________________
૧૬
ચારિત્રનું કારણ કોણ છે ? ત્રણ સંજ્વલનકષાયનો ક્ષય. એમ દર્શન મોહનીય ખપાવવાનું કારણ સર્વવિરતિ છે. સર્વવિરતિનું કારણ પ્રત્યાખ્યાની ચાર કષાયોનું ખપવું છે. પ્રત્યાખ્યાનીય ચાર કષાય ખપવાનું કારણ દેશવિરતિ છે. દેશવિરતિનું કારણ અપ્રત્યાખ્યાનીય ચાર કષાયનું ખપવું છે. અપ્રત્યાખ્યાનીય ક્ષય થવાનું કારણ સમ્યકત્વ છે. સમ્યકત્વની કારણોત્પત્તિ સાત પ્રકૃતિના ક્ષયાદિકનું કારણ અપૂર્વકરણ છે. અપૂર્વકરણનું કારણ મુહૂર્ત સ્થિતિ ક્ષય છે. મુહૂર્ત ક્ષયનું કારણ યથાપ્રવૃત્તિકરણ છે. યથાપ્રવૃત્તિકરણનું કારણ સાત કર્મનો સ્થિતિઘાત છે. સાત કર્મ સ્થિતિઘાતનું કારણ મંદ કષાયતા છે. મંદકષાયતાનું કારણ આત્મવીર્ય ગુણના પર્યાય ગર્ભિત વિશુદ્ધતા નામે પર્યાય છે એવા અનુક્રમે કર્મક્ષયથી ગુણપ્રકાશ ને ગુણપ્રકાશથી કર્મક્ષય છે. તે કારણ માટે જ્ઞાતા પ્રાણીયે આત્મગુણપ્રકાશનો ઉદ્યમ કરવો જોઈએ. તે ઉદ્યમ શ્રુતજ્ઞાનથી થાય છે. હેયોપાદેયની પરીક્ષાને શ્રુતજ્ઞાન કહે છે. હેય-ઉપાદેયની બુદ્ધિ કર્મના બંધને જાણવાથી થાય છે.
જેમ દુધમાં પાણી મળે છે, જેમ લોઢામાં અગ્નિ મળે છે, તેમ ક્રોધાદિ કષાય અને મન-વચન-કાયાની શક્તિવડે જે પુગલો જીવે ગ્રહણ કર્યા છે તે આત્માના સર્વ પ્રદેશોની સાથે મળીને રહે છે, તેને કર્મબંધ કહે છે. કર્મ પુદ્ગલરૂપ છે. તેમાં રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ વિગેરે છે. જે વખતે કર્મને યોગ્ય પગલોની સાથે ક્રોધાદિ કષાય અને મનાદિ યોગોનો સંબંધ થાય છે. તે વખતે તે પુદ્ગલો કર્મરૂપે પરિણમી જાય છે અને આત્મપ્રદેશોની સાથે એક રસ થઈને રહે છે, આને બંધ કહે છે. આ બંધથી જીવ કર્મને આધિન થઈ જાય છે.
આ બંધ ચાર પ્રકારે છે– પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, રસબંધ, અને પ્રદેશબંધ. ૧-પ્રકૃતિબંધ- એટલે કર્મનો સ્વભાવ. ૨-સ્થિતિબંધ- એટલે એ કર્મ ટકી રહેવા માટેની કાળની મર્યાદા-શુભાશુભ અધ્યવસાયથી ગ્રહણ કરેલા કર્મના દલિયાં તે કેટલા વખત સુધી ભોગવવા પડે તેનો નિશ્ચય. ૩– રસબંધ– એટલે કર્મના પુદ્ગલોને શુભ કે અશુભ અથવા ઘાતિ કે અઘાતિપણાવાળો જે રસ તે. ૪-પ્રદેશબંધ'– એટલે સ્થિતિ તથા રસની અપેક્ષા વિના કર્મ પુદ્ગલોના દલિયાંનું ગ્રહણ કરવું તે અથવા કર્મ અને
