________________
૧૧૧૬
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે-૮ અર્થ : અક્ષરબોધથી સમાન એવા પણ તે ચૌદપૂર્વીઓ મતિવિશેષોના કારણે અર્થબોધમાં ન્યૂન-અધિક થાય છે. અને તે મતિવિશેષો પણ શ્રુતજ્ઞાનમાં અંતર્ગત જાણવા.
એટલે પ્રાતિજજ્ઞાનને મતિજ્ઞાનરૂપે માનવું યોગ્ય નથી. પણ ઉપર કહ્યા મુજબ એનો અપેક્ષાએ શ્રુતજ્ઞાનમાં અને અપેક્ષાએ કેવલજ્ઞાનમાં સમાવેશ માનવો. તેથી છäજ્ઞાન માનવાની આપત્તિ પણ નથી.
અલબત એક વિચારણા આવી પણ છે કે ઉપર જે કહેલા છે એ સિવાય પણ મતિજ્ઞાન થાય છે. જેમકે ચારે બુદ્ધિઓ શ્રતને અનુસરતા ઊહાપોહ વિના જ થાય છે. માટે એ અશ્રુતનિશ્રિત કહેવાય છે. જે પહેલાં સાંભળેલું ન હોય, જોયેલું કે અનુભવેલું ન હોય એવી મનમાં થતી ફુરણાઓ.. આ બુદ્ધિઓની જેમ મતિજ્ઞાન છે. પૂર્વભવનું જાતિસ્મરણજ્ઞાન જે થાય છે એ પણ આ ભવના શરીર કે મનથી અનુભૂત ન હોવા છતાં ઊહા અને એકાગ્રતાથી જેમ થાય છે. એમ ઊહા અને એકાગ્રતાથી શાખાચંદ્રદર્શનન્યાયે આત્માનો અનુભવ થાય છે. એ વખતે ઇન્દ્રિય કે મન, બીજા કોઈ વિષયમાં પ્રવૃત્ત હોતા નથી. મન જાગ્રત હોવા છતાં વિષયથી શૂન્ય હોય છે. આ પણ પ્રાતિજ જેવી એક પ્રક્રિયા છે. માટે આ પ્રાતિજ્ઞાન મતિજ્ઞાન હોવું સંભવે છે. (આ જે આત્માનુભવની વાત છે એ છદ્મસ્થનો આત્માનુભવ કહેવાય છે.)
પ્રાતિજજ્ઞાન અને સામર્થ્યયોગની અજવાતો આગામી લેખમાં જોઈશું.
