Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRSNadAsa saMskRta sIrIja 52 ||shriiH|| naiSadhIyacaritam 'jIvAtu' 'candrikA' saMskRta-hindIvyAkhyopetam hindI-vyAkhyAkAraH DaoN. devarSi sanADhya zAstrI (sarga 1-11 pUrvArdha) akAdama dAsa kaja vArANasI kRSNadAsa akAdamI, vArANasI. mUlyaM 50-00
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRSNadAsa saMskRta sIrIja mahAkavi zrIharSaviracitaM naiSadhIyacaritam mahopAdhyAyamallinAthakRta 'jIvAtu' TIkAsahitasAnvaya-saTippaNa 'candrikA' hindIvyAkhyopetam hindI-vyAkhyAkAraH DaoN0 devarSi sanADhya zAstrI ema0 e0, pI-eca0 DI0, DI0 liTa0 kAdamI vAdAsasa DHHHHTHA HISHALFALA IHHHI ANI haivANisI kRSNadAsa akAdamI, vArANasI-221001 1984
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka : kRSNadAsa akAdamI, vArANasI mudraka : caukhambA presa, vArANasI saMskaraNa: prathama, vi0 saM0 2041 KRISHNADAS ACADEMY Oriental Publishers and Distributors Post Box No. 1118 Chowk, ( Chitra Cinema Building ), Varanasi - 221001 ( INDIA ) aparaM ca prAptisthAnam caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa ke0 37/99, gopAla mandira lena po0 bA0 1008, vArANasI - 221001 ( bhArata ) phona : 63145
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ KRISHNADAS SANSKRIT SBRI 52 NAISADHIYACHARITAM OF MAHAKAVI SHRIHARSHA With The 'Jivatu' Sanskrit Commentary of Mallina And The 'Chandrika' Hindi Commentary By Dr. DEVARSHI SANADHYA SHASTRI M. A., Ph. D., D SICHT tuga ONN Hist Tror KRISHNADAS Academy VARANASI-221001 1984
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ (c) KRISHNADAS ACADEMY Oriental Publishers & Distributors POST BOX No. 1118 Chowk, ( Chitra Cinema Building ), Varanasi-22100D ( INDIA ) First Edition 1984 Also can be bad from Chowkhamba Sanskrit Series Office K. 37/99, Gopal Mandir Lane Post Box 1008, Varanasi-221001 ( India ) Phone : 63145
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNama sAvitrI buA aura 'nai Sa ghI ya ca rita' ruci jagAne vAle AdaraNIya phUphAjI zrI zivadatta zAstrI ko azeSa zraddhA sahita
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhisvIkRti devabhAratI ke amara mahAkavi zrIharSa ke gauravagrantha mahAkAvya 'naSadhIya carita' ke prati kizorAvasthA meM jo capala-anurAga utpanna ho gayA thA, jIvana kI saMdhyAvelA niyarAne para 'naiSadha' ke isa hindI rUpa meM usIkA vikAsa ho gayA hai, aura yadi maiM kahU~ ki isa rUpa meM merI eka atyanta priya AkAMkSA kI pUrti ho rahI hai, to avAMchita na hogaa| yaha 'mugAlatA' ( bhrama ) mujhe nahIM hai ki maiM 'naiSadha' kI vyAkhyA kA duHsAhasa kara rahA hU~ aura zrIharSa ke pAThakoM ko kucha navIna aura anavadya de rahA huuN| na to merI kSamatA hI itanI hai aura na pratibhA hii| maiM niHsaMkoca AbhAra vyakta kara rahA hU~ una sabhI prAcIna aura arvAcIna 'naiSadhaparizIlana' ke dhanya vidvajjanoM ke prati, jinakA mArgadarzana merA saMvala hai| unakI sUcI laMbI hai| ve saba hArdika zraddhA ke sAtha merA abhivAdana aura kRtajJatA-jJApana grahaNa kara leM to maiM apane ko dhanya maanuuNgaa| maiMne to jo ye 'sapheda kAgada kAle' kara diye usa akhila ko maiM apanA cApala hI mAnatA hU~sa brahmA caturAnanaH sa bhagavAnIzo'pi paJcAnanaH sa skandazca SaDAnanaH sa phaNinAmIzaH sahasrAnanaH / yatpadyArthavizeSavarNana vidhau nezAH vayaM tatra ke __yad vyAkhyAyi tathApi kiJcidakhilaM taccApalaM kevalam / / zrIharSa to athAha sAgara haiM, unakA jala cAhe jitane bAdala lete raheM, usameM to bUMda bhara kamI na AyegI : dikkUlaGkaSatAM gatarjaladharairudgRhyamANaM muhuH / pArAvAramapAramambu kimiha syAjjAnumAtraM kvacit ? // aura yaha anyAya hI hogA saMskRta-vAGmaya ke ekaniSTha anurAgI zrIviThThaladAsa gupta ke prati yadi maiM unakI kalyANa kAmanA na karU 'naiSadhIyacarita' ko isa rUpa meM lAne ke nimitta unake sAhasa aura sAmarthya para / unake vizruta 'prakAzana' se yaha prakAza pA rahA hai, unheM zreya bhI prApta ho aura preya bhii| tathAstu / gurupUrNimA vi0 saM0 2041 -devarSi sanADhya
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA zrIharSa aura naiSadha mahAkavi zrIharSa saMskRta vAGamaya ke utkRSTa mahAn kalAkAroM meM mahAkavi zrIharSa kI gaNanA kI jAtI hai aura unake race mahAkAvya "naiSadhIyacarita' ( naiSadha ) para bhAratIya kAvyapremI ko abhimAna hai| kAlidAsa, bANabhaTTa, bhavabhUti, bhAravi mAgha Adi saMskRta ke mUrdhanya mahAkaviyoM kI paraMparA meM zrIharSa kA nAma gaurava ke sAtha liyA jAtA hai / 'naiSadhIyacarita' ke pratyeka sarga ke anta meM "zrIharSaM kavirAjarAjimukuTAlaGkArahIraH sutaM zrIhIraH suSuve jitendriyacayaM mAmalladevI ca yam" - ityAdi jo zloka diyA gayA hai, usa kavi ke Atma-paricaya se yaha spaSTa hai ki zrIharSa ke pitA kA nAma zrIhIra thA aura mAtA kA nAma mAmalladevI / padaccheda ke AgrahI kucha manISI mAmalladevI kA 'mAm + alladevI' ( mujhe alladevI ne ) karake unakI mAtA kA nAma alladevI batAnA cAhate haiM, kintu sAmAnyatayA yahI svIkRta hai ki kavi jananI kA nAma mAmalladevI hI hai, jo 'vAtApi' ke nikaTa sthita mAmallapura kI nivAsinI thii| jaisA ki zlokagata vizeSaNa se spaSTa hai, zrIharSa ke pitA zrIhIra eka zreSTha kavi thekavirAjoM ke mukuToM ke hIraka alaMkAra - ' kavirAjarAjimukuTAlaGkArahIraH / ' 'naiSavIyacarita' ke ( prApta ) antima bAIsaveM sarga ke caturtha aura aMtima kavi - abhisvIkRti-paraka zloka tAmbUladvayamAsanaJca labhate yA kAnyakubjezvarA dya: sAkSAtkurute samAdhiSu paraM brahma pramodArNavam / yatkAvyaM madhuvarSa gharSita parAstarkeSu yasyoktayaH zrI zrIharSakaH kRtiH kRtimude tasyAbhyudIyA diyam // se yaha to prakaTa ho hI jAtA hai ki kAvya ke ghanI hone ke sAtha-sAtha
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi zrI zrIharSa adbhuta tarkazAstrI bhI the, sAtha hI yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki ve kAnyakubjAdhipati kI rAjasabhA ke samAdaraNIya paMDita-kavi the, jinheM AdarapUrvaka kAnyakubjezvara 'tAmbUladvaya' aura 'Asana' arpita kiyA karate the / ina kAnyakubjezvara kA nAma jayantacandra thA paramamahArAjAdhirAjaparamezvaraparamamAhezvarAzvapatigajapatinarapatirAjatrayAdhipativividhavidyA vicAravAcaspatizrImajjayantacandraH / ' 'iNDiyana eMTikveTI' prAcIna lekhamAlA ke teIsaveM lekha meM prakAzita; vi0 saMvat 1243, ASAr3ha zudi ravivAra saptamI ( IzavIya saM0 1187 ) ko likhita dAnapatra ke anusAra mahArAja jayaMtacandra kI vaMzaparaMparA kA krama isa prakAra hai-yazovigrahamahIcandra-zrIcandradeva-madanapAla-govindacandravijayacandra-jayantacandra / isa prakAra zrIjayantacandra yazovigraha kI kulaparaMparA meM jAta zrIvijayacandra ke putra the| jaisA ki Age jJAta hogA, isa mAnyatA meM kevala eka bAdhA par3atI hai ki eka zloka meM jayantacandra ko 'govinda nandana' kahA gayA hai / sAmAnyatayA 'nandana' se tAtparya putra hI hotA hai, para paraMparayA 'pautra' bhI mAnA jA sakatA hai| jainapaNDita rAjazekhararacita 'prabaMdhakoSa' (I0 saM0 1348 ) meM zrIharSa ke viSaya meM kucha acchA vivaraNa diyA gayA hai, jisase jJAta hotA hai ki rAjA jayantacandra kI sabhA meM bahuta-se paMDita the| unameM eka hIrapaMDita bhI the| usI ke putra mahAvidvAn zrIharSa bhI the--'pUrvasyAM vArANasyAM puri govindacandro nAma rAjA 57. antHpuriiyyauvnrsprimlgraahii| tatputro jayantacandraH ( dAnapatra ke anusAra yaha pATha 'tatputro vijayacandraH / tatputro jayantacandraH' honA caahie| dAdhIcapaMDita zivadatta zAstrI ne aisA hI saMzodhana parivarddhana kara diyA hai / ) tasmai rAjyaM dattvA pitA yogaM prapadya paralokamasAdhayat / jayantacandraH saptaprayojanazatamAnAM pRthivIM jigAya / meghacandraH kumArastasya / yaH siMhanAdena siMhAnapi bhaktumalam / kiM punrmdaandhgndhebhbhttaaH| tasya rAjJazcalataH sainyaM gaGgAyamune vinA nAmbhasA tRpyatIti nadIdvayayaSTi. grahaNAt 'pagulo rAjA' iti loke zrUyate / tasya gomatI dAsI SaSTisahasreSu vAheSu prakSarAM nivezyAbhiSeNayantI paracakraM trAsayati / rAjJaH zrama eva kaa|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasya rAjo bahavo vidvAMsaH / tatrako hIranAmA vipraH / tasya nandanaH prAjJacakravartI zrIharSaH / ' zrIharSa abhI choTe hI the ki sabhA meM eka paMDita ne zrahIra ko rAjA ke saMmukha parAjita kara diyaa| zrIhIra bar3e lajjita hue| usa samaya to usakA muMha banda ho gayA, para ve usa jayI paMDita se vaira mAnane lage / mRtyusamaya unhoMne beTe zrIharSa se kahA-'beTe, usa paMDita ne Aja mujhe rAjA kI dRSTi meM girA diyA hai, maiM bar3A duHkhI hai| yadi mere saccaM putra ho to isakA aisA hI badalA lenaa|' zrIharSa ne vacana diyA aura zrIhIra ne paraloka-yAtrA kI so'dyApi bAlAvasthaH / samAyAM rAjakIyena kena paMDitena vAdinA hIro rAjasamakSa jitvA mudritavadanaH kRtaH lajjApaGke magno vara babhAra / mRtyukAle zrIharSaM sa babhASe-'vatsAmukena paNDitenA'hamAhatya rAjadRSTo jitaH / tanme duHkham / yadi satputro'si tadA taM jayeH kSamApasadasi / ' zrIharSeNoktam 'om' iti / hIro dyA gtH|' (prabaMdhakoSa 54-55) / ___yaha zrIhIrajayI paMDita kauna thA? kahA jAtA hai ki ye prasiddha maithilanaiyAyika udayanAcArya the, ( I0 1207 ke ) cANDapaMDita ke lekha se yahI pratIta hotA hai kintu jaisA Age spaSTa hogA, udayanAcArya aura zrIharSa kA sthitikAla eka nahIM hai| ___ aura pitA kI icchA pUrI karane ke lie zrIharSa parivAra kA bhAra visvasta kuTumbijanoM para chor3a paradeza cala diye| aneka vidvAnoM, aneka AcAryoM kA sAmIpya pA zrIharSa alpa kAla meM hI tarka, alaMkAra, kAvya, gaNita, jyotiSa, vyAkaraNa, maMtravidyAdi ke siddha jJAtA ho gaye / gaMgAtaTa para eka varSa taka guru se prApta cintAmaNi maMtra unhoMne siddha kiyA, devI tripurA pratyakSa huI aura zrIharSa ko adbhuta pAMDitya kA vara diyaa| adbhuta paMDita zrIharSa aneka rAjasabhAo meM jAne lage, aura goSThiyoM meM bhAga lene lage., para unakA udyoga sArthaka na hotA thaa| ve kucha aise alaukika vacana uccArate ki kisI ko samajha meM hI kucha na aapaataa| unakI vidyA 'atividyA' ho gayI thii| khinna zrIharSa punaH devI bhAratI kI zaraNa gye| jaba ve pratyakSa huI to zrIharSa ne kahA-'mAM, merI atibuddhi doSa bana gayI hai, kucha aisA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 11 ) karo mAM, ki maiM aisA bolane meM samartha ho jAU~ ki merA kahA loga samajha skeN| devI ne kahA 'putra, AdhIrAta meM sira gIlA karake dahI kA sevana karo aura so jAo / kaphAMza meM vRddhi hone se kucha jar3atA A jaayegii|' zrIharSa ne mAM ke Adeza kA pAlana kiyA aura ve aisA kahane-bolane meM samartha hue ki unakI vANI lokagocarIbhUtA huii| zrIharSa ne aneka grantha race aura kRtakAma ho ve kAzI pahu~ce / nagara meM pahuMcakara unhoMne mahArAja jayaMtacandra ko apane par3hakara lauTa Ane kI sUcanA bhijvaayii| guNajJa rAjA zrIharSa ke pitA ke jetA paMDita aura anya vidvAnoM ke sAtha zrIharSa ke svAgata-satkAra ke nimitta nagara-prAMta meM phuNce| rAjA ke sneha-satkAra se tuSTa kavi ne rAjA kI prazaMsA meM kahAgovindanandanatayA ca vapuHzriyA ca mAsminnRpe kuruta kAmaghiyaM taruNyaH / astrIkaroti jagatAM vijaye smaraH strIrastrIjanaH punaranena vidhIyate strI / ___ aura svayaM hI uccasvara meM isa stuti kI sarasa vyAkhyA kI-'he taruNiyoM, govinda-nandana hone aura zarIra kI kAnti ke kAraNa isa nRpati ko kAmadeva mata samajho; yaha kAma nahIM hai, (usase kahIM adhika hai), kAma to jaba jagadvijayArtha prastuta hotA hai to sundariyoM ko astra banAtA hai, para yaha nareza astradhAriyoM ko vijaya karate samaya strI banA DAlatA hai--arthAta parajana nAriyoM kI bhAMti isake zaraNAgata ho jAte haiN| yahA~ camatkAra hai 'astrI' zabda prayoga ke kAraNa / jo strI haiM, unheM kAma 'astrIkaroti' (strI nahIM rahane detA, virodha-parihAra meM artha astra yukta karatA hai ), rAjA 'astrIjana' ( jo strI nahIM hai, virodha-parihAra meM artha astradhArI) ko 'strI' banAtA hai| isI virodhAbhAsa ke camatkAra meM rAjA kA kAma se 'vyatireka' pramANita hotA hai| sabhA aura rAjA camatkRta hue aura saMtuSTa hue| taba zrIharSa ne pitRvarI ke prati kahA-'cAhe sukumAra kAvya-sAhitya ho athavA kaThora nyAyagranthilatarka, mere vidhAtA ( racayitA) hone para bhAratI kA lIlA-vilAsa eka samAna hI rahatA hai| cAhe mulAyama, komala vistara se sajI zayyA ho, cAhe darbha ke kATe vichI naMgI dharatI, yadi pati manabhAyA hai to taruNiyoM kI rati samAna hI hotI hai'
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitye sukumAravastuni dRDhanyAyagraha-granthile take vA mayi saMvidhAtari sama lIlAyate bhAratI / zayyA vAstu mRdUttaracchadavati darbhAkurairAstRtA bhUmirvA hRdayaGgamo yadi patistulyA ratiryoSitAm / isa camatkArapUrNa 'AhvAna' ( cunautI ) ko sunakara pitA kA vairI paMDita to zrIharSa se abhibhUta ho gayA aura usane savinaya kahA-zrIharSa deva, Apa to vAdakartAoM meM indratulya haiM, bhAratI Apako siddha hai, Apake samAna hI koI nahIM hai, adhika kyA hogA? jaMgala meM sahasroM balazAlI hiMsaka pazu hote haiM, parantu prazaMsA eka siMha ke vizvottara parAkrama ko hI kI jAtI hai, jisakI eka huMkArI sunakara varAhayUthoM kI koDA, madamAte pazuoM kA mada, vyAghrAdi ( nAhala nAhara ) kA kolAhala aura maisoM kA Ananda samApta ho jAtA haihiMsrAH santi sahasrazo'pi vipine zauNDIryavIryodyatA. stasyaikasya punaH stuvImahi mahaH siMhasya vizvottaram / keli: kolakulamaMdo madakalaiH kolAhalaM nAhale. saharSoM mahiSazca yasya mumuce sAhakRte huGkte / prativAdI kI yaha sthiti dekha zrIharSa kA krodha utara gyaa| rAjA ne kahA-'isI yogya haiM zrIharSa' / acchA avasara thA / rAjA ne donoM ko gale milavA diyaa| rAjaprAsAda meM zrIharSa ko le gaye / satkAra kiyA, svarNarAzi bheMTa kii| ekabAra rAjA kI icchA hone para zrIharSa ne prabaMgharatna rcaa| usa divyarasa, mahAgUDhavyaMgya racanA se cArutama mahAkAvya 'naiSadhIyacarita' ko dekha kara rAjA ne kahA ki yaha atyaMta sundara hai, para kavirAja, kAzmIra jAo, vahA~ ise paMDitoM ko dikhAo bhAratI devI ke caraNoM meM rakho yadi ApakA prabaMdha satya hogA to devI sira hilAkara 'svIkAra' kareMgI, puSpavRSTi hogI, yadi 'asat' hogA to devI hAtha se uThAkara dUra pheMka deNgii| zrIharSa ne vaisA hI kiyA, para sarasvatI ne to pustaka ko uThAkara dUra pheMka diyaa| zrIharSa ne kahA-'bUr3hI ho jAne se kyA hAtha kAMpane lagA hai, jo mere
