________________
૧૦૮
યોગસાર પ્રકરણ/તૃતીય પ્રસ્તાવ/બ્લોક-૫ કર્યો, મેં આ તપ કર્યું એ પ્રકારની બુદ્ધિ તે માનનો પરિણામ છે. વસ્તુતઃ પૂર્ણજ્ઞાની વીતરાગ છે, પોતે પૂર્ણજ્ઞાની નથી. યત્કિંચિત્ ભણ્યો હોય તો એટલા અભ્યાસ માત્રથી અભણ જીવો કરતાં “હું કાંઈક છું” તેવી મિથ્થાબુદ્ધિજન્ય જે પરિણામ તે “માન'નો પરિણામ છે. લોભ :
પદાર્થની તૃષ્ણા લોભ છે. આત્માથી ભિન્ન એવા દેહ પ્રત્યે પણ શાતાની અર્થાતાથી તૃષ્ણાનો પરિણામ તે “લોભ” છે. તેથી જેનું ચિત્ત દેહથી માંડીને બાહ્ય સર્વ પદાર્થો પ્રત્યે લેશ પણ પ્રતિબંધવાળું નથી, શાતા-અશાતા બંને પ્રત્યે સમાન પરિણામવાળું છે, માત્ર રાગાદિ ભાવોથી પર એવા શુદ્ધ આત્મામાં રાગ પ્રવર્તે છે અને તે સિવાય સર્વ ભાવો પ્રત્યે નિરપેક્ષ છે તેઓમાં લોભ નથી. તે સિવાય દેહની અનુકૂળતા આદિ કોઈપણ ભાવની તૃષ્ણા તે લોભ છે.
માયા :
કપટચેષ્ટિત પરિણામ તે માયા છે. પોતે વીતરાગભાવને અનુકૂળ ઉદ્યમ કરતા ન હોય પણ માત્ર ધર્મની બાહ્ય પ્રવૃત્તિ કરે છે છતાં પોતે ભગવાનના વચનાનુસાર પ્રવૃત્તિ કરે છે એવું જે માને છે અને બોલે છે તે સર્વ કપટચેષ્ઠિત છે. પરમાર્થથી વીતરાગના વચનનું અવલંબન લઈને બાહ્ય સર્વ ઉચિત પ્રવૃત્તિ તે રીતે કરે જેથી તે પ્રવૃત્તિ વીતરાગભાવને અનુકૂળ બને નહિ અને જાતને ઠગીને માને કે હું કલ્યાણની પ્રવૃત્તિ કરું છું તે સર્વ કપટયેષ્ટિત છે. સંક્ષેપઃ
જીવ સદા મન-વચન-કાયાના વ્યાપારવાળો છે અને તેનો મન-વચન-કાયાનો વ્યાપાર જિનવચનને અવલંબીને સર્વ ઉચિત પ્રવૃત્તિમાં હોય અને અંતરંગ રીતે મોહના ઉન્મેલનને અનુકૂલ ઉચિત ઉપયોગવાળો હોય તો ચાર કષાયમાંથી એકેય કષાયનો ઉપયોગ નથી પરંતુ કષાયના નાશમાં ઉપયોગ વર્તે છે અને જિનવચનથી નિયંત્રિત થઈને મન-વચન-કાયાના યોગો પ્રવર્તતા ન હોય તો જે કાંઈ ઉપયોગ વર્તે છે તે કોઈક પ્રકારના મોહથી અભિવ્યક્ત થતા ચૈતન્ય સ્વરૂપ છે અને મોહથી અભિવ્યક્ત થતું ચૈતન્ય ચાર કષાયમાંથી કોઈ કષાયના
