________________
૭ર
નયકણિકા
૧૭. ઉપસંહાર અને તેની સાથે કંઈ વિશેષજ્ઞાન હવે આપણે ટૂંકામાં ઉપસંહાર કરીએ. અને તે પરથી જ સાથે સાથે કંઈ નવું શીખીએ.
મુખ્યપણે નયના બે ભેદ છે : દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક. આ બેમાંના પહેલાના નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, અને ઋજુસૂત્ર નય એ ચાર ભેદ છે. કેટલાક આચાર્ય ઋજુસૂત્ર નયને તે વિકલ્પરૂપ હોવાથી અને ભાવનિક્ષેપ સ્વીકારતો હોવાથી તેને ભાવનય કહે છે. પર્યાયાર્થિક નયના શબ્દ, સમભિરૂઢ, અને એવંભૂત નય એ ત્રણ ભેદ છે. આ રીતે બે નયમાં સાત નયનો અંતર્ભાવ થયો.
આ સાતે નયમાં નૈગમ, સામાન્ય અને વિશેષ બન્નેને માને છે. સંગ્રહ સામાન્યને માને છે, અને વ્યવહાર વિશેષને માને છે. ઋજુસૂત્ર વર્તમાન વિશેષ ધર્મોનો ગ્રાહક છે, અને વળી તે ભાવનિક્ષેપને જ માન્ય રાખે છે. શબ્દાદિ ત્રણ નય પણ પ્રત્યેક વસ્તુના નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય એ ત્રણ નિક્ષેપને સ્વીકારતા નથી, પણ એક ભાવનિક્ષેપને જ માન્ય રાખે છે. આથી આ નયોમાં પ્રથમના ત્રણ નિક્ષેપ અવસ્તુરૂપ છે. (અનુયોગદ્વાર સૂત્રવચન). આ સાતે નયને પરસ્પર સાપેક્ષપણે ગ્રહનારને સમ્યકત્વી જાણવા.
આ સાતે નયમાં જે ક્રમ રહેલો છે તે ખાસ લક્ષમાં રાખવાનો છે. પૂર્વ પૂર્વના નય નીચેના નય કરતાં બહુવિષયી છે. અને નીચેના નય ઉપરના નય કરતાં અલ્પવિષયી છે. જેમકે -
૧. નૈગમનાય છે, તેનાથી નીચેના સંગ્રહ ન કરતાં બહુવિષયી છે. એટલે તેનો વિષય ઘણો છે, અને સંગ્રહ નયનો વિષય અલ્પ છે, કારણ કે સંગ્રહનય તો સામાન્યને જ ગ્રહણ કરે છે, જ્યારે નૈગમનય તો સામાન્ય અને વિશેષ એ બન્ને ધર્મને રહે છે.
૨. સંગ્રહ તો સામાન્યને રહે છે અને વ્યવહારનય એક વિશેષને રહે છે તેથી સંગ્રહથી વ્યવહારનો વિષય અલ્પ છે. સંગ્રહનય આકૃતિ ભેદે
