________________
અનેક પ્રકારના ધ્યાનની સાધના સિદ્ધ કરવી હોય તો સાંસારિક સંબંધો અને ચીજવસ્તુઓ પ્રત્યેની આસક્તિનો ત્યાગ કરવો જરૂરી છે. દ્વિવિધ મોક્ષમાર્ગ માટે ધ્યાન મુખ્ય સાધન છે. ધ્યાન એટલે ચિત્તની એકાગ્રતા. એટલે ધ્યાનની સાધના માટે ચિત્તને એકાગ્ર કરવું, સ્થિર કરવું આવશ્યક છે. પરંતુ ઈષ્ટ - અનિષ્ટ વસ્તુઓ પ્રત્યેના રાગ - દ્વેષ કે મોહને કારણે ચિત્ત એકાગ્ર થઈ શકતું નથી. જ્યાં સુધી ઈષ્ટ વસ્તુઓ પ્રત્યેનો મોહ અને રાગ તથા અનિષ્ટ વસ્તુઓ પ્રત્યેનો દ્વેષ મનમાં રહેશે ત્યાં સુધી ચિત્તની ચંચળતા દૂર થઈ શકશે નહિ. ચંચળ ચિત્ત એકાગ્ર થઈ શકતું ન હોવાથી ધ્યાન સિદ્ધ થતું નથી. અને ધ્યાન સિદ્ધિ વગર વિવિધ મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ પણ અસંભવ છે. તેથી ધ્યાતા માટે મોહ, રાગ અને દ્વેષ આ ત્રણ આત્મકલ્યાણ એટલે કે ધ્યાન માટે વિઘ્નરૂપ શત્રુઓથી પોતાની રક્ષા કરવી અનિવાર્ય છે. તો જ તે વિવિધ પ્રકારના ધ્યાનની સાધના કરી શકે છે.
ધ્યાનના ચાર પ્રકાર છે: આદ્ર, રૌદ્ર, ધર્મ અને શુક્લ, તેમાં આરંભના અદ્ર અને રૌદ્ર ધ્યાન સંસારના કારણરૂપ છે, તેથી તે ત્યાજ્ય છે. અને ધર્મ તથા શુક્લ ધ્યાન મોક્ષના કારણરૂપ હોવાથી ઉપાદેય છે.
ધર્મધ્યાનના ચાર પ્રકાર છે : આજ્ઞા - વિચય, અપાય - વિચય, વિપાક - વિચય અને સંસ્થાન - વિચય.
પોતાની મંદબુદ્ધિ હોવાથી, ઉપદેખા ન હોવાથી, કર્મનો ઉદય થવાથી અને પદાર્થોના સૂક્ષ્મ થવાથી - તેમના હેતુઓ અને દષ્ટાન્તો દ્વારા નિર્ણય ન થઈ શકવાને કારણે સર્વજ્ઞ - પ્રણીત આગમને પ્રમાણરૂપ માનીને આ આ પ્રમાણે જ છે, જિન અન્યથાવત બની શકતા નથી'. એ પ્રમાણે જિનોત આજ્ઞાથી એ સૂક્ષ્મ પદાર્થોનો નિશ્ચિતરૂપથી સ્વીકાર કરવો - તે આજ્ઞાવિચય નામનું પ્રથમ ધર્મ ધ્યાન છે.
સન્માર્ગથી ટ્યુત થતા જીવોને જોઈને, તેમના સન્માર્ગથી અપાય (યુત) થવા અંગેના હેતુનું ચિંતન કરવું તે અપાયરિચય નામનું બીજું ધર્મ ધ્યાન છે. અથવા આ પ્રાણી મિથ્યા દર્શન, મિથ્યા જ્ઞાન અને મિથ્થા ચારિત્રથી કેવી રીતે મુક્ત થશે - તે પ્રમાણે નિરંતર ચિંતન કરવું તે અપાય - વિચય ધર્મ - ધ્યાન છે.