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ race prabaMdha ko anya janoM ke sAmAnya prabandha kI bhA~ti avamAnita kara rahI ho ?' devI bolI-'are jhUThe, kyA smaraNa nahIM AtA ki apane kAvya ke ekAdaza sarga ke causaThaveM zloka meM tUne mujhe viSNupatnI kahA hai aura mere loka-vizruta kanyAbhAva ko khaMDita kiyA hai ? isI se maiMne pothI pheMka dii|' zrIharSa ne kahA-'to kyoM apane eka avatAra meM nArAyaNa ko pati banAyA ? purANoM meM bhI Apako viSNapatnI kahA jAtA hai| saca para kyoM kupita hotI haiM, kyA kruddha hone se kalaMka se chUTa pAyeMgI?' bhAratI devI ne svayaM grantha uThAkara hAtha meM rakhA aura grantha kI prazaMsA kii| zrIharSa ne kAzmIrI paMDitoM se nivedana kiyA ki Apa loga yahAM ke rAjA mAdhavadeva ko grantha dikhA deM aura isakI zuddhi kA pramANapatra dilavA deM, jise maiM mahArAja jayaMtacandra ke saMmukha prastuta kara skuuN| para bhAratI devI dvArA mAnya hone para bhI na to paMDitagaNoM ne pramANa lekha diyA, na rAjA ko hI grantha dikhaayaa| zrIharSa kaI mAsa pratIkSA karate Thahare rhe| dhIre-dhIre pAsa kI sAmagrI samApta ho gayI, apanA mAla-asabAva becanA par3a gayA / ekabAra ve eka kUpa-jalAzaya ke nikaTa maMdira meM ekAMta meM rudrajapa kara rahe the ki jala bharane AyIM do striyoM meM jala bharane ko lekara gAlI-galauja aura mAra-pITa ho gayI, sira phUTa gaye / abhiyoga rAjA ke yahAM gayA, jahAM sAkSI kI khoja huii| pUche jAne para donoM striyoM ne kahA ki hamAre jhagar3e kA koI aura sAkSI to nahIM hai, kintu vahA~ eka brAhmaNa japa kara rahA thaa| rAjA ke AdamI zrIharSa ko le aaye| pUche jAne para zrIharSa ne saMskRta bhASA meM kahA'deva, maiM paradezI hU~, yahAM kI lokabhASA nahIM samajhatA, jisameM ye donoM bola rahIM thI, hA~ ve bole gaye zabda sunA sakatA huuN|' rAjA ke kahane para zrIharSa ne pratizabda, usI krama se bhASaNa sunA diyaa| rAjA camatkRta ho gye| dhanya hai isakI prajJA | dhanya hai avadhAraNA zakti ! striyoM ke vivAda kA nirNaya karake rAjA ne zrIharSa se unakA paricaya sAdara pUchA / zrIharSa ne sArI kathA sunAkara kahA-'rAjan, paMDitoM kI durjanatA ke kAraNa ApakI nagarI meM duHkha uThA rahA huuN| rAjAne paMDitoM ko bulAkara dhikkArA aura kahA ki are duSToM apane-apane ghara le Akara tuma saba aise mahAtmA ko
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) satkArI paMDitoM ne vaisA hI kiyaa| rAjA ne bhI zrIharSa kA satkAra samAna karake sAdara kAzI bhejA vahA~ unhoMne rAjA jayaMtacandra se bheMTa kara sArA vRttAMta khaa| rAjA saMtuSTa huA aura 'naiSadhIyacarita' loka meM prasiddha huA / isI samaya jayaMtacandra mahArAja kA pradhAna padmAkara aNahillapura gayA huA thA / vahA~ sarovara ke kinAre ghobI ke ghoye kapar3oM meM usane eka sAr3I phailI dekhI, jisa para bhauMre aise manamanA rahe the, jaise ki ketakI para / pradhAnAmAtya ne vicArA ki yaha sAr3I avazya kisI padminI nArI kI hai / saMdhyA ko dhobI ke batAne para vaha sAr3I kI mAlikina se milA / vaha strI eka zAlApati kI vidhavA thI, taruNI aura sundarI / nAma thA sUhavadevI / pradhAna somanAtha kI yAtrA se nivRtta ho zrIkumArapAla ke pAsa se sUhavadevI ko kAzI le AyA aura vahA~ vaha mahArAja jayaMtacandra ko bhoginI bana kara prasiddha ho gayI / vaha viduSI thI aura abhimAninI / loka meM vaha 'kalAbhAratI' kahI jAne lagI ! zrIharSa 'narabhAratI' kahe jAte the / yaha IrSyAlu sUhavadevI na saha pAyI / eka dina satkAra pUrvaka usane zrIharSa ko bulavAyA aura pUchA ki Apa kauna haiM ? zrIharSa ne kahA- 'maiM kalA-sarvajJa hU~ / ' turaMta gRhavadevI ne kahA--' to phira jUte banAkara pahinAie / ' tAtparya yaha thA ki zrIharSa aisA nimnakArya karanA asvIkAreMge aura 'kalAsarvajJa' nahIM, ajJa samajhe jAyeMge, para zrIharSa ne svIkArA aura balkala ke jUte banAkara sA~jha ko use eka carmakAra kI kalA se pahinA diye / kintu isase zrIharSa ne apane ko atyanta apamAnita mAnA aura rAjA se sArA samAcAra kaha sAMsArikatA se khinna ho gaMgAtaTa para jA saMnyAsI ho gaye / aba avaziSTa jIvana isI prakAra vyatIta huA / abhimAninI sUvadevI aura usake hI duSTa saMsarga ke kAraNa rAjA kA kaisA zocanIya anta huA, yaha eka avAntara kathA hai / jIvana se saMbaddha kucha kiMvadantiyA~ zrIharSa ke saMbaMdha meM gadAdhara paMDita ne likhA hai ki rAjA govindacandra kI sabhA meM zrIharSa atyanta saMmAnita the, jisase anya kavipaMDita jalate the / apane prasiddha tarkazAstrIya grantha 'khaMDanakhaMDakhAdya' kI jaba unhoMne racanA kI taba IrSyAlu paMDita unheM 'tarkazamI vRkSaparipUrNa zuSkamaru' kahakara unakA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) upahAsa karane lge| zrIharSa ne isa para apanI kAvya-pratimA prakaTa karane ke lie 'nalacarita' mahAkAvya likhakara rAjA ko bheMTa kiyaa| isa para prasanna ho rAjA ne use do Asana aura do tAmbUla dekara 'kavipaMDita' kI upAdhi se saMmAnita kiyaa| ve Asanadvaya aura tAmbUladvaya tarka aura kAvya-do viSayoM meM unake agAdha jJAna ko svIkRti mAnyatA ke rUpa meM the| kAzmIra ke paNDitoM meM kahA jAtA hai ki zrIharSa 'kAvyaprakAza' ke racayitA rAjAnaka mammaTa ke bhAgineya the / so bhAMje ne apanA mahAkAvya racakara pahile sAhityazAstra ke parama jJAtA apane mAmA ko hI dikhaayaa| mAmA mammaTa ne kAvya ko dekhakara sakheda harSa prakaTa kiyA ki yadi yaha racanA 'kAvyaprakAza'-racanA se pUrva prApta ho jAtI to 'doSa-pariccheda'-racanA meM itanA zrama na karanA par3atA, saba doSoM ke udAharaNa isI kAvya meM prApta ho jaate| zrIharSa ne kSobha ke sAtha jAnanA cAhA ki paNDita mAmA eka hI dvoSa isameM dikhA deN| mAmA mammaTa ne 'napadhIyacarita' ( 2062 ) kA zloka tava vartmani varttatAM zivaM punarastu tvaritaM samAgamaH / api sAdhaya sAdhayepsitaM smaraNIyAH samaye vayaM vayaH // dikhA diyaa| yoM 'sAhityavidyAdharI' ke anusAra isa maMgalazloka meM 'AzI.' alaMkAra mAnA gayA hai, para kahA jAtA hai ki padaccheda meM yatkiJcit-parivartana kara dene se yaha amaMgalavAcaka ho jAtA hai| para prazna yaha hai ki yaha parivartana kyoM kiyA jAya? isake atirikta mammaTa kA kArya-kAla 1050 vi0 mAnA jAtA hai aura jaisA Age spaSTa hogA ki zrIharSa kI sthiti isa kAla meM nahIM hai| isI prakAra gadAvara paNDita kA kathana bhI eka kiMvadantI hI hai| zrIharSa kI vaMza-paramparA zrIharSa ke pitA kA nAma zrIhIra thA, yaha to svayaM unakI AtmakathA se pramANita hai, para unake putra ke viSaya meM kucha jJAta nahIM hai; kintu aisA mAnA jAtA hai ki unake pautra kA nAma kamalAkara gupta thaa| batAyA jAtA hai ki inhoMne niSadhIyacaritam' para bhASya likhA thaa| yaha bhI mAnA jAtA hai ki gujarAta meM isa mahAkAvya kI pratilipi lAne vAle kavi harihara zrIharpa ke vaMzaja the|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIharSa kA samaya aura nivAsa-sthAna prAcIna lekhamAlA ke 23 veM lekha meM mahArAja jayaMtacandra ke dAnapatra se saMbaddha saMvat 1243 (1187 e0DI0 ) kA spaSTa ullekha hai aura 22 veM lekha meM yauvarAjya-dAnapatra se saMbaddha saMvat 1225 ( 1169 e0DI0 ) kaa| isa prakAra rAjA jayantacandra kA samaya IsA kI bArahavI zatI nirvIta kiyA jAtA hai| zrIharSa jayantacanda ke sabhApaNDita the, ataH ina kA samaya bhI IsavI bArahavIM zatI honA cAhie / isa viSaya meM thor3A-sA vivAda hai| rAyala eziyATika sosAiTI, baMbaI dvArA 1875 I0 se prakAzita grantha ( pRSTha saM0 371-387 ) meM DaoN0 jI0 bUlara kA eka lekha chapA hai| isameM unhoMne janakavi rAjazekhara ke 'prabaMdhakoSa' ko mAnyatA dete hue yaha siddha kiyA hai ki zrIharSa bArahavIM I0 zatI ke uttaramAga meM hue the| unake anusAra 'naiSadhIyacarita' kI racanA I0 1163-1174 ke bIca huI hogii| jayaMtacandra ke pitA mahArAja vijayacandra ke anusAra jayaMtacandra ne I0 1163-1177 ke bIca siMhAsana paayaa| rAjazekhara ne use kumArapAla ( 1143-1174 I0 ) kA samasAmayika mAnA hai / jayaMtacandra ne I0 1163 se 1914 taka kAzI meM rAjya kiyaa| 1194 meM 'suratrANa' (mleccha sulatAna ) se yuddha karate samaya usakA parAbhava huA, kadAcit mRtyu bhii| DaoN0 bUlara ne isase pUrva eka saMdarbhapatra eziyATika sosAiTI kI eka sabhA meM par3hA thA, jisase unhoMne zrIharSa kI sthiti bArahavIM I0 zatI kA antima bhAga batAyA thA, yaha 'iNDiyana AMTIkverI' meM chapA / isa para aneka vidvAnoM ne Apatti kI aura matabheda pradarzita kiyaa| DaoN0 bUlara ne ina sabakA yuktipUrvaka khaMDana kiyaa| (ka) matabheda-pradarzakoM meM unhoMne sarvaprathama jasTisa zrI kAzInAtha tryambaka telaMga ke matavAda kA ullekha kiyA hai, zrItelaMga ne 'kusumAMjali' ke racayitA udayanAcArya kA samayanirUpaNa karate hue prasaMgAnusAra zrIharSa ke samaya para bhI vicAra kiyA hai, jisameM unhoMne batAyA hai ki zrIharSa IsA kI navIM dazavIM zatAbdI meM hue the, bArahavIM meM nhiiN| unake pramANa ye haiM---
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) (1) bhojarAja ( 11vIM zatI ) ke 'sarasvatI-kaNThAbharaNa' meM 'naSadhIyacarita' ke zloka udAharaNa-svarUpa uddhRta haiN| isa mata kA pratipAdana DaoN0 hAla ne kiyA thaa| (2) vAcaspati mizra ( 11vIM zatI ) ne zrIharSa ke 'khaNDana-khaNDakhAdya' kA khaNDana kiyA hai| ( 3 ) sAyaNamAghava (caudahavIM zatI kA AraMbha) ne apane 'zaMkara-vijaya' (15 / 72, 143, 157 ) mahAkAvya meM 'bANa, mayUra, udayana aura zrIharSa ke zaMkarAcArya dvArA parAjaya kA ullekha kiyA hai, jisase zrIharSa zaMkarAcArya ke samakAlIna Thaharate haiN| (4) aneka sthaloM para spaSTa doSa hone ke kAraNa rAjazekhara kA kathana vizvasanIya nahIM mAnA jA sktaa| (kha) dUsarA matavAda pro0 epha0 esa0 grAusa kA hai| inhoMne canda kavi ke 'pRthvIrAjarAso' ko AdhAra mAnate hue kahA hai ki caMda 12vIM IzavI zatI ke aMtima bhAga meM hue the, ataH yadi rAjazekhara kA kathana ThIka hai to zrIharSa ( 12 vIM zatI ) aura canda samakAlIna hue aura caMda ko unase bhalI bhAMti paricita honA caahie| parantu canda ne apane pUrva-jAtoM kA ullekha karate hue nalacarita-praNetA zrIharSa ko kAlidAsa se pUrva mAnA hai / DAkTara bUlara ne ina sabakA samAdhAna isa prakAra kiyA : (1) vAcaspati nAmaka kisI vidvAn ne 'khaNDana-khaNDakhAdya' kA khaNDana to kiyA hai, parantu ye vAcaspati mizra kauna-se haiM, yaha jAnanA saMbhava nahIM hai| vAcaspati mizra ekAdhika hue haiM / cAra ke nAma to 'keTAlAgasa kaiTAlAgaoNrapa' ( yUropa se prakAzita lekhakanAma sUcI ) meM milate haiN| isake atirikta vAcaspati mizra ke 'khaNDanoddhAra' nAmaka grantha kA nAma prAcIna vedAntiyoM dvArA racita granthoM kI sUcI meM nahIM miltaa| vidvAnoM ne yahI mAnA hai, isa grantha ke racayitA koI navIna vAcaspati haiN| vastutaH gaMgeza upAdhyAya ne zrIharSa ke grantha kA khaNDana kiyA thaa| 1350 I0 meM navIna vAcaspati ne isI kA khaMDana kiyA thaa| (2) bhojarAja ke 'sarasvatI-kaNThAbharaNa' meM uddhRta zlokoM kI akArAdikrama se eka sUcI 'kAvyaprakAza' ke TIkAkAra zrIvAmana jhalakIkara ne banAyI haiM, unhoMne naiSadhIyacarita' ke zlokoM se uddhRta zlokoM kI tulanA 2 ne bhU0
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) kara yaha nirNaya diyA hai ki 'naiSadhIyakAvya' ke zlokoM kI chAyA bhI 'sarasvatIkaNThAbharaNa' meM nahIM hai| DaoN0 Aphrerakta ne svaracita 'AksaphorDa mainuskripTa' ( hastalikhita pustaka sUcI ) meM 'sarasvatIkaNThAbharaNa' meM uddhRta zlokoM aura unake racayitA kA nAmAnukrama diyA hai, usameM bhI kahIM naiSadha athavA naiSadhakAra kA nAma nahIM hai / isa prakAra DaoN0 hAla ne yA to 'sarasvatIkaNThAbharaNa' kA koI azuddha saMskaraNa dekhA hai yA phira unakA kathana hI bhrAMta hai| ( 3 ) sAyaNamAdhava kA 'zaMkaravijaya' aitihAsika grantha nahIM hai, usakA AdhAra dantakathAe~ haiN| usakA uddezya zaMkarAcArya mahArAja kI mahattA pratipAdana mAtra hai / aitihAsika dRSTi se usakA mahattva nahIM hai| (4) jahA~ taka grausa mahodaya ke pRthvIrAjarAso' ke AdhAra kA aura usake AdhAra para nirdhArita mAnyatA kA prazna hai, 'rAso' kA pramANita honA atyanta vivAdagrasta hai, usa para aneka ApattiyAM hai / vastutaH usako prApta prati hI bahuta bAda kI hai| canda ne pUrvajAtoM ko praNAma karane kI paramparA meM jo krama diyA hai, vaha pUrNataH avizvasanIya hai| vastutaH vaha krama hai hI nahIM / 'krama' grosa sAhaba ne mAna bhara liyA hai| yaha koI vicAra hI nahIM sakatA ki zrIharSa kAlidAsa se bhI pUrva hue the / svayaM jasTisa telaMga bhI 'rAso' ko pramANita racanA nahIM mAnate / zrIharSa bArahavIM zatI meM utpanna hue-DaoN0 bUlara ke isa niSkarSa kA AdhAra cAMr3a paNDita (1269 I0) kI naiSadhIya kI TIkA hai, jisameM vidyAdhara kI 'sAhitya vidyAdharI' TIkA meM 'naiSadhIyacarita' ko diye gaye vizeSaNa 'navaM kAvyam' ke AdhAra para use nUtana kAvya mAnA gayA hai| 'prabandhakoSa' ke anusAra zrIharSa ne 'naiSadha' kI racanA 1174 I0 se kucha pUrva kI thii| zrIharSa isakI racanA karake hI kAzmIra gaye the| jaisA ki kahA jA cukA hai ki gaMgeza upAdhyAya (1200 I0) ne zrIharSa ke 'khaMDanakhaDakhAdya' kA khaMDana kiyA thA, vAcaspati ne gaMgeza ke uttara meM khaNDanoddhAra' likhA hai| isake atirikta hemacandra sUri (1088-1172 I0 ) ke ziSya mahendra sUri ne hemacaMdrAcArya kI pustaka 'anekArthasaMgraha' kI TIkA 'anekArthaka ravA karakaumudI' meM 'naiSadha' kA ullekha kiyA hai| yaha TIkA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 19 ) hemacaMndra sUri ke nivana ke kucha kAla bAda hI likhI gayI thii| isase patA calatA hai ki 1175 I0 ke nikaTa hI 'naiSadhIyacarita' racA gayA hogaa| pro0 esa0 pI0 bhaTTAcArya kA bhI yahI abhimata hai ki zrIharSa kI sAhityika gatividhiyoM kA samaya 1130-1170 I0 hI saMbhava hai| isa prakAra zrIharSa ke kAla-nirdhAraNa saMbaMdhI tIna matavAdoM : (1) navama-dazama zatI-jasTisa kA0 vya0 telaMga, pro0 grAusa, zrIrAma prasAda caMda; (2) gyArahavIM zatI kA madhya -zrI ena0 pI0 pUranevA; aura ( 3 ) bArahavIM zatI kA uttarArddha-DaoN jI0 bUlara, zrI Ara. DI0 saina, zrI DI0 Ara0 bhaMDArakara-meM antima mata hI samIcIna hai| zrIharSa kA nivAsa sthAna 'tAmbUladvayamAsanaM ca labhate yaH kAnyakubjezvarAt'-kathana se yaha to nizcita hI hai ki zrIharSa kAnyakubjezvara ke samArata sabhApaNDita the, kintu unakI janmabhUmi-pitRbhUmi ke viSaya meM kucha vivAda hai| isa prasaMga meM cAra matavAda haiM-(1) zrIharSakA vAsasthAna kAzmIra thA, (2) kAzI thA, kannauja thA aura (3) baMgAla thaa| (1) zrIharSa kAzmIrI the, isakA pramukha AdhAra hai 'naiSadhIyacarita' ( 166131-3 ) kI ukti-'kAzmIrairmahite caturdazatayIM vidyAM vidadbhiH'.... ityAdi ( caturdazavidyAoM ke jJAtA kAzmIrI paNDitoM se sammAnita ) aura rAjAnaka mammaTa se zrIharSa kA saMbaMdha / jaisA ki zrIharSa ke jIvanavRtta se spaSTa hai ki zrIharSa kAzmIra gaye avazya the, para kAzmIra unake pUrvajoM kI bhUmi nahIM thii| rAjazekhara kI bhI mAnyatA isake vipakSa meM haiN| aura jahA~ taka mammaTazrIharSa kA saMbaMdha hai, vaha to eka kiMvadantI mAtra hai / zrIharSa ke kAzmIrI hone kA matavAda sAravAn nahIM hai / (2) kAzI viSayaka matavAda ke poSaka haiM jainakavi rAjazekhara (prabaMdhakoSakAra ), gadAghara aura cAMDU paNDita / isakA AdhAra hai rAjA jayaMtacandra se zrIharSa kA saMbaMdha / zrIharSa hI nahIM, unake pitA zrIhIra bhI rAjA jayaMtacandra ke sabhApaNDita the| kAnyakubjezvara jayaMtacandra aura unake pUrvapuruSoM ke
