________________
વસ્તુપાલ-તેજપાલ અને તેમની કીર્તિગાથા
૧૬૧ ગુજરાતના પ્રતિભાવાન પંડિતો અને કવિઓએ એમની કીર્તિને અમર કરવા માટે જેટલાં કાવ્ય, પ્રબંધો અને પ્રશસ્તિઓ વગેરે રચાં છે તેટલાં હિંદુસ્તાનના બીજા કે રાજપુરુષ માટે નહિં રચાયાં હેય..
(૧) વસ્તુપાલરચિત “નરનારાયણાનંદ કાવ્ય – “વસ્તુપાલ મંત્રી જાતે એક સરસ કવિ અને બહુ વિદ્વાન પુરુષ હતા તે પ્રાચીન ગુજરાતના વૈશ્ય જાતીય મહાકવિ માઘની જેમ શ્રી અને સરસ્વતી બંનેને પરમ કૃપાપાત્ર હતો. તેણે, જેમ મંદિર વગેરે અસંખ્ય ધર્મસ્થાનો ઊભાં કરી અને અગણિત દ્રવ્ય દાન-પુણ્યમાં ખર્ચા લક્ષ્મી દેવીને યથાર્થ ઉપગ કર્યો હતો, તેમ અનેક વિદ્વાને અને કવિઓને અત્યંત આદરપૂર્ણ અનન્ય આશ્રય આપી, તેમ જ પોતે પણ કવિતા અને સાહિત્યમાં ખૂબ રસ લઈ સરસ્વતી દેવીને તે સાચે ઉપાસક બન્યો હતો. કેટલેક અંશે મહાકવિ માઘ એ વસ્તુપાલના માનસને આદર્શ પુરુષ હેય એમ મને લાગે છે. માધના “શિશુપાલવધ” મહાકાવ્યના અનુકરણ રૂપે વસ્તુપાલે “નરનારાયણનંદ” નામનું મહાકાવ્ય બનાવ્યું છે. એ કાવ્યના અંતિમ સર્ગમાં મંત્રીએ પિતાને વંશપરિચય વિસ્તારથી આવે છે અને પોતે કેવી રીતે અને કઈ ઇચ્છાએ, ગુજરાતના એ વખતના અરાજક તંત્રનો મહાભાર માથે ઉપાડવા અમાત્યપદ સ્વીકાર્યું, તેનું કેટલુંક સૂચન કર્યું છે.
(૨) સોમેશ્વર કવિકૃત “કીર્તિકૌમુદી’—ગૂજરાતના ચાલુક્યવંશને રાજપુરોહિત નાગરવંશીય પંડિત સોમેશ્વર ગુજરાતના કવિઓમાં શ્રેષ્ઠ પંક્તિને કવિ થઈ ગયે. એ વસ્તુપાલને પરમ મિત્ર હત. વસ્તુ પાલને મહામાત્ય બનાવવામાં એને કાંઈક હાથ પણ હતા. વસ્તુપાલની જીવનકીર્તિને અમર કરવા માટે એણે “કીતિકૌમુદી' નામનું નાનું પણ ઘણું સુંદર કાવ્ય બનાવ્યું. એ કાવ્યમાં કવિએ પ્રથમ ગૂર્જર રાજધાની અણહિલપુરનું વર્ણન કર્યું તે પછી તેના રાજકર્તા ચાલુક્ય વંશનું અને મંત્રીના પૂર્વજોનું વર્ણન આપ્યું. તે પછી, કેવી રીતે મંત્રીને એ મંત્રીપદની પ્રાપ્તિ થઈ તેનું, મંત્રી થયા પછી ખંભાતના
13.
