SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 32
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ ( ३२ ) कथन को प्रमाण मानते हैं - 'महाभारतादौ वर्णितस्याप्युत्तरनलचरित्रस्य नीरसत्वान्नायकानुदयवर्णनेन रसभङ्गसम्भवाच्च काव्यस्य च सहृदयाह्लादनफलत्वात्रोत्तरचरित्रं श्रीहर्षेण न वणितमित्यादि ज्ञातव्यम्' । श्रीहर्ष ने नल के उत्तर चरित्र का वर्णन इसलिए नहीं किया कि वह नीरस है, उसमें नायक की बुरी दशा का वर्णन है, उसके वर्णन से रस-भंग होता और काव्य सहृदयों के आह्लाद के निमित्त होता है, उन्हें खेद देने के लिए नहीं । अत एव महाभारत आदि में वर्णित संपूर्ण नल-चरित का उपयोग श्रीहर्ष ने नहीं किया । 'साहित्य विद्याधरी' में भी कुछ ऐसा ही कहा गया है—'ननु महाभारते नलोपाख्यानस्यैव वक्तुमुचितत्वात् श्रीहर्षेणोपाख्यानैकदेशे काव्यविश्रान्तिः कथं कृता, सकलनलोपाख्यानस्यैव वक्तुमुचितत्वात् । सत्यम् । काव्यं हि सहृदयहृदयानामावर्जंकं भवति । हृदयावजंकं च काव्यं स्वरसेन क्रियते । तत्र च पुनर्रतिह्ये, एकदेशे सरसत्वं दृश्यते । तत्रैवानेनापि विश्रान्तिः कृता ।' अर्थात् काव्य होता है सहृदयों की मनस्तुष्टि के निमित्त, जो स्व-रस से ही सम्पन्न होती है, यह स्वरसता जितना कथांश वर्तमान 'शेषघ' में है, उस कथा के एक देश में ही है, सो श्रीहर्ष ने यहीं अपना काव्य पूर्ण कर दिया । कीथ भी 'नैषध' के उतने विस्तार को विश्वसनीय मानते हैं । श्री भट्टाचार्य के तीनों अपूर्णता के आधारों का अब खण्डन कर दिया गया है । प्रथम मत के खण्डन में कहा गया है कि 'नैषध' चरित - काव्य मले ही हो परन्तु श्रीहर्ष को केवल 'पुण्य श्लोक' नल का आनन्ददोल्लास स्वकाव्य में वर्णित करना था, क्योंकि उनका 'नैषधीयचरित' महाकाव्य 'शृङ्गारभङ्गया' ( नं० १।१४५ ) 'चारु' है । शृंगारसप्रधान काव्य में प्रधानता शृङ्गार-प्रसंग को ही देनी होती है, जिससे सहृदयाह्लाद हो । इसके निमित्त नल-दमयन्ती - उल्लास - विलास तक का ही उपाख्यान उपयुक्त है, उत्तरचरित्र उपयुक्त नहीं, उससे खिन्नता आयेगी । श्रृंगार के वियोग संयोग — दोनों पक्षों का मर्मस्पर्शी चित्रण इतने अंश में भलीभांति हो गया है । इसके अतिरिक्त यह नल-कथा नल को महत्त्व देती है, उत्तरचरित्र में तो नल की महत्ता रह
SR No.009566
Book TitleNaishadhiya Charitam
Original Sutra AuthorHarsh Mahakavi
AuthorSanadhya Shastri
PublisherKrishnadas Academy Varanasi
Publication Year
Total Pages284
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari & Literature
File Size74 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy