________________
યોગસાર પ્રકરણ/તૃતીય પ્રસ્તાવ/શ્લોક-૫ અવતરણિકા :
૧૦૭
પૂર્વશ્લોકમાં કહ્યું કે શાસ્ત્રના સૂક્ષ્મપદાર્થો જાણનારા જીવ પણ કષાય અને વિષયના પારમાર્થિક સ્વરૂપતા વિભાગને જાણી શકે નહિ તો તેઓને શાસ્ત્ર-અધ્યયનનું કોઈ ફલ પ્રાપ્ત થાય નહીં. તેથી હવે સંક્ષેપથી કષાયના પારમાર્થિક સ્વરૂપનો ભેદ શું છે તે પ્રથમ બતાવે છે
શ્લોક ઃ
अपराधाक्षमा क्रोधो मानो जात्याद्यहंकृतिः । लोभः पदार्थतृष्णा च माया कपटचेष्टितम् ॥ ५ ॥ શ્લોકાર્થ :
અપરાધમાં અક્ષમા તે ક્રોધ છે, જાત્યાદિ અહંકૃતિ=જાતિ,કુલ, શ્રુત વગેરેનો અહંકાર તે માન છે, પદાર્થમાં તૃષ્ણા તે લોભ છે, કપટ ચેષ્ટિત= કપટપૂર્વક ચેષ્ટા, કરાયેલી પ્રવૃત્તિ માયા છે. પા
ભાવાર્થ:
પ્રસ્તુત પ્રસ્તાવ સામ્યના ઉપદેશરૂપ છે અને તે સામ્ય કષાય અને વિષયનો ઉચ્છેદ કરીને વીતરાગભાવ રૂ૫ છે. તેથી ઉચ્છેદ્ય એવા કષાયોનો મર્મસ્પર્શી બોધ કરાવવા માટે ગ્રંથકારશ્રી ક્રોધાદિ ચાર કષાયોનું કાંઈક સ્વરૂપ પ્રસ્તુત શ્લોકમાં બતાવે છે.
ક્રોધઃ
કોઈપણ જીવનો અપરાધ હોય તે અપરાધમાં આત્માને અંતરંગ રીતે ઇષદ્ કે અધિક કાંઈ પણ જ્વલનનો પરિણામ થાય તે ‘અક્ષમા’નો પરિણામ છે અને તે ક્રોધ છે.
માનઃ
પોતે જાતિવાન છે, કુલવાન છે, વિદ્વાન છે, તપસ્વી છે ઇત્યાદિ બુદ્ધિથી અહંકૃતિ અર્થાત્ હું ઉચ્ચજાતિનો છું, હું ઊંચા કુલનો છું, મેં આટલો શાસ્ત્રાભ્યાસ