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) viSaya meM saMvat 1243 ke dAnapatra ke paMcama zloka meM kahA gayA hai-'tIrthAni kA zikuzikottarakozalendrasthAnIyakAni paripAlayatA'dhigamya / ' gaMgAtaTa para saMnyAsa lekara zrIharSa rahe hI the| isase yaha to siddha hotA hai ki zrIharSa rAjA jayaMtacandra ke sAtha kAzI meM paryApta kAla taka rahe the, para vaha unakA vAsasthAna bhI thA, yaha pramANita nahIM hotaa| kAnyakubjezvara ke sAtha ve kAzI meM rahe hoMge, yahI pramANita hotA hai| ( 3 ) kannauja-saMbandhI mata kA AdhAra bhI unakA kAnyakubjezvara se saMbaMdha hai, aura yaha nizcita hI hai ki unake pitA bhI kAnyakubjezvara kAzI ke adhikArI nareza ke samAkavi the| isase yaha nizcita hai ki kAnyakubjezvarazAsita bhUmi hI unakI janmasthalI thii| isa para vicAra karate hue DA0 vATU tathA DA0 caNDikAprasAda zukla kI mAnyatA hai ki zrIharSa kannauja prAMta ke the aura kAzI se unheM vizeSa sneha thaa| ( 4 ) baMgAlaviSayaka matavAda ke kaI AdhAra haiM / ( 1 ) 'goDorvIzakula. prazasti' aura 'navasAhasAGkacarita' kA zrIharSa dvArA racita honA / yadyapi ye donoM grantha upalabdha nahIM haiM, para svayaM zrIharSa ne inake svaracita hone kI abhisvIkRti dI hai, ataH inakI sattA niHsaMdigdha hai| 'goDorvIzakulaprazasti' kisI baMga-nareza kI prazasti mAnI jAtI hai / yaha zrIharSa ke anusAra 'gauDozikulaprazastibhaNitibhrAtari' (nai ca0 7.110 ) arthAt gauDadezabhUmi ke pAlaka kI prazasti hai-'goDadezabhUpAlavaMzasya prazastivarNanA' (prkaashttiikaa)| 'navasAhasAGkacarita' kI svIkRti 'naiSadha' ( 22 / 151 ) meM hai--'dvAviMzo navasAhasAGkacarite'....ityAdi / 'sAhityavidyAdharI'-kAra vidyAdhara aura 'prakAza'kAra nArAyaNa ke anusAra 'sAhasAhU' bhI goDadeza ke rAjA the| spaSTa hai ki gauDabhUpAla ke viSaya meM prazasti likhane vAlA baMgadezIya honA caahie| gauDorvIza ko zrI Ara. DI. sena ne baMgAla kA Adi sUra aura zrIrAmaprasAdacandra ne mahIpAla prathama mAnA hai| zrInalinInAtha dAsagupta ne gauDorvIza se artha liyA hai, bArahavIM zatI ke uttarArddha meM baMgAla kA zAsaka 'senavaMza' / yaha kAvya unake anusAra senavaMza-prazasti hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 21 ) (2) yadyapi rAjazekhara ne zrIharSa kI janmabhUmi kAzI mAnI hai, para zrIharSa ke vaMzaja harihara ko 'hariharaprabaMdha' meM unhoMne gauDadezavAsI batAyA hai / maithilakokila vidyApati ke anusAra 'nalacarita' nAmaka kAvya ke kartA kavi paNDita zrIharSa gauDadeza meM hue the| ye 'nalacarita' kI racanA karake kAzI cale gaye-'babhUva goDaviSaye zrIharSo nAma kavipaNDitaH, sa ca nalacaritAbhidhAnaM kAvyaM kRtvA vArANasI jagAma / ' (3) bhASAtmaka samAnatA aura uccAraNa meM baMgAlIpana ke AdhAra para bhI zrIharSa ko baMgAlI mAnA gayA hai / DA0 nIlakamala bhaTTAcArya ne inhIM ke AdhAra para zrIharSa ko baMgAlI siddha karane kA prayAsa kiyA hai| 'naSadha' meM aneka baMgAla aura ba~galA bhASA se saMbaddha zabda DhUDha nikAle gaye haiM; udAharaNArtha-'phAla' (dviphAlabaddhAzcikurAH 1116 )-pro0 haoNDikI isa zabda ko 'asamI' bhASA kA batAte haiN| nikaTastha baMgAla se isakA saMbaMdha sahaja hai / 'Alepana' ( kvcittdaalepndaanpnndditaa| 15 / 12 )-isa zabda kA artha 'prakAza' aura 'jIvAtu'-TIkAoM meM 'haridrAcUrNa mizrita taNDulapiSTa' kiyA gayA hai, jisakA prayoga 'catuSka-nirmANArtha ( caukapUrane ke nimitta) kiyA jAtA thA, yahI baMgalA kA 'alapanA' hai| 'Dimba' ( lasaDDimbamivendubimbam 22 / 51 (jIvAtu), 53 (prakAza)--isakA artha hai 'bAlakrIDA sAdhanabhramaraka' ( lATU, laTU ) / baMgalA meM yahI 'lATima' kahAtA hai| lAlaDimbalADimba-lATina / isI prakAra kaI anya zabda aura za, Sa, sa; Na, na; ba, va; ya, ja, Adi vargoM kA zabdAlaMkAroM meM eka samAna uccAraNa ke AdhAra para upayoga dekhakara ('maMgalA' meM ukta vargoM meM uccAraNa-bheda nahIM hotA ) DaoN0 bhaTTAcArya ne zrIharSa ko baMgAlI mAnA hai / ( 4 ) baMgAla kI kucha 'vyavahAra-paraMparAoM, rIta-ravAjoM' kA sAmya bhI 'nepagha' meM khoja nikAlA gayA hai| damayantI svayaMvara prasaMga ( AnanebhyaH purasundarINAmuccarulaludhvaniruccacAra 14151 ) meM 'ulUlu' dhvani baMgAlI paraMparA hai| nArAyaNapaNDita ne 'prakAza' TIkA meM aisA hI mAnA hai"vivahotsave strINAM dhavalAdimaGgalagItivizeSo gauDadeze 'ulUluH' ityucyte|' yadyapi mallinAtha (14 // 49) ise 'udIcyAnAmuccAraH' mAnate haiM, tathApi
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22 ) nArAyaNa ke anusAra yaha kavi ke 'svadeza' arthAt baMgAla kI rIti hai| yoM DA0 suzIlakumAra ne ise amAnya ThaharAyA hai| unake anusAra 'ulUlu' dhvani anya pradezoM meM bhI maMgalotsava-avasara para anya kaviyoM dvArA varNita hai| gujarAtI kavi vastupAla aura kAzmIrI kavi murAri ne bhI 'ulUlu' dhvani kA varNana kiyA hai| isI prakAra vivAha-avasara para damayantI kA anya AbhUSaNoM ke sAtha baMgAlI rIti ke AbhUSaNa 'zaMkhavalaya' kA dhAraNa karanA ( virejaturmAGgalikena saGgatA bhujo mudatyA valayena kambunaH / -15 // 45 ) vara-vadhU ke kuzabaddhakara (nibaddhau kimu karkazaH kuzaH -16 / 14), alapanA (15 / 12), vara ko darpaNa dikhAnA (sevAcaNadarpaNAm-1570) aura vara kA kirITa lagAnA ( sa janyayAtrAmuditaH kirITavAn-1572), matsyamAMsAdi bhojana ( arAghi yanmInamRgAjapatrijaH palamRdu svAdu sugandhitemanam16387 )-Adi paraMparAoM ke varNana ke AdhAra para zrIharSa ko baMgAlI mAnA gayA hai, yadyapi inameM se aneka rIti rivAja kevala baMgAla ke hI nahIM haiN| naiSadha ke 15 / 45 kI TIkA meM bhale hI nArAyaNapaNDita ne zaMkha-valayadhAraNa ko goDadezAcAra likhA hai-'gauDadeze vivAhakAle zaGkhavalayadhAraNamAcAraH', kintu DA0 de0 ne 'mahAbhArata' (virATaparva) meM aisA hI udAharaNa dikhAkara isa paraMparA ko kevala baMgAla kI hI kahanA amAnya ThaharA diyA hai| DA0 nIlakamala bhaTTAcArya "ciMtAmaNi' maMtra-sAdhanA ke AdhAra para zrI harSa ko baMgAlI ThaharAte haiM, kyoMki baMgAla ko tantra kA udbhava mAnA jAtA hai, para yaha bhI koI puSTa AdhAra nahIM hai, kyoMki bArahavIM zatI meM samagra bhArata deza meM tantra kA pracAra-prasAra thaa| __ vastutaH aisA lagatA hai ki zrIharSa ke vaMza kA saMbaMdha baMgAla se avazya thA, kyoMki unake pautra kamalAkara gupta aura unake vaMzaja harihara ko goDadezIya mAnA jAtA hai, isake sAtha hI yaha bhI pramANita hai ki zrIharSa ke jIvana kA adhikAMza kannauja-kAzI hI meM vyatIta huaa| DA. e. ena. jAnI kA samanvayAtmaka nirNaya isa viSaya meM ucita pratIta hotA hai ki raktasaMbaMdha se zrIharSa baMgAlI the, kiMtu unake pitA zrIhIra aura zrIharSa kannauja-nareza ke
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 23 ) Azrita the aura unakA kArya-kSetra kAnyakubjapradeza hI thaa| (e kriTikala sTaDI Apha naiSadhIyacaritam, pR0 109 ) / __ zrIharSa kA vyaktitva _ 'naiSadhIyacarita' ke AdhAra para usake racayitA mahAkavi zrIharSa kA vyaktitva spaSTa hone meM koI bAdhA nahIM hai| zrIharSa uccakoTi ke vidvAn kavi, dArzanika, naiyAyika aura tArkika the / 'cintAmaNi'-mantra ke ve sAdhaka hI mAne jAte haiN| ve parama Astika the, zAstramaryAdA ko mAnanevAle devabhakta / viSNu, ziva, sarasvatI ke to upAsaka hI the, yoM devatA aura devI prasAda para para unheM parama AsthA thii| pUrvajanma ke puNyakRtyoM se saMjAta prArabdha aura karmavAda ke ve vizvAsI the, kintu deva kI icchA ko bhI parama satya ke rUpa meM unhoMne mAnA hai| vyakti ke bhAlaphalaka para likhA Izvara-lekha zubha ho yA azubha, vaha hogA hI-'asyezvareNa yadalekhi lalATapaTTe tatsyAdayogyamapi yogyamapAsya tasya / ' (le0 13 / 49 yA 50 ) / vidhAtA kI icchA jaisI hotI hai, usI ke anusAra mAnava-citta kA vyavahAra bana jAtA hai| vAtyA kA anugamana jaise vivaza tRNa karatA hI hai, vaisI hI usakI sthiti hai'avazyabhavyeSvanavagrahagrahA yayA dizA dhAvati vedhasaH spRhA / tRNena vAtyeva tayAnugamyate janasya cittena bhuushaavshaatmnaa|' (ne0 1 / 120 ) / nIti bhI bhAgyabala se hI saphala ho pAtI hai-'bhAgyariva nItiH' (nai0 15 / 54 ) / devecchA kA pratikAra surezvara bhI nahIM kara sakatA--'na vastu daivasvarasAdvinazvaraM surezvaro'pi pratikartumIzvaraH / ( 9 / 126 ) / bhArata aura bhAratI vANI ke prati unheM agAdha zraddhA thii| unake anusAra AryoM meM dhuripratiSThita manu Adi ne usI prakAra ilAvRtAdi varSoM meM bhArata ko stutiyogya mAnA hai, jaise samasta AzramoM meM gRhasthAzrama ko-'varNeSu yad bhAratamAryadhuryAH stuvanti gArhasthyamivAzrameSu / ' ( 0 6 / 97 ) / arthAta jaise gRhasthAzrama hI saba AzramoM kA AdhAra hai, vaise hI bhArata zeSa ilAvRttAdi khaMDoM kaa| bhArata svarga se bhI zreSTha hai, kyoMki svarga meM kevala 'kalyANa' hai, kyoMki vaha kevala 'bhogabhUmi' hai, usameM dharma ( puNya ) nahIM hai, vaha to kevala
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) karmabhoga bhUmi bhArata meM hI hai-'svarga satAM zarma paraM na dharmA bhavanti bhUmAviha tacca te ca / ' (nai0 698 ) / isake atirikta sAdhu-dhAmika ko bhI svarga se adha:patita honA hI par3atA hai, parantu dharmI bhArata se to Urdhva-gati pA svarga jAtA hai-'sAdhorapi svaH khalu gAmitAdhogAmI sa tu svargamitaH pryaanne|' ( tadeva 99 ) / zrIharSa ne bhArata kI vANI saMskRta ko 'daivI vAk' ( nai0 1056 ) 'divyavAk' ( tadeva 58 ) kahA hai, pRthvI para vinA kleza jisakA prAdurbhAva vAlmIki ke kaNThapatha se huA aura jo svarga meM kavi zukrAcArya ke vacanamAlAgumphana kA AdhAra banatI hai| ___ thIharSa rAjakavi the, jinakA Adara guNa-snehala rAjA 'sacAturvarNya' karatA thA aura lakSa-lakSasaMkhyaka hema-suvarNa unapara nyauchAvara karatA thaa| vilAsaaizvarya unake caraNoM para loTatA thA, para ve indriyAdhIna nahIM hue, 'svaparicaya' meM sarvatra unhoMne apane ko 'jitendriyacaya' kahA haiN| unakA kAvya-nAyaka nala 'dArasAra', striyoM meM ratnabhUtA bhImanandinI ko pAkara bhI, usa 'tRtIya. puruSArthavAridhipAralambhanatarI' ke sAtha 'divAniza-mogamAk' rahakara bhI 'jJAnaghautamanAH' banA rahatA, arthAt viSayasukha bhI usakI AtmavittA ko prabhAvita na kara sake / ( nai0 1802 ) / zrIharSa paNDita to agAdha the hI, sAhitya, nyAya, takaM Adi viSayoM ke to samAna jJAtA the, isake sAtha hI veda-vedAma, SaDdarzana, saMgIta, gaNita Ayurveda, dhanurveda, sAmudrikavidyA, jyotiSa, purANAdi, nItizAstra ke bhI udbhaTa jJAtA the| 'naiSadhIyacarita' meM unake zAstravettA hone ke yatra-tatra pramANa milate haiN| parantu apane darpa para AghAta unheM svIkArya nahIM thaa| sabase bar3A abhimAna thA unheM apane kRtitva para / unakA kRtitva sudhI-janoM dvArA mAnya honA cAhie, alpabuddhi kumAroM kI unheM cintA nahIM-'maduktizcedantarmadayati sudhIbhUya sudhiyaH kimasyA nAma syAdarasapuruSAnAdarabhareH / (le0 22 / 151 ) / unake 'kAvyarasomipravAha' meM vahI sajjana 'majjanasukhavyAsajjana' ( snAnasukha ) pA sakatA hai, jisane zraddhApUrvaka guru kI arAdhanA ko hai, 'prAzaMmanya' khala isameM khela karane kA duSprayatna na kre| ( tadeva 15.) /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 25 ) zrIharSa atithideva, gRhastha, ayAcitavratI aura kRtajJa satsuruSa the| kahane para nahIM, karane para unakI AsthA thii| sajjanoM ko upayogitA unake kriyAphala se pramANita hotI hai, kathana se nahIM-'bruvate hi phalena sAghavo na tu kaNThena nijopayogitAm / ' (naM0 2 / 98), guNoM kI prazaMsA na karanA unake anusAra vANI ko niSphalatA thI-'vAgjanyavaMphalyamasahya zalyaM guNAdhike vastuni monitA cet / ' ( nai0 8 / 32 ) / dharma unake lie kaTTarapanA nahIM, jIvanayApana kI eka kriyA thI, AvazyakatA hone para jise zithila kiyA jA sakatA thaa| unakA dharmAcaraNa jar3a nahIM thA, gatizIla thA--'niSiddhamapyAcaraNIyamApadi kriyA satI nAvati yatra sarvayA / ' (le0 9 / 36 ) yo sAmAnyataH ve cAhate yahI the ki kRcchra se kRccha dazA meM bhI dharma se citta skhalita na ho'kRcchaM gatasyApi dazAvipAkaM dharmAnna cetaH skhalatu / ' (le0 14 / 81 ) / aipA manasvI, mahApaMDita, rasikaziromaNi, kalAsarvajJa anta meM eka durabhimAninI nArI ke hAthoM avamAnanA na saha sakA aura apanI abhISTa jIvana-yApana-paddhati ko apanAkara gaMgAtIravAsI ho gayA to isameM acaraja nahIM honA caahie| jIvana-yApana ke lie use aura apekSita hI kyA thA ? phala mUla, gaMgA