________________
મહા કવિ વિજયપાલ અને શ્રીપાલ
૧૫૩ ભારતના સઘળા પંડિતે પિતાના પાંડિત્યનું પ્રદર્શન કરવા માટે ગુર્જર રાજ્યધાનીમાં જ આવતા. ગુર્જરપતિની વિદ્વત્પરિષદ સમસ્ત ભારતવર્ષમાં આદર્શરૂપ ગણાતી. આવી પરિષદને શ્રીપાલ એક મુખ્ય સભ્ય હતો. કયા વિદ્વાનને કેવું સ્વાગત આપવું એ વિષયમાં સિદ્ધરાજ હંમેશા શ્રીપાલની જ સલાહ લે. આવા એક પ્રસંગનું વર્ણન પ્રભાવક ચરિતના હેમચંદ્રપ્રબન્ધ(૧૮૨-૩૦૯ ક)માં વિસ્તારપૂર્વક કરેલું છે, જેમાંથી શેડો ભાગ અમે નીચે આપીએ છીએ?
એક વખત ભાગવત સંપ્રદાયને દેવબોધિ નામે કોઈ એક મહાન વિદ્વાન–કવિ અણહિલપુર આવ્યું. તે અત્યંત અભિમાની હતા. એ રાજાને આશીર્વાદ આપવા સારુ ન તે રાજસભામાં ગયો કે ન એણે પિતાના આગમનના ખબર રાજાને મોકલાવ્યા. રાજાને આ વાતની જાણ થતાં તેણે શ્રીપાલને કહ્યું કે “આ દેવબોધિ કોઈ નિસ્પૃહી મહાત્મા જણાય છે; એ રાજસભામાં આવવાની દરકાર નથી રાખતા. પરંતુ આપણું દેશમાં કોઈ પણ વિદ્વાન આવે તેને સત્કાર કરવાની આપણું ફરજ છે, માટે કહો કે હવે શું કરવું ?” પ્રજ્ઞાચક્ષુ કવીશ્વરે જવાબ દીધો કે “ મહારાજ, મને તો એ નિઃસ્પૃહી નહિ પણ આડંબરી જણાય છે. નિઃસ્પૃહી હોય તે આટલે બધો પ્રપંચ શા માટે કરે ? તેમ છતાં આપ ભારતીભક્ત હોવાથી તેને મળવા ઈચ્છતા હે તે, મંત્રી દ્વારા તેને સભામાં આવવાનું આમંત્રણ મેકલે.' રાજાએ તે પ્રમાણે મંત્રીને મોકલ્યો. મંત્રીએ વિદ્વાન પાસે જઈ રાજાને સંદેશ કહ્યો. પરંતુ તે વિદ્વાને જવાબ દીધો કે......
परमस्मद्दिदृक्षैव भवतां स्वामिनस्तदा ।
उपविष्टः क्षितौ सिंहासनस्थं मां स पश्यतु ॥ [[ છતાં તમારા રાજાને મારાં દર્શન કરવાં હોય તે એ (અહીં આવીને) જમીન ઉપર બેસીને સિંહાસન ઉપર બેઠેલા એવા મને એ જુએ.]
