________________
ફુટ વિવેચન
ભેદ ન માને; પણ વ્યવહાર નય તેને માને છે, તેથી વ્યવહારથી સંગ્રહ બહુવિષયી છે. ઉદા. ઘટ થવામાં જોઈતી માટી એ ઘટસત્તા છે તેથી સંગ્રહનય માટીને રહે, અને વ્યવહાર નય આકૃતિવાળા ઘટને રહે.
૩. વ્યવહાર ત્રણે કાલને માને છે, જ્યારે ઋજુસૂત્ર એક વર્તમાનકાલને માને છે તેથી વ્યવહારનય ઋજુસૂત્ર કરતાં બહુવિષયી છે.
૪. ઋજુસૂત્ર વર્તમાન વિશેષ ધર્મને રહે છે અને વચન લિંગને ભિન્ન પાડતો નથી, અને શબ્દનય કાલાદિ વચન લિંગથી વહેંચતાં સમાન અર્થને રહે છે. આથી ઋજુસૂત્રનય શબ્દનય કરતાં બહુ વિષયી છે.
૫. શબ્દ ઇંદ્રરૂપે એક પર્યાયનું ગ્રહણ કરી શક્ર, વજ, પુરંદર, શચિપતિ વગેરે ઇંદ્રવ્યક્તિબોધક સર્વ પર્યાયનું ગ્રહણ કરે છે, જ્યારે સમભિરૂઢ જે પર્યાય જે ધર્મને વ્યક્ત કરે છે તે જ ધર્મના વાચક તે પર્યાયને ગ્રહે છે; માટે શબ્દ સમભિરૂઢથી બહુવિષયી છે.
૬. સમભિરૂઢ જ્યારે જે અર્થનો વાચક પર્યાય હોય તે જ અર્થના પર્યાયને રહે છે ત્યારે એવંભૂત પ્રતિસમયે ક્રિયાભેદે ભિન્ન અર્થને માને છે તેથી સમભિરૂઢ એવંભૂત કરતાં બહુવિષયી છે.
આ સર્વ નયોમાંના દરેક નય પોતપોતાના સ્વરૂપે અસ્તિત્વ ધરાવે છે અને તેમાં અન્ય નયના સ્વરૂપનું નાસ્તિત્વ છે તેથી દરેક નય ભિન્ન ભિન્નપણે વર્તે છે; ઉદાહરણ – એવંભૂત નયમાં જો સમભિરૂઢનું નાસ્તિત્વ ન માનવામાં આવે તો એવંભૂત તે સમભિરૂઢ કહેવાય; અને એવંભૂતથી સમભિરૂઢનું સ્વરૂપ ભિન્ન ઠરે નહિ, એ દોષ આવે; માટે સ્વ સ્વના અસ્તિત્વથી નયની સિદ્ધિ થાય છે; છતાં દરેક નય પોતાનું અસ્તિત્વ જણાવતાં બીજા નયનો નિષેધ ન કરે. જો તેમ કરે તો તે દુર્નય કહેવાય – નયાભાસ કહેવાય.
નયાભાસનું લક્ષણ એ છે કે “સ્વપષ્ટતા અંશત્ તરશીપનાખી નવામા:' પોતાના ઈચ્છેલા પદાર્થના અંશથી બીજા અંશનો જે નિષેધ કરે, તેમ જ નયની જેવો દેખાય, તે નયાભાસ માટે એકાંત નયનું ગ્રહણ ન કરવું. આથી દુરાગ્રહ થાય છે અને જ્ઞાનમૂઢતા રહે છે.