kA nirmala salila-'phalena mUlena ca vAribhUruhAM munerivetthaM mama yasya vRttayaH / ' (nai0 11133 ) / ye rAjahaMsa ke hI vacana nahIM, kavi zrIharSa kA abhIpsita jIvana-vilAsa thA, jo samAdhi meM parabrahmapramodArNava kA sAkSAt karatA thA-'yaH sAkSAtkurute samAdhiSu parabrahmapramodArNavam / ' __ zrIharSa ko kRtiyA~ 'prabandhakoSa' meM rAjazekhara kI mAnyatA ko yadi pramANa mAnA jAya to zrIharSa zatAdhika granthoM ke racayitA Thaharate haiN| isa samaya zrIharSa ke kevala do grantha prApta hote haiM--(1) naiSadhIyacarita, (2) khaNDanakhaNDakhAdya / 'naiSadhIyacarita' kucha sargoM ke antima paricaya-zlokoM meM zrIharSa ne svayam apanI kRtiyoM ke nAma diye haiN| ye isa prakAra haiM :--(1) sthairyavicAra ( caturtha sarga ), (2) vijayaprazasti ( paMcama sarga), (3) khaNDanakhaNDakhAdya (paSTha sarga ), ( 4 ) gauDorvIzakulaprazasti ( saptama sarga ), ( 5 ) arNavavarNana ( navama sarga)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) ( 6 ) chindaprazasti ( saptadaza sagaM ), ( 7 ) zivazaktisiddhi (aSTAdaza sagaM ), (8) navasAhasAGkacarita ( dvAviMza sagaM ) / ' khaNDanakhaNDakhAdya' meM pAMca sthAnoM para unake eka aura grantha ( 9 ) 'IzvarA bhisandhi' kA nAma bhI prApta hotA hai / isake atirikta saMskRta sAhitya ke aneka itihAsakAroM ne unake do aura granthoM ke nAma diye haiM- ( 10 ) pacanalIyakAvya aura ( 11 ) dvirUpakoSa / 'naiSadhIyacarita' ko milAkara isa prakAra zrIharSa kI kRtiyoM kI saMkhyA bAraha ho jAtI hai / jaisA ki kahA jA cukA hai, ina bAraha nAmAGkita granthoM meM kevala do prApta haiM- ( 1 ) khaNDanakhaNDakhAdya yaha eka dArzanika grantha hai / 'khaNDanakhaNDa' arthAt khA~r3a ( kaccI zakkara ) bA 'khAdya', bhojyapadArtha / paraMtu yaha grantha atyaMta kaThina hai / yaha ganne se banI khAMDa ke samAna sarala khAdya to nahIM haiM, jise saralatA se ghola kara pI liyA jAya, parantu ikSukhaNDa se khAMDa banAne kI kriyA ke samAna eka zramasAdhya khAdyaviSaya avazya hai; jisameM naiyAyika paddhati kA Azraya le nyAya kA khaNDana aura advaita siddhAMta kA maNDana kiyA gayA hai| mAnA jAtA hai ki solahavIM zatI meM zaMkara mizra kA 'vAdavinoda' isI paddhati para racA gyaa| isa grantha meM yaha mAnA gayA hai ki AtmA ajJeya hai, parantu usakI sattA hai / koI padArtha nizcita rUpa se 'sat' athavA 'asat' nahIM kahA jA sakatA / sabhI sandehAspada hai / kevala niHsaMdigdha hai, sarvavyApinI cetanA / mAnavI buddhi nitAnta asamartha hai / DA0 sarvapallI rAdhAkRSNan ke anusAra ' khaNDana khaNDakhAdya' advaita darzana kA mahAn grantha hai | I ( 2 ) naiSadhIyacarita 'naiSadhIyacarita' zrIharSa kI sarvAdhika carcita aura vikhyAta kRti hI nahIM saMskRta aura bhAratIya sAhitya kA eka gauravagrantha hai / unakA yaha 'madhuvarSi kAvya' hai jo svayam unake hI anusAra cintAmaNi- mantra - sAmarthya se racA jA sakA hai - : taccintAmaNimantra cintanaphale' ( naM0 1 / 145 ) / yaha kAvya bAIsa sargoM meM vibhakta hai, jinameM prAyaH zatAdhika zloka haiM, satrahaveM sagaM meM to do so
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 27 ) 1 bAIsa zloka haiM / kevala terahavA~ pandrahavIM aura unnIsavA~ sarga aisA hai, jinakI zloka-saMkhyA sau se kama haiM / saMpUrNa sargoM meM 145+110 + 136 + 123+ 138+113+110+109+160+137+130+113+56+ 101+93+131/222+154+ 68 + 162 + 164+155 ke krama se saMpUrNa kAvya meM do hajAra, AThaso, tIsa zloka ( 2,830 ) haiM / vibhinna saMskaraNoM meM isa gaNanA meM antara hai / naiSadhIyacarita kI kathAvastu aura usakA AdhAra naladamayantI kI kahAnI bhAratIya jIvana kI prasiddha kathA hai / yaha kevala 'subAvadhIraNI' hI nahIM hai, 'kalinAzinI' bhI hai- 'karkoTakasya nAgasya damayantyA nalasya ca / RtuparNasya rAjarSeH kIrttanaM kalinAzanam // ' mAnA jAtA hai ki yaha tretAyuga kI kathA hai / niSadharAja nala kA ullekha vaidika sAhitya meM bhI hai aura yaha aneka purANoM meM bhI pAyI jAtI hai - matsya, skanda, vAyu, padma, agni Adi meM aura 'mahAbhArata' meM bhI / somadeva bhaTTa ke 'kathAsaritsAgara' meM bhI yaha kathA hai | samIkSA karane se yaha pratIti hotI haiM ki zrIharSa ne svakAvya racanA mukhyatayA 'mahAbhArata' kI kathA ko AdhAra banAyA hai / isa prakAra yaha kahanA samIcIna lagatA hai ki 'naiSadhIyacarita' kA upajIvya mahAbhArata kA nalopAkhyAna hai / ' 1 mahAbhArata ke vanaparva meM 'nalopAkhyAna' unatIsa adhyAyoM ( 58- 78) meM hai / isa AkhyAna kA uddezya hai dhairyaM dhAraNa ko preraNA denA / ghora vipatti meM bhI jo dhairyadhAraNa kara vipatti dUra karane kA avicalita udyoga karate haiM, 'vipadi dheyaMm' jinakA vizvAsa hai, ve hI mahAtmA haiN| nala ne aneka vipadAe~ jhelakara anta meM punaH apanA rAjya prApta kiyA aura 'puNya zloka' kahalAye / pAMDavoM para bhI aisI hI vipadA thI / kaurava duryodhana se dyUta-kapaTa meM sarvasva gaMvAkara ve dvaitavana meM saMkaTa ke dina kATa rahe the| tRtIya pAMDava arjuna divyAstraprApti ke nimitta daivI sahAyatA ke udyoga meM zeSa pAMDavoM se dUra the / duHkhI yudhiSThira kiMkartavyavimUDha the ki maharSi bRhadazva vahA~ pahu~ce aura unheM dhIraja ba~dhAne ke lie 'nalopAkhyAna' sunAyA / saMkSepa meM vIrasena suta niSadhAdhipati nala aura vidarbha rAjakumArI damayantI kA paraspara AkRSTa honA, virahI nala
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 28 ) kA haMsa-dUta dvArA damayantI ke pAsa sandeza-preSaNa aura uttara-prApti, damayantI svayaMvara, indrAdi devoM kI usameM utsukatA, nala-damayantI-vivAha, kali kA krodha, kali dvArA pravRtta puSkara se nala kI cUta meM parAjaya aura vanavAsa, damayantI tyAga aura virUpa nala kA ayodhyA meM rAjasArathi hokara vAsa, nala kI damayantI ke dUtoM dvArA khoja aura samAcAra-prApti, punaH svayaMvara meM ayodhyA nareza ke sAtha Aye nala kI pahicAna aura punaH damayantI-prApti tathA puSkara se 5 rAjya kA punaH pA lenA-'nalopAkhyAna' hai| zrIharSa ne kevala isa upAkhyAna ke prathama chaH adhyAyoM kI kathA ko hI apane mahAkAvya kA AdhAra banAyA hai aura apane kavitva kA viziSTa paricaya diyA hai| kucha parivartana-parivarddhana ke sAtha yahI 'vRtta' 'kathAsaritsAgara' meM bhI hai| ___ mahAbhArata kI kathA meM bho zroharSa ne apanI kalpanAzakti se aneka pari. vartana-parivarddhana kiye haiM aura use cArutara banAyA hai| saMkSepa meM unameM se kucha isa prakAra haiM (1) 'nalopAkhyAna' ke prathama adhyAya kI kathA 'naiSadha' ke prathama tIna sargoM meM hai / isa parivaddhana ke sAtha usameM kucha varNana-bheda bhI hai / 'nalopAkhyAna' meM nala ko haMsa jisa udyAna meM milA, vaha eka sAmAnya udyAna hai, 'naSaSa' meM vaNita vaha viziSTa udyAna hai, jahAM pakar3e haMsa ko karuNAdravita nala ne mukta kara diyA aura pratyupakArI haMsa ne nala kA dUtakarma svecchayA svIkArA / 'nalopAkhyAna' meM haMsa kI mukti taba hotI hai, jaba vaha dUtakarma kA vacana de detA hai / 'nalopAkhyAna' meM aneka haMsa damayantI ke pAsa pahuMce haiM, 'naiSadha' meM eka hii| ( 2 ) 'nalopAkhyAna' meM damayantI kI sakhiyoM se usakI asvastha dazA kA samAcAra pAkara vidarbhanareza svayaMvara kA prabandha karAte haiM, 'naSadha' meM samutthita 'vipula kalakala' ko jAna kara rAjA bhIma putrI ke pAsa pahuMcate haiM aura lajjAvanatA, virahiNI damayantI ko dekhakara svayaMvara kI ghoSaNA karate haiN| (3 ) devoM kA dUtakArya 'nalopAkhyAna' meM nala ne pUrva vizruta hokara kiyA hai, pratijJA-bhaMga-doSa se bacane ke lie; baba ki 'naSaSa' meM deva-yApakoM ko
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 29 ) pAkara priyatamA damayantI kA bhI eka prakAra se dAna karane ke lie niSadhapati harSa ke sAtha taiyAra ho jAtA hai / (4) prasanna devoM ke varadAnoM meM bhI donoM meM antara hai / 'nalopAkhyAna' meM pratyeka deva ne do-do vara diye, isa prakAra nala ko ATha varadAna mile, jaba ki 'naSadha' meM indra ne tIna vara nala ko diye aura eka damayantI ko| zrIharSa ke nala ko agni ne tIna vara diye, jinameM eka 'nalopAkhyAna' ke samAna hai| yama se prApta do varoM meM bhI eka 'nalopAkhyAna' meM milatA hai; hAM varuNa ke vara eka-se haiM / 'nalopAkhyAna' meM na cintAmaNi mantra hai aura na isI se sambaddha sarasvatI kA varadAna / yaha vara apanI kavi-kalpanA hai| nalopAkhyAna meM damayantI ko diye gaye varoM kA bhI ullekha nahIM hai / (5 ) 'nalopAkhyAna' meM nala-pariNaya se kruddha kali dvApara ke sAtha niSadha. deza pahu~catA hai aura bArahaveM varSa meM use svakArya-siddhi kA avasara milatA hai| nala mUtrotsarga ke bAda binA paira dhoye hI saMdhyA karate haiN| aura kali unameM praviSTa ho jAtA hai| 'naiSadha' meM kali niSadha-deza kI rAjavATikA meM chipAchipA nala-damayantI-vilAsa ko dekhatA hai| ( 6 ) zrIharSa ne damayantI kI sahacarI kalA, kAma, krodha, moha, loma ( kAmasahacara ), indra kI dUtI, vAgdevatA sarasvatI - ina navIna pAtroM kI kalpanA kI hai, jinakI mUla-upAkhyAna meM carcA nahIM hai| (7) aneka varNana zrIharSa kI kalpanA ke hI zreSTha udAharaNa haiM / varNana kI samRddhi to zrIharSa ke apAra vaidagdhya aura gaiduSya kI paricAyikA hai / vRkSa, sarovara, nagara, hasa, haMsa kI ur3Ana, azva, azva kI gati, svayaMvara, vivAha, vivAha kA ullAsa-utsava, kali ke mAdhyama se cArvAka darzana kA pratipAdana, kAma-keli, prabhAta, saMdhyA, andhakAra, candrodaya Adi ke citraNa kavi kI apAra kalpanA-zIlatA ke dyotaka haiM, jo sarvathA navIna haiN| (8) zrRMgAra aura praNaya kI vividha sthitiyoM kA atyanta samRddha varNana svayaM zrIharSa kI kalpanA hai| isake sAtha hI haMsa nala-prasaMga meM kAruNya kI jo svAbhAvikatA hai, vaha to kavi ke viziSTa saMvedana kI paricAyikA hai|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) 'nalopAkhyAna' kI sarala choTI kathA 'naiSadhIyacarita' meM bahuta-thor3I hI lI gayI hai| 'nalopAkhyAna' se Adi ke ch| sargoM ko ghaTanA ko lekara zrIharSa ne vizAla; zloka rAzi se saMpanna bAIsa sarga race haiN| 'nalopAkhyAna' ke 186 choTe anuSTup chandoM meM racI gayI kathA 'naiSadha' meM aThThAIsa-sau manorama chandoM meM vistRta hai| (10) 'nalopAkhyAna' eka upadeza-kayA hai, jaba ki 'naiSadhIyacarita' eka sarasa, manorama mahAkAvya / ___kyA 'naiSadha' apUrNa mahAkAvya hai ? mahAbhArata ke 'nalopAkhyAna' meM unatIsa adhyAyoM meM jo nala-kathA hai, vaha nala ke punaH rAjya prApta karane para pUrNatA ko prApta huI hai| yaha eka svAbhAvika sthiti hai| isI AdhAra ko lekara yaha prazna uThajAtA hai ki kyA 'naiSadhIyacarita' eka apUrNa mahAkAvya hai ? yaha to spaSTa hI hai ki naiSadha' kA jo rUpa Aja prApta hai, usameM sampUrNa nalopAkhyAna nahIM hai, kevala naladamayantI ke Amoda-pramoda ke ullAsa meM vaha samApta ho jAtA hai| 'dehi me padapallavamudAram' ke svara meM 'paJcabANa' kI upAsanA ke nimitta damayantI kA AhvAna karatA nala-nareza apane ko priyA ke kAmapUjana meM sahAyaka-paricAraka ke rUpa meM upasthita karadetA hai-'mavatu janaH paricArakastavAyam' aura isake turanta bAda 'kAvyasamApti' kA 'cikIrSu' kavi nAyakamukha se AzIrvacana prastuta karA detA hai ki isa 'pariNayAnandAbhiSekotsava' meM 'prAptasahasradhArakalazrI: deva' 'candra' hamAre paramAnanda kA kAraNa baneM- 'pariNayAnandAbhiSekotsave devaH prAptasahasradhArakalazazrIrastu nstussttye|' isa sthiti meM isa upAkhyAna ke 'naiSadhIyacarita' meM pUrNa rUpa se na hone ke do kAraNa ho sakate haiM-(1) zrIharSa ne kisI kAraNavaza itane hI kathAbhAga ko apane kAvya ke lie upayukta smjhaa| (2) zrIharSa ne pUrI kathA kA upayoga karake mahAkAvya likhA, parantu prApta itanA hI-dvAviMzasargAtmaka hotA hai, zeSa naSTa ho gyaa| . isa dvitIya matavAda ke poSakoM kA kathana hai ki zrIharSa kA 'naiSadhIyacarita' puSkara se cUta meM parAjita ho bhaTake nala-damayanto ke punarmilana aura
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ punaH rAjyaprApti para pUrNa huA thA aura usameM sATha sarga the| kucha vidvAn ekasau tIsa sargoM kI bAta kahate haiN| ina vidvAnoM kI mAnyatA hai ki jaise zrIharNa ke anya grantha kAlakavalita ho gaye, 'naiSadha' ke aprApya aMza ke sAtha bhI vaisA hI huaa| ___SadhIyacarita' apUrNa mahAkAvya hai - isakI puSTi meM pradhAnatayA tIna taka diye jAte haiM-(1) isa mahAkAvya kA nAma 'naiSadhIyacarita' hai, arthAta yaha eka caritakAvya' hai, jisameM nAyaka kA pUrNa carita honA caahie| nala. carita punaH rAjyaprApti para hI pUrNa hotA hai| usakI sahiSNutA, dhairyadhanatA Adi cAritrika vizeSatAe~ nala ke uttara caritra meM hI pUrNataH spaSTa hotI haiN| ataH yaha mAnanA samIcIna lagatA hai ki dhairyadhanatA aura apAra kalpanA ke svAmI zrIharSa ne pUrNa carita hI likhA hogA; prApta apUrNa hI hai| (2) naladamayantI-svayaMvara ke pazcAt devoM ne donoM ko vara diye the aura ambara meM Azraya liyA thA-'itthaM vitIrya vrmmbrmaashrytsu"| ( naiSadhoya0 14 / 95-1) / 'naiSadha' ke vartamAna rUpa meM ina varoM kI sArthakatA siddha nahIM ho paatii| ( 3 ) kali ne kahA thA ki he vijJa devoM, Apa mujha kali kI yaha pratijJA nala ko jJAta karAdeM ki (Aja kA parAjita maiM ) nala ko eka dina jItU gA-use maimI aura bhUmi-donoM se vihIna banA dNgaa| mere aura naiSadha ke viroSa kI pracaMDatA kA gAna kavigaNa pracaMDatejomaya sUrya aura kumudoM ke paira samAna kareMge-'pratijJeyaM nale vijJAH kalevijJAyatAM mama / tena bhaimI ca bhUmi ca tyAjayAmi jayAmi tam / / naiSadhena virodha me caNDatAmaNDinaujasaH / jaganti hanta gAyantu raveH kairavanaravat / / ( nai0 171138,139) / mahAkavi zrIharSa ko yadi yaha naira-gAna apekSita na hotA to ve 'yaha saba' bhI kyoM likhate ? yadi ve ise vyartha samajhate the, to kali-prasaMga kI hI upekSA kara dete, satrahaveM sarga kI AvazyakatA hI usa sthiti meM nahIM thii| zrI nIlakamala bhaTTAcArya ne 'naiSadhIyacarita' kI apUrNatA athavA khaMDitatA ke pakSa meM prAyaH inhIM tarkoM kA Azraya liyA hai| ___ isake viruddha naiSadhIyacarita' kI vartamAna rUpa meM hI pUrNatA ke pakSapAtI sabase pahile to 'naiSadhIyaprakAzaTIkA' ke vidvAn kartA nArAyaNa ke isa
