Page Text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(૧૩૭) ૨. જ્ઞાનારાજ જ્ઞાનં પ્રત્યક્ષત્રમાં જેનું ! અને મનરૂ૫ ઈદ્રિય અંતરપ્રત્યક્ષપ્રાણ કરણ જ્ઞાન નથી એવું જે જ્ઞાન તે પ્રત્યક્ષ ! કહેવાય છે. એ બાહ્ય અને અંતર બને જ્ઞાન અથવા પ્રત્યક્ષપ્રમ કહેવાય. જેમ-૧ મળીને ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષપ્રમાણ છ પ્રકારનું છે.
આ ઘટ' ઇત્યાદિક પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનમાં ચક્ષુ ! એ ઇકિયરૂપ પ્રત્યક્ષ (1) દ્રવ્યગ્રાહક અને (૨) આદિક ઈદ્રિજ કારણ હોય છે, કોઈ જ્ઞાન દ્રવ્યઅગ્રાહક એવા ભેદથી બે પ્રકારનું છે. કરણ હેતું નથી, માટે પ્રત્યક્ષપ્રભાનું આ તેમાં ચક્ષુ, વદ્દ અને મન, એ ત્રણ ઈદ્રિય લક્ષણ સંભવે છે.
તે દ્રવ્યનાં ગ્રાહક હોય છે; અને ધ્રાણ, રસન, પરનું પ્રત્યક્ષનાન નિત્ય કહેવાય છે ! અને શ્રોત્ર, એ ત્રણ ઈદ્રિય દ્રવ્યનાં અગ્રાહક અને જીવનું પ્રત્યક્ષજ્ઞાન અનિત્ય કહેવાય છે. જીવનું અનિત્ય પ્રત્યક્ષજ્ઞાન પણ (૧) ઘાણુજ,
२. (साङ्ख्यमते) इन्द्रियसञ्चारमार्गेण बाह्यवस्तु
सम्बन्धाच्चित्तस्येन्द्रियसन्निकृष्टार्थविशेषावधारणप्रधा(૨) રાસન, (૩) ચાક્ષુષ, (૪) સ્પશન, (૫) ચૈત્ર અને (૬) માનસ, એવા ભેદથી છ
नावृत्तिः प्रत्यक्षप्रमाणम् । यथा घटोऽयमित्यादि । પ્રકારનું છે. તેમાં ધ્રાણુ ઈદ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષ
ઈકિયાના સંચાર માર્ગે બાહારની વસ્તુને જ્ઞાનને ધ્રાણુજ કહે છે; રસન ઈદ્રિયજન્ય
સંબંધ થવાથી ચિત્તની, જે ઇન્દ્રિયની પ્રત્યક્ષજ્ઞાનને રાસન કહે છે; ચક્ષુ ઈદ્રિયજન્ય
સાથે સંબંધ પામેલા અર્થ વિશેષને નિશ્ચય પ્રત્યક્ષજ્ઞાનને ચાક્ષુષ કહે છે; શ્રોત્ર ઈદ્રિયજન્ય
કરવામાં પ્રધાનવૃતિ તે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ. જેમ, પ્રત્યક્ષને શ્રૌત્ર કે શ્રાવણ કહે છે; અને મન )
2 . આ ઘડો' ઇત્યાદિ. (સાંખ્યમતે ) ઇક્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષને માનસ કહે છે. એ છે પ્રત્યક્ષસાધ:-14મચાવાવાચારમપ્રકારના પ્રત્યક્ષના (1) નિર્વિકલ્પ અને (ર) સાક્ષરજ્ઞાનતર્યનિવૃત્તિઃ “તત્વમર (તે સવિકલ્પ, એવા બે ભેદ છે, તથા (૧) લૌકિક તું છે) ઈત્યાદિ મહાવાક્યથી ઉપજેલા અને (૨) અલૌકિક, એવા પણ ભેદ છે. | આત્મસાક્ષાત્કારથી અજ્ઞાન અને તેના કાર્યરૂપ
જગતની જે નિવૃત્તિ તે પ્રત્યક્ષબાધ કહેવાય. ३. अनधिगताबाधितवर्तमानयोग्यविषयવૈતન્યમિત્રે પ્રભાતિયં પ્રત્યક્ષત્રમા પૂર્વે નહિ
प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षम्-अतीतावस्थावच्छिन्नજાણેલું, સંસારદશામાં અબાધિત. વર્તમાન વરંતુળમ્ | ભૂતકાળમાં જાણેલી વસ્તુનું ગ્રહણ કાળમાં હોય તથા પ્રત્યક્ષને યોગ્ય એવા
(જ્ઞાન થવું) તે, અર્થાત એક વાર જાણવામાં વિષયથી અવચ્છિન્ન ચૈતન્ય સાથે અભિન્ન
આવેલાને ફરીથી ઓળખવું એટલે “તે એજ
છે એમ જાણવું તે પ્રત્યભિજ્ઞા પ્રત્યક્ષ કહેવાય. જે પ્રમાણ ચિતન્ય તે પ્રત્યક્ષપ્રમા.
૨. તરિત્તાવાદિજ્ઞાનમાં “તેપણું' અને ૪. અવધિત ક્ષવિષયજ્ઞાનમાં અબાધિત | આપણું” એ બન્નેને વિષય કરનારું જ્ઞાન. એવા અપરોક્ષ વિષયનું જ્ઞાન તે પ્રત્યક્ષપ્રમા. જેમ-તે' દેવદત્ત તેજ “આ” છે. એટલે,
પ્રત્યક્ષપ્રમા –ત્રચક્ષત્રમાર પ્રત્યક્ષ પૂર્વે ભિન્ન દેશકાલમાં દીઠેલા દેવદત્તનું જ્યારે પ્રમાણમ્ ! પ્રત્યક્ષપ્રમાનું જે કરણ ય તે ! ભિન્ન દેશકાળમાં દર્શન થાય છે, ત્યારે “તેજ પ્રત્યક્ષપ્રમાણુ કહેવાય છે.
છે આ દેવદત્ત છે' એવું જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય એ પ્રત્યક્ષપ્રમાણું (૧) બાહ્યપ્રત્યક્ષ- 1 છે, તેને પ્રયભિજ્ઞાજ્ઞાન કહે છે. પ્રમાણ અને (૨) અંતરપ્રત્યક્ષપ્રમાણ, રૂ. રસનિÈમચગચં જ્ઞાન સંસ્કાર એમ બે પ્રકારનું છે. બાહ્ય પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ અને ઈકિયસન્નિકર્ષ બન્નેથી થયેલું જ્ઞાન (૧) ઘાણ, (૨) રસન, (૩) ચક્ષુ, (૪) વફ, તે પ્રત્યભિજ્ઞા પ્રત્યક્ષ. સ્મૃતિની પેઠે આ (૫) શ્રોત્ર, એવા ભેદથી પાંચ પ્રકારનું છે. જ્ઞાન પણ ભાવનાખ્ય સંસ્કારથી જન્ય છે.
For Private And Personal Use Only
| SR No. | 020174 |
| Book Title | Darshanik Kosh Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Chhotalal N Bhatt |
| Publisher | Gujarat Varnacular Society Ahmedabad |
| Publication Year | 1938 |
| Total Pages | 134 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Dictionary |
| File Size | 9 MB |