________________
સંગ્રહમાંને એકએક લેખ પોતે જ પોતાની વાત કહેતા હોય ત્યાં સંપાદકને એ અંગે શું કહેવાનું હોય ? અને ઈતિહાસની બાબતમાં તે મારી ગતિ જ ક્યાં છે કે હું એ અંગે કંઈ કહી શકું ?
પૂજ્ય મુનિજી તે મુનિજી જ છે
એ જેવા વિદ્યાના રસમાં તરબળ છે, એવા જ રાષ્ટ્રીયતાના રંગે રંગાયેલા છે. તેથી જ મહાત્મા ગાંધીજી એમને પિતાની સંસ્થામાં લઈ ગયા હતા. આજે સતેર વર્ષની ઉંમરે પણ એમના અંતરમાંથી મેવાડી ક્ષાત્રવટનું ખમીર છું થયું નથી કે એમના ચિત્તને વાદ્ધકર્યો સ્પર્શી શક્યું નથી. તેઓ સાચા અર્થમાં શરા અને દ્ધા છેઃ હજુ થોડા મહિના પહેલાં જ, પાકીસ્તાન સાથેના યુદ્ધ વખતે, પાકીસ્તાન જોધપુર ઉપર બોમ્બ વરસાવી રહ્યું હતું ત્યારે, તેઓ, નાદુરસ્ત તબિયત છતાં, રાજસ્થાન પુરાતત્તવ પ્રતિષ્ઠાનના રક્ષણની ચિંતાને કારણે, અમદાવાદથી જોધપુર જઈ પહોંચ્યા હતા; અને એમેર થતી બેબવર્ષાની વચ્ચે પણ પિતાની ફરજ ઉપર દિવસ સુધી સ્વસ્થ રીતે અને નિર્ભયપણે રહ્યા હતા.
મેળો વિચાર એમને ખપતો નથી; સંકુચિતતા એમની પાસે ટૂંકી શકતી નથી; કૃપણુતા તરફ એમને ભારે અણગમો છે. એમના અવાજમાં પણું ક્યારેય દીનતા સાંભળવા નહીં મળે. તેઓ સાચા અર્થમાં હાલોલ પુરુષ છે. જેવી એમની કાયા મેટી છે, એવું જ એમનું મન મોટું છે. અને સીધું કામ અધૂરું મૂકવું એ તો એમના સ્વભાવમાં જ નથી— ભલે પછી એ કામ ગ્રંથસંપાદનનું હાય, ખેતીનું હોય, પશુપાલનનું હેય, આશ્રમ કે મકાન બનાવવાનું હોય કે કૂવો ખોદાવવાનું હોય !
અને સાહિત્યને તો એમની પાસે જાણે જુગજુગજૂનું અપાર લેણું ઊખળ્યું છે. એમના હાથે અનેક ગ્રંથમાળાઓ દ્વારા કેટકેટલા પ્રાચીન ગ્રંથોનો ઉદ્ધાર થયે છે ! નાનામોટા બધા મળીને એક ગ્રંથો તે ખરા જ! માતા સરસ્વતીને જાણે એમણે પિતાની આંખનાં તેજ સુધ્ધાં સમપી દીધાં છે. આજે એક જ આંખે, માંડ ચાર-છ
