________________
૭૩૪
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે કરીને વ્યાધિગ્રસ્ત છે, નિર્ધન છે, જેઓ અન્ય ક્રિયામાં અસમર્થ છે, આ બધાનો સમુદાય એ દીનાદિનો વર્ગ છે. આમાં દીન એટલે પુરુપાર્થ કરવાની જેમની બધી શક્તિઓ ક્ષીણ થઈ ગઈ છે તે, અંધ એટલે નેત્રહીન, કૃપણ એટલે સ્વભાવે જ સજ્જનોની દયાને પાત્ર, વ્યાધિગ્રસ્ત એટલે કોઢ વગેરે મોટા રોગથી અભિભૂત થયેલ. તે પ્રસ્તુતગ્રન્થમાં, કાર્યાન્તરમાં અસમર્થ દીનવગેરેને જ દીનાદિવર્ગ તરીકે કહેલ છે. જીવન નિર્વાહના વેપાર, ફેરી, નોકરી, ભિક્ષા, ભીખ.. વગેરે પ્રમુખ ઉપાયો છે. ત્યાગીવર્ગની ભિક્ષા કહેવાય. એ સિવાયના માગે એ ભીખ કહેવાય. આમાંથી ભીખ સિવાયના ઉપાય એ કાર્યાન્તર. આ કાર્યાન્તરમાં જેઓ સમર્થ નથી તે કાર્યાન્તરઅલમ.
પ્રશ્નઃ જેઓ ફેરી-નોકરી – મજુરી વગેરે કરવા માટે સમર્થ હોવા છતાં ભીખ માગતા હોય તેમનો દીનાદિવર્ગમાં સમાવેશ નહીં કરવાનો? એમને દાન નહીં આપવાનું?
ઉત્તરઃ યોગબિન્દુગ્રન્થમાં ક્લિાન્તર રાતા શબ્દ છે, અને એ દીનાદિનું વિશેષણ નથી, પણ દીનાદિવર્ગનો દીનાદિની જેમ જ એક સ્વતંત્ર અંશ છે. એટલે દીનાદિ તરીકે જે લેવાના છે તે ક્રિયાન્તરમાં અસમર્થ હોય એવા જ લેવાનો નિયમ રહેતો નથી. તેથી ક્રિયાન્તરમાં સમર્થ હોવા છતાં જેઓ ભીખ માગતા હોય તેઓનો
ક્યાં તો દીનમાં અને ક્યાં તો નિર્ધનમાં સમાવેશ કરીને અનુકંપાથી દાન આપવું.
પ્રસ્તુત બત્રીશીગ્રન્થમાં તો કાર્યાન્તર અસમર્થને દીનાદિવર્ગનું વિશેષણ બનાવ્યું છે. એટલે જેઓ મજુરી વગેરે કાર્યાન્તરમાં સમર્થ છે તેઓનો અભિપ્રેત વર્ગમાં સમાવેશ થઈ શકે નહીં. પણ ભીખ માગવા આવેલા એને દાન આપવું નહીં એ ઉચિત તો નથી જ. એટલે શરીરથી સમર્થ હોવા છતાં આળસ વગેરેના કારણે મનથી અસમર્થ છે એમ સમજી એને પણ કાર્યાન્તર અસમર્થ ગણવો. અને તેથી
