________________
જ્ઞાનાવરાણાદિ કર્મોના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભવ અને ભાવનિમિત્તક ફળના અનુભવ પ્રતિ ઉપયોગનું હોવું વિપાકવિય ધર્મ ધ્યાન છે.
લોકના આકાર અને સ્વરૂપનું નિરંતર ચિંતન કરવું તે સંસ્થાનવિચ ધર્મ ધ્યાન છે. આ ધર્મ ધ્યાનથી સંસાર, શરીર અને ભોગોથી વિરકિતનો ભાવ દઢ થાય છે તથા આગામી કર્મોના સંવર અને સંચિત કર્મોની નિર્જરા થાય છે.
શુલ ધ્યાનના પણ ચાર પ્રકાર છે : પૃથકત્વવિતર્ક, એકત્વવિતર્ક, સૂક્ષ્મક્રિયાપ્રતિપત્તિ અને સુપરતક્રિયાનિવૃત્તિ.
પૃથકત્વવિતર્ક - ધ્યાનમાં વિતર્ક અને વિચાર બંને હોય છે. વિશેષરૂપે તર્ક કરવો તે શ્રુતભાવને વિતર્ક કહે છે અથવા અર્થ, વ્યંજન તથા યોગના પરિવર્તનને વિચાર કહે છે. જે ધ્યાનમાં શુભ અને શુદ્ધ માનસ વિકલ્પોની સાથે દ્રવ્યથી પર્યાય અને પર્યાયથી દ્રવ્ય, એક મૃતવચનથી બીજું કૃતવચન અને બીજા ભૃતવચનથી પ્રથમ અથવા અન્ય કૃતવચન તથા કાર્યયોગ પર ઉપયોગને સ્થિર કરવામાં આવે તે વિચાર નામનું પ્રથમ શુક્લ ધ્યાન છે. આ ધ્યાનથી મોહનીયની કર્મ- પ્રકૃત્તિઓનો ઉપશમ કરે છે અથવા ક્ષય કરે છે. આ ધ્યાનનો ધ્યાતા વિતર્ક અને વિચારયુકત મનથી મોહરૂપી વૃક્ષને ચિરકાળમાં છેદે છે.
એકત્વવિતર્ક નામના દ્વિતીય શુકલ ધ્યાનથી ધ્યાતા સમૂલ મોહનીય કમનો નાશ કરે છે, કે જે કમોં અનંતગણી વિશુદ્ધિઓને કારણે જ્ઞાનવરણની સહાયભૂત પ્રકૃતિઓના બંધન રોકે છે, તે કર્મોની સ્થિતિને જૂન અથવા નષ્ટ કરે છે. તે ધ્યાતા શ્રુતજ્ઞાનના ઉપયોગથી યુક્ત છે. પરઅર્થ, વ્યંજન અને યોગની સંક્રાન્તિથી રહિત છે, નિશ્ચલ મનવાળો, ક્ષીણ- કષાય અને વૈદૂર્યમણિની સમાન નિરૂપલેપ છે. તે ધ્યાન સિદ્ધ કરીને સંસારમાં પુન: આવતો નથી. આ ધ્યાનથી શેષ ત્રણ ઘાતિક - જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને અંતરાયનો નાશ અને કેવળ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે.
સયોગી જિનપુરુષ, જ્યારે અન્તર્મુહૂર્ત આયુષ્ય શેષ રહે છે તથા વેદનીય, નામ અને ગોત્ર કર્મની સ્થિતિ આયુષ્યની સમાન હોય છે ત્યારે સર્વ પ્રકારના વચનયોગ, મનોયોગ અને બાદરકાયયોગનો ત્યાગ કરીને તથા
૪૩
