________________
કલિંગમાં જેનધર્મ
પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર'ના પ્રથમ પદમાં જે સાડા પચીશ (રપ) આર્ય દેશ જણાવ્યા છે, તેમાં કલિંગનું પણ નામ આપેલું છે, અને તેની મુખ્ય રાજધાની તરીકે કાંચનપુરી જણાવી છે. એ પ્રાચીન કલિંગ કે આધુનીક ઓરીસ્સા પ્રાંતમાં કટક શહેર નજીક ભુવનેશ્વર કરીને એક પ્રસિદ્ધ સ્થાન છે, તેની પાસે આ લેખવાળી “ખંડગિરિ અને ઉદયગિરિની ટેકરીઓ,” જેને અંડગિરિ જ કહે છે, તે (૨૦ ૧૬' ઉ. અક્ષાંશ અને ૮૫ ૪૭' પૂ. રેખાંશ) ભુવનેશ્વરથી ઉત્તર-પશ્ચિમમાં ૪–૫ માઈલ દૂર આવેલી છે. આ બે ટેકરીઓની વચમાં ભુવનેશ્વરના માર્ગને અનુસરનારી એક ખીણ છે. એટઘરથી ચીલકા સરેવર તરફ જતાં એક રેતાળ પથ્થરે ( Sandstone)વાળા પર્વતના એક ભાગમાં તે આવેલ છે ” ... ... ... ••• • • ગુફા કયા સમયની તથા ક્યા ધર્મની છે?
ખંડગિરિ ઉપર જે નાની-મોટી સેંકડે ગુફાઓ છે, તેમાં હાથીગુફા, અનંતગુફા, રાણીગુફા, વૈકુંઠગુફા, માણેકપુરગુફા, જ્યાવિજયગુફા, ગણેશગુફા, સ્વર્ગપુરીગુફા, શતવક્ર અને નવમુનિગુફા આદિ ગુફાઓ વિશેષ પ્રસિદ્ધ છે. આમાં કેટલીક ગુફાઓ બૌદ્ધધર્મની છે અને કેટલીક જૈનધર્મની છે. પરંતુ, પરસ્પર બને ધર્મની ભેળસેળ થઈ જવાને લીધે તથા બને ધર્મોમાં જે કેટલીક સમાનતા છે તેને લીધે, આ ગુફા-સમૂહમાંથી કેટલી અને કઈ જેનેની છે અને કઈ બૌદ્ધોની છે, તે બરાબર તારવી શકાય તેમ નથી. આ બધી ગુફાઓ એકીવખતે થઈ નથી, પરંતુ જુદા જુદા સમયે બની છે... .... .••
ઉપર વર્ણવેલ ગુફાસમૂહમાં જ પ્રસ્તુત લેખવાળી હાથીગુફા પણ આવેલી છે. આ ગુફા ઉદયગિરિના શિખર ઉપર છે. આના વિષયમાં બાબૂ મને મેહન એ જ પુસ્તકમાં જણાવે છે કે –
૧-૨. બાબુ મનમોહન ગંગુલે રચિત “Orissa and her Remains-Ancient and Medieval."
