________________
પ્રમાણ
(૨) પ્રત્યભિજ્ઞાન :
પ્રત્યભિજ્ઞાનનું સ્વરૂપ જૈનતર્કભાષામાં આ રીતે જણાવેલ છે.
अनुभवस्मृतिहेतुकं तिर्यगूर्ध्वतासामान्यादिगोचरं सङ्कलनात्मकं ज्ञानं પ્રત્યજ્ઞાન
- અનુભવ અને સ્મૃતિ જેને ઉત્પન્ન કરે છે, તિર્યક સામાન્ય અને ઉર્ધ્વતા સામાન્ય આદિ જેનો વિષય છે અને સંકલન જેનું સ્વરૂપ છે, તે જ્ઞાન પ્રત્યભિજ્ઞાન કહેવાય છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે, અનુભવ અને સ્મરણ મળીને સંકલન સ્વરૂપ એક જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરે છે. તિર્યક સામાન્ય (ગાયોમાં સદશ પરિણામ સ્વરૂપ ગોત્વાદિ તિર્ય સામાન્ય કહેવાય છે) અને ઉધ્વર્યા સામાન્ય (કટક-કુંડલ-હાર આદિ પર્યાયોમાં જે અન્વયી દ્રવ્ય સુવર્ણાદિ તે ઉર્ધ્વતા સામાન્ય કહેવાય છે) આદિ પ્રત્યભિજ્ઞાનનો વિષય છે. તે જ રીતે સાદૃશ્યવિલક્ષણતા, દૂરતા-સમીપતા, ઉચાઈ-નીંચાઈ આદિ ધર્મ પણ પ્રત્યભિજ્ઞાનનો વિષય છે. ભિન્ન દેશ કાળમાં રહેવાવાળા વૃક્ષ આદિ વ્યક્તિઓમાં સમાન આકારવાળો પરિણામ વૃક્ષત્વ આદિ 13. ગઇ ૨Uમિ પ્રત્યfમજ્ઞાન જ્ઞાપત્તિअनुभवस्मृतिहेतुकं तिर्यगूर्ध्वतासामान्यादिगोचरं संकलनात्मकं ज्ञानं प्रत्यभिज्ञानम् ।।५।।
___ अनुभवस्मृतिहेतुकं - प्रत्यक्षादिप्रमाणजन्यं ज्ञानमनुभवः, स्मृतिश्चानन्तरोक्ता, ते हेतुर्यस्य तद् इति कारणनिरुपणम्, गवादिषु सदृशपरिणामस्वरुपं गोत्वादिकं तिर्यक्समान्यमित्युच्यते। कटककुण्डलादिपर्यायेषु यदन्वयिद्रव्यं सुवर्णादि तदूर्ध्वतासामान्यमित्युच्यते। एतदुभयमादिर्यस्य विसदृशपरिणामादेः, तिर्यगूर्ध्वतासामान्यादिर्गोचरो-विषयो यस्य तत् तिर्यगूलतासामान्यादिगोचरम्, इति विषयनिरूपणम्, संकलनात्मकं-पदार्थस्य विवक्षितधर्मयुक्तत्वेन प्रत्यवमर्शनमात्मा-स्वभावो यस्य तद् इति स्वरुपकथनम्, एतादृशं यज्ज्ञानं तत् प्रत्यभिज्ञानमुच्यते।
प्रत्यभिज्ञानं प्रति अनुभवः स्मृतिश्च कारणम्। वस्तुनो विवक्षितधर्मयुक्तत्वेन प्रत्यवमर्शनं तस्य स्वरुपमिति भावः ।।५।।
