________________
પર્યાયનું લક્ષણ“पर्येति उत्पादमुत्पतिं विपतिं च प्राप्नोतीति पर्यायः" ઉત્પત્તિ એટલે ઉત્પાદ અને વિપત્તિ એટલે વિનાશ. અર્થાત્ ઉત્પત્તિ અને વિનાશને જે પામે તે પર્યાય કહેવાય છે.
અથવા “સ્વભાવ-વિભાવતા યાતિ પર્વેતિ પરિણમતતિ પર્યાયઃ -સ્વભાવ-વિભાવરૂપે જે પરિણમે તે પર્યાય કહેવાય છે.
આ અંગે કહેવામાં આવ્યું છે કે“अनादिनिधने द्रव्ये, स्वपर्यायाः प्रतिक्षणम् । उन्मज्जन्ति निमज्जन्ति, जलकल्लोलवज्जले ॥"
અનાદિ અનંત એવા દ્રવ્યમાં તેના પર્યાય પ્રતિક્ષણે ઉત્પન્ન થાય છે અને વિનાશ પામે છે. જેમ જળમાં તરંગ ઉત્પન્ન થાય છે અને વિનાશ પામે છે તેમ.
આ રીતે પ્રથમ પર્યાયનું લક્ષણ સમજવું. એ પર્યાય બે પ્રકારે છે. સહભાવી અને ક્રમભાવી. તેમાં (૧) સહભાવી પર્યાય તે ગુણ કહેવાય છે. જેમકે, આત્માના જ્ઞાન વગેરે.
અહીં આત્માનો ગુણ જ્ઞાન આદિ છે. તે જ્ઞાનાદિ ગુણ કોઈમાં વ્યક્તિરૂપે, અને કોઈમાં શક્તિરૂપે છે. જુઓકેવલિમાં જ્ઞાનાદિ ગુણ સંપૂર્ણ વ્યક્ત-પ્રગટ થયા છે, અને સૂક્ષ્મ નિગોદના જીવમાં જ્ઞાનાદિ ગુણ સત્તારૂપે જે અર્થાત્ શક્તિરૂપે જ રહેલા છે. (૨) ક્રમભાવી પર્યાય તે પર્યાય કહેવાય છે.
જેમકે-સુખ અને દુઃખ, હર્ષ અને શોક વગેરે આત્માના પર્યાય છે.
=
i3 |