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 32 ) kathana ko pramANa mAnate haiM - 'mahAbhAratAdau varNitasyApyuttaranalacaritrasya nIrasatvAnnAyakAnudayavarNanena rasabhaGgasambhavAcca kAvyasya ca sahRdayAhlAdanaphalatvAtrottaracaritraM zrIharSeNa na vaNitamityAdi jJAtavyam' / zrIharSa ne nala ke uttara caritra kA varNana isalie nahIM kiyA ki vaha nIrasa hai, usameM nAyaka kI burI dazA kA varNana hai, usake varNana se rasa-bhaMga hotA aura kAvya sahRdayoM ke AhlAda ke nimitta hotA hai, unheM kheda dene ke lie nahIM / ata eva mahAbhArata Adi meM varNita saMpUrNa nala-carita kA upayoga zrIharSa ne nahIM kiyA / 'sAhitya vidyAdharI' meM bhI kucha aisA hI kahA gayA hai--'nanu mahAbhArate nalopAkhyAnasyaiva vaktumucitatvAt zrIharSeNopAkhyAnaikadeze kAvyavizrAntiH kathaM kRtA, sakalanalopAkhyAnasyaiva vaktumucitatvAt / satyam / kAvyaM hi sahRdayahRdayAnAmAvarjaMkaM bhavati / hRdayAvajaMkaM ca kAvyaM svarasena kriyate / tatra ca punarratihye, ekadeze sarasatvaM dRzyate / tatraivAnenApi vizrAntiH kRtA / ' arthAt kAvya hotA hai sahRdayoM kI manastuSTi ke nimitta, jo sva-rasa se hI sampanna hotI hai, yaha svarasatA jitanA kathAMza vartamAna 'zeSagha' meM hai, usa kathA ke eka deza meM hI hai, so zrIharSa ne yahIM apanA kAvya pUrNa kara diyA / kItha bhI 'naiSadha' ke utane vistAra ko vizvasanIya mAnate haiM / zrI bhaTTAcArya ke tInoM apUrNatA ke AdhAroM kA aba khaNDana kara diyA gayA hai / prathama mata ke khaNDana meM kahA gayA hai ki 'naiSadha' carita - kAvya male hI ho parantu zrIharSa ko kevala 'puNya zloka' nala kA AnandadollAsa svakAvya meM varNita karanA thA, kyoMki unakA 'naiSadhIyacarita' mahAkAvya 'zRGgArabhaGgayA' ( naM0 1 / 145 ) 'cAru' hai / zRMgArasapradhAna kAvya meM pradhAnatA zRGgAra-prasaMga ko hI denI hotI hai, jisase sahRdayAhlAda ho / isake nimitta nala-damayantI - ullAsa - vilAsa taka kA hI upAkhyAna upayukta hai, uttaracaritra upayukta nahIM, usase khinnatA AyegI / zrRMgAra ke viyoga saMyoga -- donoM pakSoM kA marmasparzI citraNa itane aMza meM bhalIbhAMti ho gayA hai / isake atirikta yaha nala-kathA nala ko mahattva detI hai, uttaracaritra meM to nala kI mahattA raha
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 33 ) hI nahIM jAtI, vaha to bhAgya ke hAtha kA eka khilaunA mAtra raha jAtA haikaruNotpAdaka / unakA udAttacaritra isa pUrvakathA meM udghATita ho gayA hai| isake atirikta uttaracaritra meM nala-damayantI viyoga ho jAtA hai, yaha varNana kavi ko abhISTa nahIM ho sakatA; kyoki vivAhoparAMta nala ke dvArA damayantI kA diyA vacana isase jhUThA par3a jAtA / kavine 'asatyakAtara' nala se damayantI ko vacana dilAyA hai-'nonitA'smi bhaktI tadityayaM vyAharadvaramasatyakAtaraH / ' { naM0 1849) / maiM ( nala ) tumheM (damayantI ) ko kabhI na chodduugaa| kyA uttaracaritra kA varNana kara kavi .pane udAtta nAyaka ko vacana bhaMga kA doSI banA detA? uttararitra meM to vana meM nala ne damayantI kA tyAga kiyA hai'jagAkA vane zanye bhAmutsRjya duHkhitaH / ' ( nalopAkhyAna 10 / 29) / deva varoM kA upayoga 'naiSadha' meM huA hai| sAmUhika rUpa se damayantI ko vara diyA gayA thA ki tumheM abhISTa deha-parivartana kI vidyA prApta ho-'AptumAkRtimato manISitAM diyA hRdi tavApyudIyatAma' (nai 0 14 / 91 athavA 94) / isa vara kA upayoga kiyA gayA hai lIlAvilAsaratA damayantI dvArA nala ko rijhAne ke lie aneka divyAMganAoM kA veSa banA-banAkara nitya navIna dIkhate hue-'rUpaveSavasanAGgavAsanAbhUSaNAdiSu pRthagvidagdhatAm / sA'nyadivyayuvatibhramakSamA nityametya tamagApnavA navA / ( nai0 1874 yA 79 ) / isI prakAra varuNa ne nala ko vara diyA thA ki nala kI icchAnusAra marusthala meM bhI jala ho sakegA-'yatrAbhilASastava tatra deze nanvastu dhanvanyapi tUrNamarNaH / ' (na0 14180 yA 83) isa vara kA upayoga kiyA gayA hai parihAsa kuzalA sakhiyoM ko apane vilAsagRha meM rikta culuka pheMka kara bhigo dene meM'taccitradattacittAmyAmuccoH sicayasecanam / tAbhyAmalambhi dUre'pi nlecchaapuuribhirjlaiH|| vareNa varuNAsyAyaM sulabhairambhasA bharaH / etayoH stimitIcake hRdayaM vismagairapi // (0 20.125-126 yA 126-127 ) / hA~, sampUrNa varoM kA prayoga isa kathA meM nahIM ho pAyA hai, saMbhava hI nahIM thaa| jahA~ taka kali kalaha kA prazna hai, yaha prasaMga ullAsa, Ananda kA prasaMga nahIM hai; yaha to 'pApa-vathA' hai| 'kathA'pi khalu pApAnAmalamazreyase'-'pApakathA' 3 na0 bhU0
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 34 ) to akalyANakarI hotI hI hai; mo yadi rasarAja zRMgAra ke dhanI kavi dvArA vaha nahIM kahI gayo, to Azcarya nhiiN| pApI kI pratijJA pUrNa ho, yaha zrIharSa kA abhISTa hI nahIM hai / zrIharSa kI dRSTi meM kali 'pApa' thA-'kali: prApa mlApayituM pApaH / ' ( 175161 prakAza TIkA ) / vaha bahuta dinoM taka bhaTakatA rahA, para use paira TikAne ko bhI sthAna na milA-'na prasArayituM kAla: kaliA padamapArayat / ' (nai0 175163 ) / bahuta dina idhara-udhara bhaTakane para use sthAna bhI milA to gRhodyAna ke lAMchanabhUta 'vibhItaka' kuTavRkSa para ( ne0 17 / 212 ) / vahA~ bhI par3e-par3e vaha rAjarSi nala kA kucha na bigAr3a pAyA aura bahuta se varSa vyatIta ho gaye the use nala meM koI kaluSa nahIM mila sakA'bibhItakamadhiSThAya tathA bhUtena tisstthtaa| tena bhImamuvo'mIka: sa rAjapiradhaSi ma // tamAlamvanamAsAdya naidrmiinissdheshyoH| kaluSaM kaliranviSyannavAsIdvatsarAn bAhUn / ' (nai 0 171216.217) / zrIharSa ne likhA hai-sphAre tAdRzi gari senanagare puNyaiH prajAnAM dhanam / vighnaM lapavata zcirAdugnatistasmin kilAbhUtkaleH / risena nala ke prajAjana ke puNyoM se dharmabahula vizAla nagara meM, sunA jAtA haikali bahuta dinoM taka lar3atA rahA (ne0 17 / 221) / 'prakAza' kAra ne isa para likhA hai ki kavi ne kali kalaha se utpanna nAyaka ke parAbhava varNana avarNanIya mAnA, ataH nahIM kaho vaha 'pApakathA'-'kali kartRkaparAbhavasya bhaviSyattvAnnAyakApakarSasyAvarNanIyatvAcca sa noktH|' / ____mahAkavi zrIharSa rasasiddha amara kavi haiM, ve itihAsa yA ghaTanAoM ke lekhaka mAtra nhiiN| ghaTanA varNana mAtra se kavipada prApta bhI nahIM hotaa| AnandavarddhanAcArya ne spaSTa kaha diyA hai-'na hi kaveritivRttamAtranirvAheNAtmapadalAmaH / zrIharSa 'vyutpattimAtra' dene vAle itihAsakAra nahIM the, jinake viSaya meM dhanaJjaya ne kahA hai :-'AnandanispandiSu rUpakeSu vyutpattimAtraM phalamalpabuddhiH / yo'pItihAsAdivadAha sAdhustasmai namaH svAduparAGmukhAya // ' ( dazarUpaka 116 ) / mahAbhAratakAra ko mAMti kisI bRhadazva muni dvArA vipadgrasta yudhiSThira ko 'vipadi dhairyam' ko zikSA dene ke lie kahA gayA yaha 'nalopAkhyAna' nahIM hai, yaha 'naiSadhIyacarita' 'sahasradhArakalaza zrI' deva ko madhuvarSA se rasika sudhIjana ko 'rasonimajjanasukha' dene vAlA zRGgArojjvala mahAkAvya hai /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 35 ) saMbhAvanA yahI hai ki bAIsa sarga meM hI 'naiSadha' pUrNa hai, jitanI bhI TIkAe~ prApta haiM, dvAviMza sargAtmikA hI haiM / naiSadha : saMskRta-mahAkAvya-paramparA kA gaurava Adikavi vAlmIki racita Adi mahAkAvya 'rAmAyaNa' se jisa saMskRtamahAkAvya-paraMparA kA samAraMbha huA, kAlidAsa ke 'raghuvaMza' aura 'kumArasaMbhava', bhAravi ke 'kirAtArjunIya' aura mAgha ke 'zizupAlavadha' se jo puSTa huI, zrIharSa kA 'naiSadhIyacarita' usa paraMparA kA eka gaurava grantha hai / puNyazloka niSadhanareza nala ke pavitra caritra ko AdhAra banAkara likhA gayA yaha mahAkAvya isa paramparA kI antima mahattvapUrNa racanA mAnI jAtI hai| kahA to yahAM taka gayA hai ki naiSadha-kAvya ke saMmukha na mAgha kavi kA kAvya ThaharatA hai, na bhAravi kA-'udite naiSave kAvye kva mAghaH kva ca bhAraviH / ' bhAratoya AcArya paramparA meM 'kAvyAdarza' ke racayitA daMDI ke anusAra 'sargabaMdha' mahAkAvya kahA jAtA hai-'sargabandho mahAkAvyamucyate / ' usake lakSaNa unhoMne isa prakAra batAye haiM : AzIrnamaskriyA vastunirdezo vA'pi tanmukham / itihAsakathodbhUtamanyadvApi sadAzrayam / caturvargaphalopetaM caturodAttanAyakam / nagarArNavazaila candrArkodayavarNanaH / udyAnasalilakrIDAmadhupAnaratotsavaiH / vipralambhavivAhazca kumArodayavarNanaH / mantradUtaprayANAjinAyakAmbhudayairapi / alkRtmsNkssiptrsbhaavnirntrm| sagairanativistIrNaiH zravyavRttaH susandhibhiH / sarvatrabhinnavRttAntarupetaM lokaraJjanam / kAvyaM kalpottarasthAyi jAyeta tadalaGkRtiH / / (kaavyaadrsh/14-19)| arthAt mahAkAvya kA Arambha AzISa, namaskAra aura ( athavA ) 'vastu' ke 'nirdeza se honA cAhie, jisakA AdhAra koI aitihAsika kathA ho, yoM itihAsA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ tirikta bhI AdhAra ho sakatA hai| caturvagaphala-prApti kA use sAdhaka honA cAhie; usakA nAyaka catura aura udAtta ho| nagara samudra, parvata, RtueM, candra-sUrya, udyAna, jalakrIDA, madhupAna, rata, utsava, viyoga- saMyoga kA varNana honA cAhie; yuddha, maMtraNA, dUtaprayANAdi dvArA carita nAyakoM kA udaya dikhAyA jAnA caahie| vaha alaMkAroM se sajjita ho, saMkSipta na ho, rasa. bhAva ke nairantarya se paripUrNa ho| anativistIrNa, karNapriya chandoM se yukta, saMghisamanvita, aneka lokaraMjaka vRttAntoM se pUrNa kAvya zreSTha aura cirasthAyI banatA hai| 'kAvyAlaMkAra'-racayitA bhAmaha ne saMkSepa meM lagabhaga ye hI bAteM batAyI haiM: sargabandho mahAkAvyaM mahatAM ca mahacca yat / agrAmyazabdamayaM ca sAlaGkAraM sadAzrayam // mantradUtaprayANAjinAyakAbhyudayazca yat / paJcamiH sandhibhiryuktaM jAtivyAkhyeyamRddhimat // caturvargAbhidhAne'pi bhUyasArthopadezakRt / yuktaM lokasvabhAvena ra saMzca sakalaiH pRthak // rudraTa ne apane 'kAthAlaMkAra' (16 / 5-19 ) meM inhIM lakSaNoM ko vistAra se kahA hai / 'pratAparudrayazobhUSaNa' meM vidyAnAtha ne mahAkAvya kA lakSaNa batAte hue kahA hai: nagarANavazalatucandrArkodayavarNanam / udyAnasalilakrIDAmadhupAnaratotsavAH // vipralambho vivAhazca kumArodayavarNanam / mantradyUtaprayANAjinAyakAbhyudayA api // etAni yatra varNyante tanmahAkAvyamucyate / (pra0 yazo0 2 / 68-70) spaSTa hai ki vidyAnAtha ne daNDI ke lakSaNa ko lagabhaga duharA diyA hai| kumArasvAmI somapIthI ne isakI vyAkhyA meM kaha hI diyA hai-tatprapaJcastu kAvyAdarza draSTavyaH / vistRtarUpa meM vizvanAtha ne mahAkAvya ko nirUpita kiyA hai| isa nirUpaNa meM koI vizeSatA kahane se baca nahIM pAyI hai:
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ (30) sargabandho mahAkAvyaM tatrako nAyakaH suraH / sadvaMzaH kSatriyo vApi dhIrodAttaguNAnvitaH // ekavaMzabhavA bhUpAH kulajA bahavo'pi vA / zRGgAravIrazAntAnAmeko'GgI rasa iSyate // aGgAni sarve'pi rasAH sarve nATakasandhayaH / itihAsodbhavaM vRttamanyadvA sajjanAzrayam / / catvArastasya vargAH syusteSvekaM ca phalaM bhavet / Adau namaskriyAzIrvA vastunirdeza eva vA / kvacinindA khalAdInAM satAM ca guNakIttaMnam / ekavRttapadaiH padyairavasAnenyavRttakaiH / / nAtisvalpA nAtidIrghAH sargA aSTAdhikA iha / nAnAvattamayaH kvApi sargaH kAcana dRzyate // sargAnte bhAvisargasya kathAyAH sUcanaM bhavet / sandhyAsUryendurajanIpradoSadhvAntavAsarAH // prAtamadhyAhnamRgayAzailartuvanasAgarAH / sambhogavipralambhau ca munisvargapurAdhvarAH / / raNaprayANopayamamantraputrodayAdayaH / varNanIyA yathAyogaM sAGgopAGgA amI iha / kavettasya vA nAmnA nAyakasyetarasya vA / nAmAsya sargopAdeyakathayA sarganAma tu // - sAhityadarpaNa, 6 / 316-325 / isa vivaraNa meM mahAkAvya kA pratyeka aMga A jAtA hai-itivRtta aura usakI saMracanA, pAna ( nAyaka ), rasa, chaMda, prakRtyAdi kA varNana, kAvyanAma, uddezya / (1) itivRtta-mahAkAvya sargabaMdha hotA hai, inhIM meM vibhakta usakA itivRtta acchA ho ki aitihAsika ho, kiMtu kisI anya sad-vyakti ko bhI usakA AdhAra banAyA jA sakatA hai| nATakAdi ke lie nirdiSTa paMcasaMdhiyoM ke anurUpa yadi vRtta-saMracanA ho to adhika upayukta ho sakatI hai| isakA nirdeza
