________________
કલિંગમાં જૈનધર્મ
૧૧ જૂને વખત ઈ. સ. પૂર્વે બીજા સૈકાને હેઈ શકે. હાલમાં ડાક્ટર ફલીટે “જર્નલ ઓફ ધી એશિયાટીક સોસાયટી એફ ગ્રેટબ્રીટનના એક અંકમાં પ્રકટ કર્યું ત્યાર પહેલાં વિન્સેન્ટ સ્મીથ વગેરે શેધકાને પણ તે જ મત હતો. પંડિત (ભાગવાનલાલ)ને મત મને પસંદ નથી, પણ ઈ. સ. પૂર્વે ત્રીજા સૈકાના અંતમાં હોઈ શકે એમ ધારું છું—એટલે કે મગધની ગાદી ઉપર અશાક આવ્યા તે પહેલાં. ડાકટર ફરગ્યુસન અને બરગેસના મત પ્રમાણે “આ લેખની મિતિ ઘણુંખરું ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦ છે.” તેઓ કહે છે કે અશોકના રાજ્યથી ખડકોમાંથી ભેયર બેદી કાઢવાની રીતિ શરૂ થઈ અને ત્યારબાદ ઉત્તરોત્તર પ્રગતિથી આ કામ એક હજાર વર્ષ સુધી ચાલ્યું. આ લેખની ૧૬મી લીટીમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે આ રાજાએ “જમીન તળે ઓરડા તથા દેવાલય અને સ્તંભેવાળાં ભયરાં કરાવ્યાં.” આ ઉપરથી આપણે એમ કહી શકીએ કે હાથીગુફાની પાસે તેના જેટલી જૂની બીજી ગુહાઓ છે; જોકે તે આપણે નિશ્ચયપૂર્વક કહી શકીએ નહીં. વળી, આપણે એમ પણ કહી શકીએ કે ચિત્ય, દેવાલય તથા સ્તંભેવાળી ગુહાઓ કરતાં બીજી જૂની
ગુહાઓ હશે.” કલિંગમાં જૈનધર્મ
આ પ્રમાણે ખંડગિરિ અને ત્યાંની ગુફાઓનું વર્ણન છે. કાળના માહાસ્યની ગતિ અકળ છે. જે જૈન અને બૌદ્ધધર્મના શ્રમણ માટે આ બધાં “લયને” બનાવવામાં આવ્યાં છે, તેમાં આજે સેંકડો વર્ષથી એ ધર્મના કેઈ પણ શ્રમણે તે શું પરંતુ ગૃહસ્થ પણ પગ સુધાં નહીં મૂક્યો હોય. જે પ્રદેશમાં પૂર્વે જૈનધર્મ આટલી બધી જાહેરજલાલી ભગવતો હતો, ત્યાં આજે “જૈન” એ શબ્દથી પણ લેકે સર્વથા અજ્ઞાત છે! કટકમાં થોડાક જૈન દુકાનદારે છે અને
