________________
ઉપોદ્ઘાત
૨૭
મોટો ખુરસી શબ્દને માટેનો બોલ જોકે વસ્તુનું વિવિધ જ્ઞાન આપવાવાળો છે તોપણ બોલવામાં અને લખવામાં ઘણો જ કઠણ છે, તે સહેલાઈથી સમજી શકાય તેમ છે. વળી કોઈ ધર્મ, કે પંથ, કે તત્ત્વજ્ઞાન શબ્દનો વ્યવહાર કઈ અપેક્ષાને મુખ્ય કરીને કહે છે તે બરોબર સમજવું જોઈએ. નહીં તો તે બીજા ધર્મ કે અંશો જાણતો હોય છતાં જે એક અંશને તેણે મુખ્ય કરી કહ્યો છે, તે અંશનાં મુખ્ય પદો આપણે જો ન જાણીએ તો પછી જે બીજા અંશો તે જાણતો હોય, પણ તે અંશો શબ્દથી જણાવેલ ન હોવાથી તે બીજા અંશો તો ક્યાંથી જાણી શકીએ ? આથી આપણે તેના હૃદયનો પૂરો ભાવ સમજશું નહિ. ઉપર કહ્યું તેમ હાથીને કોઈ દ્વિપ એટલે બે મુખે પાણી પીનાર કહે છે, તેથી તેને હાથી દંતી એટલે દાંતવાળો છે એમ નથી દેખાતું એમ નથી. એટલા માટે લાલન ધારે છે કે દરેક દર્શનધર્મ-પંથ-સંપ્રદાયની ભાષા યથાર્થ સમજ્યા પછી જ તેમાં ખંડનમંડનમાં ઊતરવું સારું છે, અને સાતે નય બરોબર સમજનારે કયો ધર્મ કયા નયવાળો છે તે સમજી ઉપરના બીજા નયો દેખાડી તેને સર્વ નયજ્ઞાનનો રસિયો બનાવવો જોઈએ કે જેથી તે જૈનદર્શનની ખૂબીઓ જોઈ તેની અનુમોદના કરી શકે.
સદ્ભાગ્યે પશ્ચિમમાં સાયન્સ (વિદ્યાનો) પ્રકાશ થયો છે. ઘણાકે તત્ત્વજ્ઞાનના વિષયમાં પણ રસ લેવા માંડ્યો છે. તેઓ પૂર્વના દેશનો ઊંડો અભ્યાસ કરી પશ્ચિમની પ્રજાને અંતર રહસ્યો સમજાવવા લાગ્યા છે. ભટ્ટ મોક્ષમુલ્લર આદિ પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોએ પ્રગટ કરેલા પૂર્વીય દર્શનોના મનનથી તેઓને સ્પષ્ટ થયું છે કે હાથીરૂપ સત્યના ઘણાં અંગો જુદાં જુદાં સ્વરૂપમાં વિખરાયેલાં છે. સત્યાંશ સર્વ ધર્મમાં કાંઈ ને કાંઈ રહેલ છે. એક સત્યાંશને બીજા સત્યાંશ સાથે એકત્ર કરવાથી અને તેને યથાક્રમ ગોઠવવાથી વર્તમાન તેમ જ ભવિષ્ય જગતને અપૂર્વ લાભ થવા સંભવે છે અને આ વિચાર ઉપરથી એક તરફ જગતના તમામ ધર્મવાળાની પાર્લમેન્ટ કરવાના પ્રયત્નો ચાલુ છે, ત્યારે બીજી તરફ તેવાં ધોરણોએ અભ્યાસ કરવાના વર્ગો જર્મની-અમેરિકા-ઇંગ્લેંડમાં ઉઘડાતા જાય છે. પાશ્ચાત્ય પ્રજાની આ સુપ્રવૃત્તિ અને જૈનદર્શનની નયસંબંધી ફિલસૂફી આ વિચારો વિરુદ્ધ જતી નથી. જે વાત જૈન શાસનથી અપેક્ષાકૃત સત્ય મનાય છે તે