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 38) prAraMbha me hI ho sakatA hai, AzISa-namaskriyA ke saath| jahAM taka soM kA prazna hai, ve ATha se adhika hone cAhieM, ve na to bahuta bar3e ho, na bahuta choTe hI / santi meM kathA kI sUcanA dI jAnI acchI hotI hai| (2) pAtra-mahAkAvya kA nAyaka devatA ho athavA dhIrodAttaguNa samanvita savaMza kSatriya / dhIrodAtta arthAt avikatthana, kSamAvAn, atigaMbhIra, mahAsattva, sthiramati, AtmasaMmAnI, dRDhavrata vyakti / eka vaza meM janme aneka abhijAta rAjA bhI nAyaka ho sakate haiM / (3 ) rasa-aMgI arthAt pradhAna rasa zRMgAra, vIra, zAMta meM se koI ho, zeSa saba rasa sahAyaka-aMgarUpa meM rheN| (4) chaMda-eka sarga meM eka hI chada ho to acchA hai, para vaha nAnAchaMdamaya bhI ho sakatA hai| sarga kA aMtima chaMda zeSa se bhinna ho / isase vaividhya aura camatkAra AjAtA hai| (5) varNana-varNanoM kI pracuratA rahanI cAhie, isase vividhatA AjAtI hai aura yathArtha-bodha sugama ho jAte haiN| saMdhyA, rAtri, prabhAta, dopaharI, sUrya vaMdrodaya, mRgayA, saMyoga-viyoga, vana, nadI, parvata, sAgara raNa yAtrA, maMtra-Adi sabakA abhISTa varNana mahAkAvya kI upayogitA bar3hA dete haiM / (6) nAma mahAkAvya kA nAma kavi ke nAma para ( mAgha ), vRtta ke AdhAra para ( kumArasaMbhava, rAvaNavadha ), nAyaka ke nAma para athavA aura upayukta AdhAra para nirdhArita karanA ucita hai| (7) uddezya mAnava jIvana kA uddezya hai-caturvargaprApti arthAt yathAkrama dharma, artha, kAma, mokSa kA sAdhana / inhIM cAra meM saMpUrNa mAnavajIvana kA prApya A jAtA hai| yahI sukhapUrvaka, sarasatA se, sahaja DhaMga se sukumAramati janoM ko bhI sulabha banA detA hai| mahAkAvya ke adhyayana se mAnava preraNA le, caritravAn bane aura apanI tathA samAja kI gaurava-vRddhi kare-yahI usakA uddezya hai-'caturvargaphalaprAptiH sukhAdalpadhiyAmapi'-yahI kAvya kA prayojana hai| bhAratIya paraMparA meM yahI mahAkAvya kI upayogitA hai aura yahI paribhASA, jise hemacandrasUri ( kAvyAnuzAsana 8 / 6 ) ke anusAra saMkSepa meM kahA.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 39 ) jA sakatA hai-'padyaM prAyaH saMskRtaprAkRtApabhraMzagrAmya bhASAnibaddhabhinnAntyavRttasargAzvAsa-sandhyavaskandhabandhaM sAsandhizabdArthavaicitryopetaM mahAkAvyam / / agnipurANa ( 337 / 24-34 ) meM yahI vistAra se kahA gayA hai, jisameM yaha bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki yadyapi mahAkAvya meM vAgvadagdhya kI pradhAnatA rahatI hai, para usakA jIvita rasa hI hai-'vAgvadagdhyapraghAne'pi rasa evAtrajInam' / agnipurANa ke anusAra vaha samAnavRttiniyUMDha aura kaizikIvRtti se komala honA caahie| pAzcAtya sAhitya meM mahAkAvya kI dhAraNA para 'epika' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| yUnAnI manISI arastU ke anusAra kathAvastu kI saMracanA, caritracitraNa, bhASA chaMda kA sauSThava, aura udAtta vicAra 'epika' ke Avazyaka tattva haiN| kathA chandovaddha, vistRta aura caritrapradhAna honI cAhie aura vaha pUrNa honI cAhie, jisake Arambha, madhya aura aMta sugaThita hoN| caritracitraNa yathArtha ke sAtha-sAtha ucca aura vismayapUrNa ghaTanAoM se pUrNa ho, jisase zAzvata aura mahAn satya kA udaghATana ho ske| solahavIM zatI meM isa sambandha meM iTalI meM vicAra huA aura 'epika'sambandhI dhAraNAe~ banI, unake anusAra 'viDA' ( Vida ) kI dRSTi meM mahAkAvya kalA kA sarvotkRSTa rUpa hai| 'horesa' ko mAnyatA dete hue 'Dainiyelo' ne mahAkAvya ko rAjAoM athavA uccacaritra-puruSoM ke jIvana kI anukRti mAnA hai 'Trisino' ne vastu-saMghaTanA para vizeSa bala diyA hai| vizada rUpa meM vicAra karate hue 'jirAlDI ziMTo' ne 'epika poiTrI' ko prakhyAta caritoM kA anukaraNa mAnA aura usake tIna bheda kiye-(1) vyakti ke eka carita kA anukaraNa, (2) vyakti ke aneka caritoM kA anukaraNa aura (3) aneka vyaktioM ke aneka caritoM kA anukaraNa / 'kaiselevetro' ne mahAkAvya ke do bheda kiye--(1) carita-mahAkAvya aura (2) kAlpanika-mahAkAvya / 'TA rakvaiTo Taiso' ne mahAkAvya ke saMgaThana ko vizeSa mahattvapUrNa mAnA aura nAyaka kA udAtta guNoM se yukta honA Avazyaka btaayaa| 'ebarakrAmbI' aura 'sI0 ema0 bAvarA' ne mahAkAvya do prakAra ke mAne-(1) sAhityika, jisameM satya kA vivecana aura kalAtmaka AnaMda kI sRSTi para bala hotA hai aura ( 2 ) aitihAsika, jisameM zUra-vIroM ke Adarza kI pradhAnatA hotI hai /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 40 ) / jarmana manISI geTe ke anusAra mahAkAvya mATaka ke anurUpa susaMgaThita aura vikasita hotA hai jahA~ taka yuga-citraNa kA prazna hai, nATaka meM jahA~ vartamAna jIvana jagat kA citraNa pradhAna hotA hai, vahA~ mahAkAvya meM ajIta kA citraNa | kalpanA aura vicAroM kA svacchaMda prakAzana mahAkAvya sambhava hai / apane grantha 'poiTika' meM 'vaikarane jala' ne kAvya ke vikAsa para dRSTi DAlate hue mahAkAvya do prakAra kA mAnA hai - ( 1 ) varNanAtmaka, (2) pragItAtmaka | hIMgela ke anusAra epika jIvana kA eka mahattvapUrNa vidhAna hai, usakI kathAvastu vistRta hI nahIM, ghaTanAe~ bhI mahattvapUrNa hoM / aitihAsikatA ke samAveza se kAvya mahAn banatA hai| mahAkAvya kA nAyaka sampUrNa mAnava, sArvabhoma guNI, itihAsa prasiddha vyakti honA cAhie, jisakA caritra kramazaH prakAzita honA cAhie / devI ghaTanAoM kA citraNa svAbhAvika rUpa meM kiyA jAnA ucita hai / rASTrIyatA athavA kSetrIyatA kI apekSA 'epika' meM sArvabhaumikatA para adhika dhyAna rakhanA caahie| kucha vIragAthAoM ko jor3a denA hI mahAkAvya nahIM haiM, unakA susaMgaThita, kramika vikAsa apekSita hotA hai / mahAkAvya kI pAzcAtya avadhAraNA ke anusAra usameM (1) kathAvastu, (2) caritracitraNa, ( 3 ) varNana, ( 4 ) zailI aura ( 5 ) uddezya - ina pA~ca aMgoM para vizeSa dhyAna diyA jAnA cAhie / (1) kathAnaka aitihAsika aura vyApaka honA cAhie, mahattvapUrNa ghaTanAoM se susaMgaThita, yoM kucha kAlpanika ghaTanAoM kA samAveza bhI ho sakatA hai / usameM jIvana ke vividha pakSoM ko ujAgara karane kI kSamatA honI cAhie / ( 2 ) mahAkAvya anya pAtroM kI apekSA nAyaka ke caritravitraNa para dhyAna adhika Avazyaka hai / bhAratIya paramparA ke anusAra vaha deva athavA uccavazIya bhale hI na ho, para ucca guNoM kA samAveza usameM avazya honA cAhie / kucha AcAryoM ne samrAT, mahApuruSa aura pratiSThita parivAra ke vyakti ko hI mahAkAvya kI nAyakatA meM mAnA hai / yaha prAyaH sabhI ne mAnA hai ki vaha prazaMsanIya kArya karane vAlA ho /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 41 ) ( 3 ) varNanapraghAna to mahAkAvya ko honA hI cAhie, para varNana rocaka aura sajIva hoN| isase pRSThabhUmi, ghaTanAe~, caritra, unake kAryasabhI kA udghATana hotA hai / ( 4 ) kucha acAryoM kI mAnyatA hai ki 'epika' meM 'hIroika mITara' ( vIrarasAtmaka chaMda ) kA prayoga ucita haiM, parantu vIrarasa ke atirikta anyarasapradhAna kAvyoM ke lie yaha upayukta nahIM hotA, ataH anya manISI mAnate haiM ki bhAvAnurUpa chandoyojanA ucita hai / zailI mI bhAvAnurUpiNI hI honI ucita hai / ( 5 ) mahAkAvya ke vibhinna vidvAnoM ne vibhinna uddezya banAye haiM / prAcInatama AcAryoM ne naitikatA aura dhArmikatA para bala diyA hai, jabaki arastU ne Ananda aura satya kA udghATana mahAkAvya kA uddezya mAnA hai / jo bhI ho, mahAkAvya kA uddezya honA mahAn hI cAhie, unakI vyApakatA aura prabhAvazIlatA svataH lokaraMjana meM samartha hogI ! bhAratIya aura pAzcAtya donoM prakAra kI mAnyatAoM para dhyAna dene se eka bAta avazya spaSTa ho jAtI hai ki kathAvastu, caritra, zailI aura uddezya - ina cAroM aMgoM kI dRSTi se mahAkAvya ko 'mahAn' honA caahie| usakA mahAn kalevara hI use 'mahAkAvya' nahIM banAtA, pratyuta usakI mahattA ke AdhArabhUta kathAvastu Adi aMga hI haiM. jinakI udAttatA use mahAkAvya banAtI hai / donoM prakAra kI mAnyatAoM para dhyAna rakhate hue 'naiSadhIyacarita' kI samIkSA karane para spaSTa ho jAtA hai ki usameM prAyaH ye sabhI vizeSatAe~ haiM / ( 1 ) itivRtta athavA kathAvastu -- 'naiSadha' kI kathA 'purANetihAsAdiprasiddha vRttAMta' arthAt khyAta hai / jaisA ki pahile likhA jA cukA hai ki 'mahAbhArata' ke vanaparva kA 'nalopAkhyAna' (58-78 adhyAya) isakA pramukha AdhAra hai / jaisA ki 'prakAza' kAra ne likhA hai, 'naiSagha' kA Arambha puNyazloka nalarUpa viziSTa ke nirdeza se huA hai - ' atra puNyazlokanalarUpaviziSTavastunirdezena nirvighnagranthasamAptiH / ' 'itivRtta' - saMghaTana 'paJca sandhi samanvita' hai / mukhasandhi hai - prathama, dvitIya, tRtIya sarga meN| ina sargoM meM 'nAnArthaM rasasambhavA bIjasamuhapatti' ho jAtI hai - damayantI nala kA anurAgarUpa bIja samutpanna ho jAtA hai / caturtha sarga meM pratimukhasaMdhi hai, jisameM Arabdha cIja kA
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 42 ) udghATana hokara uttarottara vikAsa kA tAratamya dRSTigocara ho jAtA hai / damayantI ke pitA bhIma damayantI-ravayaMvara kA nizcaya karate haiN| paJcama se navama sarga kA kathAnaka 'garbhasaMghi' hai| bharatamuni ke anusAra jahA~ mukha tathA pratimukha sadhi kI utpatti aura udghATana dazAoM se AviSTa bIja kA udbheda atha vA prApti yA aprApti aura puna ranveSaNa hotA hai, vaha garbhasaMdhi hai / ( nATya. zAstra 19 / 41) / abhinavagupta ke anusAra udbheda kA artha hai 'phalajanAbhima khatA' / prApti nAyakaviSayA hotI hai aura aprApThi prtinaaykvissyaa| prApti, aprApti aura anveSaNa- inhIM vAra-vAra hotI rahatI avasthAoM se yukta garbhasandhi hotI hai| ina sargoM meM nala devadUta ho damayantI se milate haiN| aura svayaMvara meM saMmilita hone kA vacana dete haiN| isameM prApti hai nala-viSayA, aprApti hai devAdipratinAyaka viSayA aura anveSaNa hai vaha nala kA svayaMvara meM saMmilita hone kA vacana, jisase phala-prApti kI AzA baMdhatI hai| vimarzasaMghi kA prasaMga AtA hai caturdaza sarga ke samApta hote-hote, jaba devagaNa prakaTa ho naladamayantI ko AzIrvAda aura vara dete haiM / isameM nala-damayantI-anurAgarUpa bIja punaH prakaTa hotA hai / isa saMdhi meM vighnoM dvArA bIjArtha bAdhita hotA hai, vighnahetuoM kA nibaMdhana hotA hai, phala-prAti meM saMdeha bhI hotA hai, kintu niyataphalApti avasthA vyApta rahatI hai / devagaNa vighna haiM, para unakA upazamana ho, nala-damayantI-pariNaya kI AzA niyata ho jAtI hai| paMcadaza-SoDaza sargoM meM nirvahaNa' saMdhi hai / varamAlA par3atI hai, vivAha ho jAtA hai aura Age ke sargo meM saMjAta nala-damayantI milana kI pUrNa bhUmikA bana jAtI hai| pUrvakathita cAroM saMdhiyoM ke prArambhAdi arthoM kA samAnayana ho jAtA hai, jaisA ki abhinavagupta ne batAyA hai ki krama se utpatti, udghATana, udbheda aura garmanirbheda-rUpa bIja vikAroM se yukta, nAnAvidha sukha-duHkhAtmaka hAsa, zoka, krodhAdi bhAvoM se camatkArAspada utkRSTatA prApta mukhAdi cAroM saMdhiyoM ke prArambhAdi arthoM kA eka artharAzi meM samAnayana-arthAt phalaniSpatti meM bhojana nirvahaNa hai, jo phalayaugAvasthA se vyAdha rahatA hai / ( nA0zA0 19142 para abhinava bhaartii)| nAyaka nala kA 'kArya' hai damayantI prApti, vaha yahA~ sampanna ho jAtA hai|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 43 ) yaha kathAnaka ATha se adhika arthAt bAisa sargoM meM vyApta hai| koI sarga aisA choTA to nahIM hai, parantu eka-do sarga dIrgha avazya haiM, bhale hI nAtidIrgha ho; jaise do sau bAIsa zlokoM kA saptadaza sarga / sA~ta meM bhAvikathA kA AbhAsa prAyaH mila jAyA karatA hai / (2) pAtra-naiSadhIyacaritra' ke pradhAnapAtra nala aura damayantI haiM / pratinAyaka rUpa meM haiM iMdra, yama, agni, varuNa, jo Age calakara nala ke sahAyaka ho jAte hai| vastutaH 'nalopAkhyAna' kA pratinAyaka to kali hai, jisakA upayoga hI naiSadhIyacarita meM avAJchita rahA hai / kevala satrahaveM sarga meM usakA roSa dikhAyA jAsakA, jisameM cArvAkadarzana kA darzana to ho jAtA hai, zeSa ke lie avasara hI nahIM aayaa| zeSa sAmAnya pAtra haiM vidarbhanareza bhIma, svayaMvara meM ekatra nareza aura devI sarasvatI tathA damayantI kI skhiyaaN| ina sabakI prasaMgataH carcA A gayI hai| bhIma eka hitacintaka pitA haiM, devI sarasvatI vAgdevI haiM, jinhoMne svayaMvara meM damayantI kA dizA-nirdeza kiyA / kalA Adi sakhiyAM rAjanaMdinI kI upayukta paricArikAe~ haiM, rAjamaryAdA ko samajhane vaalii| eka viziSTa pAtra hai pakSI haMsa, jo eka kuzala dUta kA kArya karatA hai aura jisakI kathA ke mAdhyama se karuNaprasaMga kI mArmika abhivyakti ho gayI hai| isa prakAra 'naiSadha' meM mAnava-mAnavI, deva-devI aura mAnavetara prANI prakAra ke pAtra haiM, jo yadyapi saMkhyA meM thor3e haiM, tathApi guNoM meM prabhUta haiM / ( ka ) nala-paramparA ke anusAra nala savaMzotpanna kulIna kSatriya hai, jise pugaNAdi meM puNyazloka kahA gayA hai, jo prAtaH smaraNIyoM meM prathama hai-'puNyazloko nalo rAjA puNyazloko yudhiSThiraH / puNyazlokA ca vaidehI puNyazloko janArdanaH // ' auSadhIyacaritra' ke Arambha ke tIsa zlokoM meM nala kA varNana kiyA gayA hai, jinameM usake rUpa, guNa, samRddhi, bala, vaibhava, prabhAva, zrI, zobhA, kAMti, udAratA, vIratA, dAnazIlatA Adi kA vistAra se udghATana kiyA gayA hai| ve caturdaza vidyAoM ke jJAtA haiM, kalAmarmajJa haiM, 'mahojjvala' haiM aura 'mahasA rAzi' haiN| zAstrIya paribhASA ke anusAra ve "dhIrodAtta' nAyaka haiM- AtmaprazaMsA kI zlAghA na karane vAle, kSamAvAn / ati gambhIra, nindA-prazaMsA, harSa-zokAdi se aprabhAvita, sthiramati, svAbhi
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnI aura vcnpaalk| vizvanAtha mahApAtra ke zabdoM meM--'avikazyanA kSamAvAnatigambhIro mahAsattvaH / stheyAnnigUDhamAno dhoropatto hadavata: kthitH||' ( sA0 da0 332 ) / unake anurAga kI gambhIratA, karuNAtA, kalA-vilAsa-priyatA, dAnazIlatA, dRDhapratijJatA Adi ke darzana isa kAvya meM aneka sthaloM para hue haiN| damayantI ke prati unakA anurAga gRDha hI rahA, unhoMne use prakaTa na hone dene ke lie ekAMta udyAna-sevana ucita samajhA / unhoMne damayantI kI usake pitA se yAcanA bhI nahIM kii| vacananirvAha ke lie, devoM ko dAna karane ke lie unhoMne aisA dUtakArya kiyA, jo svayam unake lie, svArtha-vighAtaka thaa| unakI karuNAzIlatA haMsa-prasaMga meM vyakta huI hai| unakI karuNAzIlatA aura udAra vyavahAra ke kAraNa hI hasa ne unakA dUtatva svIkArA / 'naiSadhIyacarita' meM kramazaH unake carita kA vikAsa dikhAyA gayA hai, jo kAvya ke nAma aura 'caritakAvyatva' ko pramANita karatA hai| nala saMskRta paraMparA ke Adarza nAyaka haiM, jinako udAttatA aura mahattA kA carita-pAThakoM para vyApaka satprabhAva par3atA hai| ( kha ) damayantI-'nATyazAstra' ke racayitA bharatamuni ke anusAra sukha kI mUla striyAM 'nAnAzIlA' hotI haiM, unake bhinna-bhinna svabhAva hote haiM / inake prakRtyanusArI tIna bheda hote hai-kulInA (AbhyaMtarA ), bAhyA (vezyA) aura kRta zaucA ( baahyaabhyNtraa)| AbhyaMtara strI-pAtroM meM mahAdevI deviyA~ aura unakA samasta paricArikA-maMDala AtA hai| damayantI kI sakhiyA~ bhI isI maMDala kI AbhyaMtara pAtriyAM haiM / 'naiSadhIyacarita' kI pradhAna pAtrI damayantI bhI kulonA nAyikA hai, apane kaumAryakAla meM vaha 'anyA' ( anUThA parakIyA ) hai, vivAhoparAMta vaha 'svA' ( vivAhitA, svIyA ) ho jAtI hai / nAyaka-saMbaMSa se vaha Arambha meM virahotkaMThitA hai, vivAhoparAMta vaha priya kI priyA hai / "naiSadha' meM damayantI ko rUpa-guNa kI dRSTi se vizva meM sarvotkRSTa citrita kiyA gayA hai / usakA nAma hI 'damayantI' isalie par3A hai ki vaha apanI tanuzrI se trilokI kI sundariyoM ke sauryAbhimAna kA damana karanevAlI hai : bhuvanatrayasubhra vAmasI damayantI kamanIyatAmadam / udiyAya yatastanuzriyA damayantIti tato'bhidhA daSo / ( na. 218) /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ (45) 'naiSadhIyacarita' (2 / 18-43 ) meM usake rUpa-guNoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai aura usa vivaraNa ke pazcAt haMsa-vANI meM yaha batAyA gayA hai| ki damayantI nala ke vinA zobhA na pAsakegI aura nala kA yaha rUpa usake vinA niSphala hai / ( 2 / 44-45 ) / isa prakAra nala-damayantI ko parasparAnuphUlatA banAyI gyii| nala narazreSTha hai aura damayantI trailokyasundarI hai "priyaM' priyAM ca vijagajjayathiyau likhAghilIlAgrahabhittikAvApi / iti sma sA kArutareNa lekhitaM nalasya ca svasya ca sakhyamIkSate // (nai0 1138) vaha nala ke sadRza hai-'sadRzI tava zUra sA' (2 / 39) / haMsa dUta ne isI saba kA dhyAna rakhate hue kahA thA dhanyAsi vaidami guNerudArayaMyA samAkRSyata naiSadho'pi / itaH stutiH kA khala candrikA yA yadabdhimapyuttaralIkaroti // (3 / 116) / vaha vidarbhakumArI dhanya hai, jisane dhairyadhana nipagharAja ko bhI AkRSTa kara liyaa| jaise cA~danI gaMbhIra sAgara ko bhI uttarala kara detI hai, vaise hI damayantI ne nala ko uttarala kara diyaa| isase adhika usake viSaya meM aura kahA hI kyA jA sakatA hai ? ___aneka sthaloM para 'naiSadha' meM usake vividha svarUpo kA tanuzrI kA tathA, aGgasuSamA kA vizada citraNa huA hai, jisase vaha sarvathA zreSTha Adarza nAyikA. pramANita hotI hai / Arambha meM nalamugdhA anurAgiNI nAyikA hai| usakA nala ke prati anurAga itanA iTa hai ki vizva meM nala ke Age vaha kisI ko mAnyatA nahIM detI, na kisI rAjA-samrAT ko, na iMdrAdi devatAoM ko / usakA citta to kevala nala kI kAmanA karatA hai-'ceto nalaM kAmayate madIyam / ' svarNapurI laMkA kI bhI use kAmanA nahIM hai-'ceto na laGkAmayate madIyam / ' yadi nala nahIM to phira 'anala' (agni) meM jala maranA hI hai-'ceto'nalaM kAmayate madIyam / ' vivAha hone ke bAda usakA anurAga, pUrNatA ko prApta ho jAtA hai aura vaha nararAja nala ko 'tRtIya-puruSArthavAridhi' meM tarAnevAlI 'tarI' ( naukA ) bana jAtI hai| aura phira 'divAniza' Ananda-ullAsa-vilAsa kA sAgara umar3a par3atA hai| hemamayI bhUmi se damakate 'nekavarNamaNikoTikuTTimasaudhaH bhUdhara' meM
