________________
ઉપોદઘાત
૨૯
ઉદ્યમશીલ થશે. શાસન બાંધવો ! આ દ્વારે સંસારી જીવોને સમ્યગ્દર્શનમાં સ્થાપવા એ કાંઈ નાનોસૂનો ઉપકાર નથી.
| સર્વ ધર્મો સત્યાંશને સ્વીકારે છે, તે આપણે કહી ગયા, પણ તે કેવી રીતે? એ વિષે અહીંયાં સંક્ષિપ્ત વિચાર કરીશું. બૌદ્ધો કહે છે કે સર્વ કાંઈ – જગતમાત્ર ક્ષણિક છે. આ લેખકે લંડનની બુદ્ધિસ્ટ સોસાયટીમાં એક વ્યાખ્યાન આપતી વખતે બતાવ્યું હતું કે જગત ક્ષણિક છે, એ બૌદ્ધ સિદ્ધાંત અપેક્ષાકૃત સત્ય છે. દાખલા તરીકે મારા હાથમાં આ વીંટી છે તે કોઈ અપેક્ષાએ ક્ષણિક છે. તેવી રીતે આ અને બીજી વસ્તુઓ પણ. કિન્તુ જે એમ કહેવું કે વીંટી હંમેશાં ક્ષણિક જ છે એ વાદ ઠીક નથી. કેમકે વીંટી સ્વરૂપે તેનો નાશ થવા પછી સુવર્ણરૂપે તો તે નિત્ય જ રહે છે. એટલા માટે એકાંત ક્ષણિકતાનો આગ્રહ અસ્થાને તથા વિવેકવિરુદ્ધ છે. વળી વીંટી પણ જ્યારે સુવર્ણથી ભિન્ન એવી બીજી વસ્તુ નથી તો પછી તેને એકાંત ક્ષણિક માની લેવી એ વિડંબના માત્ર છે. એટલા માટે કહો કે વીંટી નિત્ય પણ છે અને અનિત્ય પણ છે. (નયવાદનો કેટલો પ્રભાવ ! અનાયાસે બુદ્ધધર્મમાં પણ જૈનદર્શનનું-અનેકાંતવાદનું દિવ્ય દર્શન થયું !) તેવી જ રીતે આકૃતિરૂપે અસત છે, ક્ષણિક છે. પરંતુ વસ્તુ સ્વરૂપે તે સત-નિત્ય છે. સંક્ષિપ્તમાં કહીએ તો દ્રવ્યરૂપે સર્વ નિત્ય-સત તથા પર્યાયરૂપે સર્વ અનિત્ય-અસત છે. જૈનદર્શનની આ વાત, નયની સહાયતાથી યુરોપિયન બુદ્ધિસ્ટોમાં માન્ય થતી લાલને પ્રત્યક્ષ જોઈ. યુગ એવો પ્રવર્તે છે કે જો બુદ્ધિ વિસ્તારના કાળમાં તેઓને અમુક વસ્તુની નયપૂર્વક પ્રતીતિ કરાવવામાં આવે તો તેઓ સત્યને અપવાદ ખાતર અપૂર્ણ જ્ઞાનવાળાજ્ઞાનલવદુર્વિદગ્ધ હઠવાદીઓ સિવાય માન્ય કર્યા વિના રહે નહીં. ઉપરના નિત્યાનિત્યવાદને સાયન્સ પણ ટેકો આપે છે. સાયન્સના પિતા સમાન લેખાતો પ્રસિદ્ધ પ્રો. હર્બર્ટ સ્પેન્સર પણ કહે છે કે આકૃતિ ફરે છે, વસ્તુ નહીં. પુદ્ગલ દ્રવ્યના સંબંધમાં જેમ આ કથન છે તેમ કુદરતમાં પણ સમજવું
ઉપસંહારમાં આ લેખક સર્વ વિદ્વજ્જનોને નમ્ર સૂચના કરવા આજ્ઞા માંગે છે. જો પહેલાં પ્રત્યેક ધર્મમાત્ર છ દર્શનો જ નહીં કિન્તુ પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં જેટલા દાર્શનિકો થઈ ગયા છે, તે સઘળાનાં દર્શનો ઊંડો
