________________
લેખાંક
ઈચ્છાયોગ, શાસ્ત્રયોગ અને સામર્થ્યયોગમાં આપણે સામર્થ્યયોગનો વિચાર કરી રહ્યા છીએ. આ સામર્થ્યયોગના ઉપાયોનું જ્ઞાન
પ્રાતિજજ્ઞાનથી થાય છે એ આપણે ગયા લેખમાં જોયું.
આ પ્રાતિભજ્ઞાનને પાતંજલ વગેરે દર્શનકારો પણ ઋતંભરા, તારક વગેરે શબ્દો દ્વારા સ્વીકારે છે. આમાં, ઋત=સત્ય. જે ઋતને-સત્યને ધારણ કરે તે ઋતંભરા પ્રજ્ઞા. અર્થાત્ જેમાં ક્યારેય અસત્ય પેસી જ ન શકે એવી પ્રજ્ઞા એ ઋતંભરા પ્રજ્ઞા છે. આ પ્રજ્ઞાથી, યોગી જે જેવું હોય તે તે પ્રમાણે જુએ છે. એટલે એ સામર્થ્યયોગને પણ યથાવત્ જુએ છે. અર્થાત્ એ સામર્થ્યયોગને જણાવનાર છે. આ જ્ઞાન જીવને સંસારથી તારે છે. માટે “તારકજ્ઞાન પણ કહેવાય છે. વળી, આ પ્રાતિજજ્ઞાન=ઋતંભરા પ્રજ્ઞા= તારકજ્ઞાન... સામર્થ્યયોગનું જ્ઞાપક છે એવું પણ અન્યદર્શનકારોને માન્ય છે, કારણકે વ્યાસઋષિએ પણ કહ્યું છે કે – “પોતાની પ્રજ્ઞાને આગમથી, અનુમાનથી અને ધ્યાનાભ્યાસરસથી... એમ ત્રણ રીતે ઘડતો યોગી શ્રેષ્ઠયોગને મેળવે છે.”
અલબત્ આ કથન વ્યાસઋષિનું છે એમ અહીં કહ્યું છે. યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં આ કથન શ્રીપતંજલિઋષિએ કહ્યું છે એમ જણાવેલું છે, એ જાણવું.
અહીં પ્રજ્ઞાને આગમ વગેરે ત્રણ વડે ઘડવાનું કહેવામાં આવી આશય જાણવો - આત્મા અતીન્દ્રિય છે માટે એના સંદર્ભમાં પ્રત્યક્ષ વગેરે જ્ઞાનો એમાં ઉપયોગી નથી. શાસ્ત્ર જ એમાં ઉપયોગી બને છે. એટલે જીવ, શાસ્ત્રો જે વાતો કરે છે એને પ્રથમ આજ્ઞા ગ્રાહ્ય કરી