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 46 ) madanArAdhanA calane lagatI hai / 'naiSadha' kA aTThArahavA sarga isIke zRGgAra se AplAvita hai| RjutA, madhuratA, vinayazIlatA Adi damayantI ke svAbhAvika guNoM kA vikAsa naiSadha' meM nirantara dIkhatA hai| damayantI vizva-kAvya kI avismaraNI nAyikA hai, jisake bAhyAbhyantara zRGgAra se 'naiSadhIya-carita' maMDita hai| ( 3 ) rasa-aMgIrasa-'naiSadhIyacarita' ke racayitA zrIharSa ke anusAra unakA kAvya zRMgArAmRtavarSI zItakara candra hai-'RGgArAmRtazItago' (1 // 130) / rati-kAma ke pariNayotsava para sahasradhAroM meM barasate deva se tuSTi kI kAmanA karate hue isa kAvya kI kavi ne AzIrvAdAtmaka samApti kI hai| ye rati-kAma damayantI nala kA aura 'sahasradhArakalazazrIH' deva zrIharSa ke 'madhuvarSi' naiSadha-kAvya kA bhI yadi saMketa banajAte haiM to anapekSita nahIM hai| isameM thor3I bhI sadeha karane kA avakAya nahIM hai ki zrIharSa kA 'naiSadhIyacarita' zRMgArarasapradhAna utkRSTa mahAkAvya hai| isa prakAra usa zAstrIya paramparA ko bhI Adara mila jAtA hai, jisake anusAra mahAkAvya meM zRMgAra, vIra, zAMta meM koI eka pradhAna rasa honA cAhie--'zRGgAravIrazAMtAnAme. ko'GgI rasa iSyate / ' Adi se anta taka isa mahAkAvya meM zRGgArarasa aMgI rUpa meM parilakSita hotA hai| zRMgAra-zRMgAra ke vipralaMbha aura saMyoga-donoM pakSoM kA 'naiSadha' meM sundara citraNa hai| Arambha se nala-damayantI-vivAha taka vizlama hai aura tadanantara sNyog| jahAM taka vipralaMbha-zRMgAra kA pakSa hai, vaha zAstrIya adhika hai| isI paramparA kA pAlana karake kavi ne yadyapi varNana pahile nala kA kiyA hai, para rati-bhAva kA jAgaraNa pahile damayantI meM dikhAyA gayA hai| madana praveza pahile vidarbhajA ke mana meM huA-'vidarbhajAyA madanastathA manonalAvaruddhaM vayasaiva vezitaH / ' (nai0 1 / 32) / nau zlokoM (nai0 1.34-42 ) meM kavi ne damayantI ke pUrvAnurAga kA varNana kiyA hai| yaha anurAga nala ke guNoM ke zravaNa se utpanna huA hai, bahAne se usane nala kA citra-darzana pAyA aura nala ke sapane dekhane lgii| Age calakara yahI anurAga itanA dRDha huA ki saba
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 47 ) ko ThukarA kara damayantI ne nala kA varaNa kiyaa| svayaMvara-sabhA meM baiThe pAMca-pA~ca naloM ko dekha usake mana meM upaje kSaNika saMdeha ko usake haThAnurAgI mana ne hI kSaNa meM spaSTa kara diyaa| kyA kAraNa hai ki cAra naloM ko chor3akara pAMcaveM nala meM hI usakI ruci vizeSa hai ? lagatA hai, jaise yaha pA~cavA~ nala damayantI ke mana ko sudhA-snAna karA rahA hai-'itaranalatulAbhAgeSu zeSaH, sudhAbhiH snapati mama ceto naiSadhaH kasya hetoH ? (nai0 13153 ) / aura yathAsamaya damayantI ne nala ke gale meM dUba ke aMkuroM se sajI madhUkamAla. DAla dI-dUrvAGkurADhayAM nalakaNThanAle vadhU madhukarajamutsasarja / ' (naM. 14 / 45) / isa mAlyadAna-prasaMga meM kavi ne damayantI ke lajAne kA bar3A svAbhAvika kintu pAMDityapUrNa varNana kiyA hai / caturtha sarga meM nala-viraha meM vyAkula damayantI kI vyathA kA varNana hai| isa varNana meM tApa, ciMtA, citAkA anubhAva niHzvAsa, antarvara, azrupAta, zaMkA, viraha-pAMDuratA, vivazatA, viraha kI duHsahatA Adi kA zAstrIya paramparA ke anurUpa citraNa huA hai| mUrchA-prApta damayantI kA caMdanAdi se jaba upacAra huA, taba sakhiyoM ke kala-kala se AkRSTa, kanyA ke asvAsthya se cintita bhImarAja ne Akara dekhA aura ghoSaNA kI-'dayitamabhimataM svayaMvare tvaM guNamayamApnuhi vAsaraH kidbhiH / ' (nai0 14 / 119 ) / nala kA damayantI ke prati AkarSaNa bAda meM batAyA gayA hai, kyoM ki zAstrIya paramparA hai-:AdI vAcyaH striyaH puMsaH pshcaattdinggitH|' 'naiSadha' (1 // 42-54) meM nala kA yaha anurAga aura tajjanita vyathA kA varNana huA hai| nizcaya hI isameM pAMDitya-pradarzana aura zAstra-maryAdA kA paripAlana viziSTa hai| ghaMrya-bhaMga, tApa, ni:zvAsa, lajjA Adi kA varNana isameM hai / nala anta meM anaMgacihnoM ko chipAne kI icchA se nirjana deza meM cale gye| nala kA AtmA. bhimAna aura baDappana isameM kavi ne prakaTa kiyA hai| unhoMne smaratapta hote hae bhI vidarbharAja se unakI tanayA kI yAcanA nahIM kI, mAMgane se ve maranA bhalA samajhate the-'smarogtato'pi bhRzaM na sa prabhuvidarbharAjaM tanayAmayAcata / tyajantya. saJcarma ca mAnino varaM tyajanti na tvekamayAcitavatam / / ' (1150) / unakA siddhAMta thA-'mAMgana se marano bhalo mata koi mAMgana jAya / ' aisA pratIta hotA hai ki zrIharSa ko nala-damayantI ke sAmAjika gaurava kA adhika dhyAna thA, ataH bar3o zAlInatA ke sAtha unhoMne nAyaka-nAyikA ke vipra umbha zRMgAra kA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 48 ) citraNa kiyA hai| phira bhI viyogadazAbo kA varNana aneka sthaloM para svAbhAvika aura sundara hai| saMyoga zRMgAra kA varNana to vivAha ke pazcAt sAta-ATha sargoM meM pUrNa manoyoga pUrvaka vistAra se kiyA hI gayA hai, vAstava meM Ananda aura ullAsa se hI harSa upajanA hai, prasannatA AtI hai / pAThakoM ke mana meM Ananda-sudhAsAgara kA udvelana zRMgAra ke saMyoga pakSa se hI adhika saMbhava hai ? saMyoga zRGgAra kI bhaMgimA se 'naiSadhIya cArita' 'cAru' bana sakA hai| 'naiSadha' kA aSTAdaza sarga nala-damayantI ke ullAsa-vilAsa se paripUrNa hai| kavi ne niHsaMkoca bhAva se isa "vilAsa-valA' kA citraNa kiyA hai| 'divAnizabhoga' karate daMpatI kI vividha ceSTAoM aura kriyA-kalApoM kA zrIharSa ne harSotsAha ke sAtha varNana - vistRta varNana kiyA hai| kavi kI dRSTi yaha 'tRtIya puruSArthavAridhi' kA saMtaraNa pApa nahIM hai, AvazyakatA hai kevala nirmala antaHkaraNa kI, 'jJAnadhau-manasaM' ko| ( 1802) / sumeru ko lajAnevAle sodhabhUdhara meM yaha AmodollAsa racane lgaa| agara aura caMdana se vaha suvAsita ho rahA thA, caMdana kI khir3akiyAM thIM, jinase AtA zItasamIraNa sugandhi ho jAtA thaa| saurabha mahakAte tela meM sugaMdhi dIpoM kI manda AbhA sodhagama ko 'zrIyuta banA rahI thii| 'maNikuTTima' kA pharza thA aura prasUnazayyA thii| bar3e vistAra ke sAtha kavi ne saudha ke alaMkaraNa kA vivaraNa diyA hai| vahA~ saMbhogapara nala-damayantI ke jor3e ko dekha kara rati-ratIza bhI moha gaye / 'prakAzakAra (1828 kI TIkA ) likhate haiM-'bhaumInalo dRSTvA ratikAmo saMjAtasurateccho jaatii|' usa sogha-bhUdhara meM una donoM kI jo kAmakeli dIpta huI-vaha mahAkaviyoM kI bhI buddhigocara na huI hogI, svairiNI nAriyoM kI zikSA bhI vaisI na huI hogI / nai0 18 / 29) / kAmazAstra ke anurodha se nArI kA prathama saMbhoga-sAdhvasa, lajjAnubhAvapUrNa saMbhoga-krama rati-ruci aura saMkoca, 'kusumazastra-zAstravit' nala dvArA damayantI ko saMnidhi meM lAnA, kapola-cumbana se pUrva lalATa-cumbana, stanasparza, razanAkalApamocanArtha bar3e priya ke hAtha kA pratirodha, dhIre-dhIre lajjAtyAga aura prathama saMbhoga kA anubhava kavine bar3I taTastha dRSTi se kiyA hai| Ananda-ullAsa ke vividha anuyogoM ke sAtha rAta bitAte ve donoM thaka kara paraspara Uru-jor3e, adhara-milAye, ratikeli
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 49 ) ke svapna dekhate AliMgana-saMpUTa meM paraspara pIDita hote nidrAsukha kA anubhava karane lage, unake bAhya vakSaHsthala aura AbhyaMtara aMtas meM koI bheda na raha gayA / ( na0 18 / 152-183 ) / agale cAra sargoM meM zrRMgAra kI ujjvalatA kA varNana hai, jisameM prabhAta hai, saMdhyA hai, caMdrodaya hai, tAroM-bharI rAta hai| upAsanA pUjA bhI hai, prAtarvidhAna bhI hai / sabhI ujjvala pakSa haiN| zRMgAra kI ujjvalatA ke pUrNa darzana ina uttara sargoM meM hai| ___aMgarasa--zRMgArAtirikta jo rasa aGga rUpa meM Aye haiM, unameM karuNa, vIra, hAsya, adbhuta, raudra, bIbhatsa aura bhayAnaka haiM / kevala zAMta nahIM hai / karuNa--karuNa rasa 'naiSadha' meM haMsa-prasaMga meM AyA hai| nala ke dvArA pakar3e gaye haMsa kI uktiyoM meM hRdayasparzI karuNatA vyaMjita huI hai| haMsavilApa-prasaMga yadyapi choTA hai, kintu vaha itanA prabhAvI aura manovaijJAnika hai ki use vizvasAhitya meM saralatA se sthAna diyA jA sakatA hai| vilApa karate haMsa ne jo kahA, usane nala kA hRdaya karuNAvigalita kara diyA aura niSadhapati kI dInadayAlutA ubhara AyI aura haMsa mukta ho gyaa| haMsa ne pakar3e jAne para pahile to rAjA ke isa kArya kA anaucitya siddha kiyA aura usameM karuNA jgaayii| yaha karuNabhAva 'naiSadha' (11135-142) ke ATha zlokoM meM vyakta huA hai / haMsa ne apanI vRddhA mA~, navaprasUtA patnI kI nirAzrayatA kI duhAI dii| kisa prakAra mAM yaha dAruNa kaSTa saha sakegI ? kaise patnI se vaha kSaNa vyatIta kiyA jAyegA, jaba vaha yaha sunegI? nizcaya hI vaha prANa tyAga degI aura mAM bApa ke na rahane para anAtha choTe bacce mara hI jAyege / haMsa kA yaha vilApa Aja bhI sarasa pAThakoM kI A~khoM meM AMsU lA detA hai| hindI ke suprasiddha vidvAn sva. AcArya mahAvIraprasAda dvivedI ne isa prasaMga ko karuNarasa kI avismaraNIya racanA mAnA hai| ve jaba bhI ise par3hate the, unakA azrupAta hone lagatA thaa| vIra-karuNa kI bhAMti vIra rasa ke prasaMga kaI sthaloM para hote hue bhI thor3e hI haiM, kintu utane prabhAvI nahIM hai| unameM zrIharSa kA pAMDitya to lakSita hotA hai, zAstrIyatA hai, para karuNa-prasaMga jaisI sahRdayatA nahIM hai / 4 na bhU0
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 50 ) yadyapi vizvanAtha ne karuNa, vIra, raudra, bIbhatsa aura bhayAnaka kI gaNanA zRMgAra rasa ke virodhI rasoM meM kI hai-'AdyaH karuNabIbhatsarodravIrabhayAnakaH' ( sA0 da0 3 / 254), tathApi AnandavarddhanAcArya ne bAdhyabAdhakamAva se kevala zRMgAra-bIbhatsa meM virodha mAnA hai (dhvanyAloka, kArikA 24 kA pUrvapakSa) / usa para bhI ve aisA nahIM mAnate ki 'navarasarucira' mahAkAvya meM prasaMgataH virodhI rasa kA varNana hI na kiyA jAya, ve kevala virodhI rasa ke pratyadhika paripoSa ke viruddha haiM / unake anusAra paripoSa aGgI rasa kA hI honA cAhie, virodhI yA avirodhI aMga rasoM kA nahIM-'avirodhI virodhI vA raso'Ggini rsaantre| paripoSaM na netavyastathA syaadvirodhitaa|' ( tadeva ) / vAstava meM rasabhaMga anaucitya se hotA hai, aucitya-nibaMdhana to rasa kI paramopaniSad hai-'anaucityAhate nAnyad rasabhaGgasya kAraNam / prasiddhaucityabandhastu rasasyopaniSatparA // ' isa dRSTi se 'naiSadha' meM kisI anya aMga rasa kA paripoSa nahIM huA hai, jo rasa Aye haiM, prasaGgataH, aucitya ke saath| aura phira vivakSita ataeva aMgI rasa jaba labdhapratiSTha ho jAtA hai, labdhaparipoSa ho jAtA hai to virodhI aMgarasoM ke kathana meM doSa nahIM hotA'vivakSite rase labdhapratiSThe tu virodhitAm / bAdhyAnAmaGgabhAvaM vA prAptAnAyuktiracchalA // ' ( dhvanyAloka 3 / 20) / vIra rasa kA varNana nala kI yuddhavIratA-citraNa-prasaMga meM hai, ve zatAdhikazatrujayI haiM, jalate hue zatrupuroM kI agni ke samAna unake pratApa se bhUmaMDala prakAzita thA, unakI talavAra unake cAMdanI jaise yaza kA vistAra karatI thii| unake oja aura yaza ke saMmukha sUrya-candra bhI agaNanIya the / AdiAdi (naM0 111-14) / isake atirikta syayaMvara-prasaMga meM ( sarga 11-13 ) rAjAoM ke paricaya meM unakI vIratA kA bakhAna kiyA gayA hai| vastutaH isameM zAstrIyatA kA paripAlana aura kalpanA kI ur3Ana hI adhika hai, svAbhAvika vIra-bhAva kama / dayAvIratA ke bhI kucha prasaMga haiM, udAharaNArtha nala kI vilApa karate haMsa para dInadayAlutA / (11143 ) / dAnavIratA ke udAharaNa bhI haiN| nala ne itanA diyA ki daridratA bhI
