર્મનો ચાર પ્રકારનો બંધ આત્મા ઉપર આવરણ કરે છે.
જીવ જ્યારે રાગ-દ્વેષના પરિણામ ઉત્પન્ન કરે છે, રાગ-દ્વેષમાં એક રસ થઈ રહે છે, ત્યારે કર્મનો બંધ થાય છે. રાગ-દ્વેષ સિવાય એકલા મનવચન-શરીરની પ્રવૃત્તિ કરવાથી તેવો કર્મબંધ થતો નથી, એટલે કર્મબંધનમાં મુખ્ય કારણ છે. રાગ-દ્વેષ છે. જ્યાં સુધી રાગ-દ્વેષ હોય છે, ત્યાં સુધી આ ચારે પ્રકારનો બંધ થાય છે. રાગ-દ્વેષ જો ન હોય અને મન-વચન-શરીરની પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તો તેથી તેવો બંધ થતો નથી. રાગ-દ્વેષના પ્રમાણમાં કર્મની સ્થિતિનો બંધ અને રસનો બંધ થાય છે. મન-વચન-કાયાની શક્તિપ્રવૃત્તિદ્વારા પ્રકૃતિબંધ અને પ્રદેશબંધ થાય છે. આ રાગ-દ્વેષ અને મનાદિની પ્રવૃત્તિ સાથેની વાત છે, પણ એકલા મનાદિ યોગો હોય તો આ મનાદિથી થતો પ્રકૃતિ અને પ્રદેશબંધ તે બંધ છતાં બંધ ન હોય તેવો સામાન્ય થાય છે. રાગ-દ્વેષથી થતો બંધ જેવો આત્માને હાનિકારક થાય છે, તેવો કેવળ મનાદિ યોગોથી થતો બંધ નુકશાન કારક થતો નથી માટે જ કહ્યું છે કેરાગ-દ્વેષના અભાવમાં કર્મનો બંધ થતો નથી.”
જેમ ચીકાશવાળા પદાર્થથી ખરડાયેલા શરીરવાળો મનુષ્ય છેદન ભેદનની પ્રવૃત્તિ પોતે કરતો નથી પણ તેવી પ્રવૃત્તિ જ્યાં થાય છે ત્યાં પોતે બેઠો હોય છે, તેથી વિવિધ પ્રકારની રજવડે તેનું શરીર મલિન થાય છે, તેમ ક્રોધાદિથી વ્યાકુળ ચિત્તવાળો મનુષ્ય કોઈ પણ પ્રકારના પાપના આરંભો પોતે જાતે કરતો નથી. પરંતુ મન-વચન-કાયાના શુભાશુભ વ્યાપારના વચમાં રહ્યો હોય છે તેથી તે પાપોથી બંધાય છે.
છેદન ભેદન આદિ પ્રવૃત્તિ શરીરથી કરે યા ન કરે પણ તેલાદિની ચીકાશ તેના શરીર ઉપર હોવાથી ધૂળથી તે લેપાય છે- ખરડાય છે, તેમ મનુષ્ય જાતે આરંભ કરે કે ન કરે તો પણ રાગદ્વેષાદિ બંધના કારણોની