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ daridra ho gayI / ( 1 / 15) / nala ko yahI asaMtoSa thA ki ve sumeru ke Tukar3e karake yAcakoM ko kyoM na de pAye, dAna jala ke vyaya se sAgara ko bhI maru kyoM na banA DAlA? (1 / 16 ) / rAjA nala se abhISTa-yAcanA sabhI karate the ( 3.15) / nala se devoM ne bhI yAcanA kii| (5 / 77) / aura unheM 'arthI' pAkara nala kA roma-roma hRSita ho uThA ( 5 / 79 ) / ve mAMge jAne para prANa taka de sakate the| ( 5 / 81 ) / unakA siddhAMta thA ki 'athine na tRNaH vaddhanamAtraM kintu jIvanamapi pratipAdyam / (5 / 86 ) / jo janma yAcakoM ke manoratha pUrNa karane ke lie nahIM huA, dharatI kA bojhA vahI hai, na ye vRkSa haiM, na parvata, na samudra / ( 5 / 88) / hAsya-hAsya ke bhI yatkicit prasaMga 'naiSadha' meM haiM / SoDaza sarga ke bhojaprasaMga meM svAbhAvika aura avasarocita hAsya-prasaMga haiN| vArAtiyoM aura parosanevAliyoM meM acchA gUDha hAsa-parihAsa calA hai| damayantI ke bhAI padama ne bhojana ke bAda mukhazuddhi ke lie jo 'patrAli' (pAna kA bIr3A ) dI, usakA rUpa viccha jaisA banA diyA gayA thA, so bhaya ke mAre barAtiyoM ne use pheMka diyA aura sabake hAsya ke pAtra bne| (16 / 109 ) / dahI aisA thA ki sRSTikartA brahmA ne bhI banAte samaya idhara-udhara se curAkara khA liyA, isIlie usameM chidra ho gaye / ( 1693 ) / svayaMvara meM magadharAja kI kItti-akotti kA damayantI kI sakhI dvArA aisA zliSTa varNana kiyA gayA hai ki sabhI upasthita sabhAjana ha~sa pdd'e| (12 // 106) / saptadaza sarga meM kali kI ukti meM vyaMgya hAsya kA kAraNa bana AyA hai / bodhisattva, agnihotra, indra, pApa-puNya, vyAsa, gautama Adi kA vyaMgamaya upahAsa kiyA gayA hai jo zraddhAluoM ke roSa kA kAraNa bhI bana jAtA haisvayam indra bhI una durvarNoM ko sunakara kruddha ho uThe-'itthamAkarNya duvaNaM zakraH sakrodhatAM ddhe|' ( 17183 ) / isameM saMdeha nahIM ki 'naiSadha' kI hAsya-vyaMgya-yojanA saMskRta-sAhitya meM anUThI hai| adbhata-adbhuta-prasaMga kevala svarNa-haMsa ke kAraNa utpanna huA hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52 ) isI svarNahaMsa ko dekhakara virahI nala ke bhI hRdaya meM kutUhala utpanna huaa| suvarNa-paMkhI hama kahA~ dIkhatA hai ? ( 1 / 119, 129 ) / raudra--saptadaza sarga meM kruddha kali ke krodhapUrNa vacana raudrabhAva kI vyaMjanA karate hI haiM, usake ve vacana indra meM bhI raudrabhAva utpanna kara dete haiM / (yadyapi 'sakroghatAM dadhe' meM 'svazabdavAcyatva' doSa A gayA hai) / vajradhara kA hAtha phar3aka uThA, ve cIkha uThe-kauna hai yaha jo unake rahate dharma-marmoM kA kRntana kara rahA hai-'avocaduccaiH kasko'yaM dharmamarmANi kantati / lokatrayoM trayInetrAM vajravIryaH sphuratkare / ka itthaM bhASate pAkazAsane mayi zAsati?' ( 17483-84 ) / bIbhatsa-bIbhatsa to bAdhyatA ke sAtha zRMgAra kA virodhI rasa hai, ataH bIbhatsa kA nAmamAtra kA varNana 'naiSadha' meM hai / virahI nala ke mana meM ramaNIya vastuoM ke prati bhI jugupsA utpanna ho gyii| khilA lAla palAza use 'palAza' (mAMsabhakSI ) lagA, jhUmatI latA use DarAvanI pratIta huI, campe kI kaliyA~ pataMgoM ko jalAtI pApinI-sI lgiiN| ( 1984-86) / vastutaH yaha saba paramparAgata viraha-varNana hai / bhayAnaka-isI prakAra 'bhaya' ke prasaMga bhI nahIM se haiM / jhUmatI latA se bhaya to hai hI, svayaMvara meM nAgarAja vAsuki ko dekha damayantI bhI bhaya se bhara jAtI hai / 'AzIviSa', sphuratphaNa' nAgarAja ko dekha kara kauna kAminI bhIti se na bhara jAtI ? (10 / 21) / __ 'prakAza'-TIkAkAra ke dvArA svIkRta 'naSadha' meM kAvya ko 'svAdUtpAdabhRti' (TIkAkAra ke anusAra sahRdayahRdayAhlAdakAraka hone se atyanta madhuranavArthasahita ) kahA gayA hai aura sargavizeSa ko 'rasAmbhonidhiH' ( 13 // 56 ) / zrIharSa kI yaha ukti asaMdigdha hai; 'naiSadha' vibhinna rasadhArAoM kA sAgara hI hai| (4) chanda-zAstrIya maryAdA ke anusAra mahAkAvya ke nAtidIrgha sargoM meM eka hI 'vRtta' ( chanda ) ke padya honA acchA mAnA jAtA hai; hAM sarga ke avasAna meM anya chanda kA prayoga ho / isa dRSTi se 'naiSadhIyacarita' meM maryAdA kA paryApta dhyAna rakhA gayA hai| prathama sarga meM paricayAtmaka aMtimazloka ko chor3akara ekasau cavAlIsa zloka haiM / paricayAtmaka zloka sabhI sargoM ke anta
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 53 ) meM zArdUlavikrIDita chanda meM hai| ) isameM sabhI zloka vaMzastha chanda meM haiM; antima zloka 'anyavRttaka' arthAt vasantatilakA chanda meM hai| isI prakAra dvitIya sarga meM Arambha ke 101 zloka 'vaitAlIya' athavA 'viyoginI' chanda meM haiM, zloka-saMkhyA 102 aura 104 zArdUlavikrIDita haiM, 103 puSpitAyA hai, 105 sragdharA hai, 106, 7, 8, aura 109 mAlinI chanda meM haiM / tRtIya sarga meM Arambhika 124 zloka upajAti haiM, 125, 129, 131 vasantatilakA haiM / zeSa zlokoM meM 126, 27, 28, 30 zArdUlavikrIDita haiM / 132 vA~ sragdharA hai, 133, 134, 135, veM zloka mAlinI chanda meM haiN| caturtha sarga meM prArambha ke 115 zloka drutavilambita haiM, 116 vA~ aura 122 vA~ ( antima ) zArdUla. vikrIDita haiM, 117 vA vasantatilakA hai aura zloka saMkhyA 118, 19, 20, 121 aupacchandasika athavA bAlabhAriNI vRtta meM haiM / paMcama sarga meM Arambhika 133 zloka svAgatA vRtta meM haiM, 134 vA drutavilaMbita hai, zeSa antima tIna zArdUlavikrIDita haiM / chaThe sagaM meM upajAti chanda kA prayoga hai, antima 112 vA zloka mAlinI chanda hai| saptama sarga ke kucha zloka upeMdravajrA haiM, kucha indravajrA arthAt upajAti antima zloka meM hariNI chanda kA prayoga kiyA gayA hai| AThaveM sarga kI bhI yahI sthiti hai prArambhika 104 zloka upajAti haiM, 105, 106 sragdharA haiM, 107 vAM puSpitAgrA hai aura antima 108 vA~ vsnttilkaa| navama sarga ke prArambhika 155 zloka vaMzastha haiM, 156 vAM mandAkrAntA hai, 157 vA toTaka, 158 vA zArdUlavikrIDita aura antima 159 vA maalinii| dazama sarga meM punaH upajAtichanda kA prayoga hai, kevala antima 'dayAmiyaghiradhyam'-ityAdi zloka mAlinI chanda meM hai| ekAdaza sarga vasaMtatilakA vRtta meM hai, kevala antima 129 vA zloka sragdharA meM hai / dvAdaza sarga meM prathama 90 zloka vaMzastha haiM, 91 92, 93, 96, 97, 98, 99 zArdUlavikrIDita haiM, aura 94,95, 100, 101, 102 sragdharA haiM, 102, 104, 106, 111 punaH zArdUlavikrIDita haiM, 105, 107, 108, 109 punaH vaMzastha hai, 110 vasantatilakA hai aura antima 112 vA~ punaH sragdharA hai / trayodaza sarga ke Arambha se 'yaH syAdamISu' ityAdi zloka paryanta vasantatilakA kA prayoga hai, antima do zlokoM meM mAlinI hai| caturdaza sarga ke
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 54 ) prArambhika ( 84 athavA 87 ) 'artho vinaivArthanayopasIdan' ityAdi taka zloka upajAti haiM, zeSa zlokoM meM cAra zikhariNI haiM, do zArdUlavikrIDita hai, do sragdharA haiM, tIna vasantatilakA haiM, eka rathoddhatA hai aura eka mAlinI hai / paMcadaza meM Arambhika ekyAsI zloka vaMzastha haiM, bayAsIvA~ zloka sragdharA hai tathA tirAsIvAM zikhariNI / zeSa nau zArdUlavikrIDita haiM / SoDaza meM bhI Arambhika zloka 'purI nirIkSAnyamanA' - ityAdi taka vaMzastha haiM, punaH do puSpitAgrA haiM, zeSa pA~ca mAlinI haiN| saptadaza sarga anuSTup chandaH - pradhAna hai, kevala antima do ilokoM meM pahilA zikhariNI aura dUsarA zArdUlavikrIDita hai / isI prakAra aSTAdaza sarga rathoddhatA pradhAna hai, kevala antima zloka sragdharA hai / unnIsaveM sarga ke Arambhika pacapana zloka hariNI chanda meM haiM, cAra mandAkrAMtA haiM, pAMca zArdUlavikrIDita haiM, eka zlokaM 'jalajabhidurIbhAvam' ityAdi bhI hariNI chanda meM hai, ise prakSipta bhI mAnA jAtA hai / eka pRthvI chanda hai, eka mAlinI hai aura eka sragdharA hai / viMza sarga bhI anuSTupa - pradhAna hai, antima zloka zArdUlavikrIDita hai, usase pUrva ke tIna puSpitAgrA haiM / ikkIsavA~ sarga rathoddhatA - pradhAna hai| 'viprapANiSu' ityAdi taka ke zloka rathoddhatA chanda meM haiN| isake anantara ikkIsa zloka vasantatilakA haiM, zeSa meM sAta puSpitAgrA haiM, tIna sragdharA haiM, gyAraha zArdUlavikrIDita haiM, eka mAlinI hai / dvAviMza ( antima ) sarga upajAti-pradhAna hai / 'antaH sa lakSmI kriyate' ityAdi taka zloka upajAti haiM, punaH eka rathoddhatA hai, tadanantara tIna vasantatilakA haiN| zeSa meM ATha zArdUlavikrIDita haiM, eka sragdharA hai aura eka zikhariNI aura eka puSpitAgrA hai / pratyeka caraNa meM sarvalaghu solaha-solaha varNoM kA bhI eka chanda hai, TIkAkAroM ne ise 'sarvalaghu' saMjJA hI dI hai| ise 'acalaghRti' nAma bhI diyA jAtA hai / anta ke kavi - prazasti saMbaMdhI cAra zlokoM meM eka zikhariNI hai, do zArdUlavikrIDita aura eka hariNI / isa prakAra zrIharSa ne pratyeka sarga meM eka chanda ko pradhAnatA dI hai, antima chanda bhinnavRttaka avazya hai / kintu yaha anyavRttamatA kevala antima zloka taka hI sImita nahIM raha gayI hai, kavi ne anta ke aneka zlokoM meM
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 55 ) bhinna vRttoM kA prayoga kara liyA hai| antima zloka hI jinameM anyavRttaka haiM, ve sarga haiM-prathama, SaSTha, saptama, dazama, ekAdaza aura aSTAdRza / __ jahA~ taka zrIharSa ke chandojJAna athavA chandaHpriyatA kA prazna hai, kavi chandaHzAstra kA pUrNa jJAtA hai, usane vibhinna chandoM kA prayoga kiyA hai / saba milakara aTThAraha,-unnIsa prakAra ke chandaH 'naiSadha' meM haiN| upajAti kA prayoga kavi ne sabase adhika kiyA hai sAta sargoM meN| cAra sagargoM meM pradhAna chanda vaMzastha hai / do-do sarga vasaMtatilakA, svAgatA rathaddhatA aura anuSTupa-pradhAna hai aura eka-eka meM drutavilambita, vaitAlIya aura hariNI kA prayoga hai| isI dRSTi se kavi kI chandaHpriyatA kA tAratamya pratIta ho jAtA hai| maMdAkrAMtA chanda meM pAMca hI zloka haiM, zatAdhika zArdUlavikrIDita haiN| sthAna-sthAna para sragdharA, zikhariNI, puSpitAgrA, mAlinI, viyogino kA bhI prayoga hai, acalaghRti, pRthvI, toTaka bhI haiN| gaNanAkAroM ne inakI gaNanA bhI kI hai| zrI nalinInAthadAsa gupta ne zrIharSa ke chandonaipuNma kI prazaMsA kI hai| unakI mAnyatA hai ki 'naiSadhIyacarita' meM lagabhaga bIsa prakAra ke chandoM kA prayoga huA hai, jinameM adhikAMza gItAtmaka laghuvRtta haiM, bar3e chanda maMdakAMtA, zikhariNI, sragdharA Adi kA prayoga apekSAkRta virala hai| parantu vAkyAvalI aura zabdAvalI meM zrIharSa kI ruci kaThinatA aura zliSTatA kI ora hai, jisameM kahIM-kahIM layAtmakatA aura gati meM bAdhA pahu~cI hai| (5) varNana-zrIharSa kalpanA ke dhanI kavi haiN| kisI viSaya meM kitanA vicAra kiyA jA sakatA hai, 'naiSadhIyacarita' meM isakI iyattA nahIM pratIta hotI / cAhe jo viSaya ho, zrIharSa usakA vistRta vivaraNa dene meM samartha haiM / 'naiSadha' meM manuSya, pazu, pakSI, nagara, upavana, prabhAta, rAtri, svayaMvara Adi ke vistRta aura kavitva-pUrNa varNana haiN| mAnava varNana meM nala aura damayantI ke vistRta varNana haiN| prathamasarga ke ikatIsa zlokoM meM nala kA aura dvitIya sarga ke chabbIsa zlokoM meM damayantI kA varNana hai| inakI viyoga-kathA ke bhI vistRta kAvyamaya varNana haiM; tRtIya sarga (100-128 ) meM nala kI viyogadazA kA aura caturtha ( 2-101) meM damayantI kii| agale ATha zlokoM (102-109) meM praznottara rUpa meM damayantI aura sakhiyoM ke mAdhyama se yaha vivaraNa prastuta huA hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ (56 ) pazu varNana meM azva-varNana hai prathamasarga (58-64 ) meM aura haMsa tathA usakI ur3Ana kA to kramazaH prathamasarga ( 118, 121, 122 ) aura dvitIya sarga ( 65-72 ) meM atyanta svAbhAvika vivaraNa upasthita kiyA gayA hai| ___ kAvyazAstrIya paramparA ke anusAra upavana (1176-106 ) kA aura usI meM sthita sarovara ( 107-117 ) kA varNana hai| unnIsaveM sarga (164) meM prabhAta aura sUryodaya ke vistRta vivaraNa haiM; ikkIsaveM (125-134) meM saMdhyA kA / bAIsaveM sarga meM kramazaH saMdhyA, rASi aura caMdrodaya ke vizada varNana zrIharSa kI kAvya-pratibhA ke paricAyaka haiN| kalpanA aura utprekSA kI UMcI ur3Ana ina varNanoM meM prApta hotI hai| nagara aura nagara-jIvana kI samRddhi tathA kriyA-kalApa to kavi ne bar3I svAbhAvika dRSTi se citrita kiye haiN| dvitIya sarga ( 73-106 ) ke kuMDinapurI tathA saptadaza (161-201 ) meM nala kI rAjadhAnI tathA rAjodyAna ( 206-208 ) kA varNana kiyA gayA hai| rAjyasabhA aura svayaMvara kA itanA vizada aura vistRta varNana kadAcita hI kahIM prApta ho, pUre pAMca sarga pAMca sau ke lagabhaga zloka ( 10-14 sarga ) isa vivaraNa se pUrNa haiM / bhoja, bhojya padArtha, varayAtrA Adi ke varNana to bar3e ramaNIya aura manoraMjaka haiM / ina sabhI varNanoM kI eka bar3I vizeSatA yaha hai ki ve zAstrIya paramparA kA nirvAha karate hue bhI kathAnaka ke bhAga hI pratIta hote haiN| ye varNana Upara se jor3e gaye, alaga-alaga se nahIM lagate / ___ yuddha, samudra Adi ke varNana prAyaH nahIM haiM kintu kayA meM inakA avasara bhI to nahIM hai / zRGgAra-varNana kavi ko vizeSa priya hai| aSTAdaza sarga tathA anya nala damayantI-vilAsa ke prasaMga zRGgAra-ceSTAoM ke pracura vivaraNoM se paripUrNa haiM, kahIM-kahIM to isa sImA taka pahu~ca gaye haiM ki Adhunika sAmAnya sAmAjika dRSTi se ve grAhya bhI kaThinatA se haiN| parantu navadampatI ke jo rati-citra isameM haiM, ve kavi ke kAmazAstra kI abhijJatA ke saTIka udAharaNa haiN| vastutaH kalpanA kA apAra vistAra aura usake anurUpa navIna udbhAvanAeM ina varNanoM meM pracuratA se upalabdha haiN| para unameM sarasatA bhI hai aura
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 57 ) hRdaya ko chUne kI kSamatA bhI / 'zrIharSa' aura 'naiSadhIyacarita' ke saMmAnya adhyetA aura vyAkhyAtA DaoN0 caMDikAprasAda zukla kA yaha niSkarSa isa viSaya meM ucita hI hai - ' naiSadha meM jina vastuoM kA varNana unhoMne ( zrIharSa ne ) kiyA hai, unameM unakI vRtti svayaM ramI huI hai / "" " prabala kalpanAzakti aura bahujJatA ke sAtha-sAtha una uktiyoM meM hRdaya ko sparza karane kI kSamatA " hai / ve eka atyaMta sarasa hRdaya se nikalI samajha par3atI haiM / ' (6) zailI - ' naiSadhIyacarita' meM yadyapi kahA gayA hai ki 'dhanyAsi vaidabhiguNairudAraiH ' ( 3 / 116 ) aura isa dRSTi se aneka vidvAnoM ne isa kAvya ko vaibhirIti pradhAna mAnA bhI hai aura sAmAnyataH yaha satya bhI hai, tathApi alpasamAsayutA pAJcAlI aura ojaH pradhAnA gauDI padaracanA se 'naiSadha' rahita nahIM hai / ( draSTavya 112 ) isameM 'samastapaJcaSaTpadabandha' bhI haiM aura ADambara- pUrNa samAsabahula bhI ( draSTavya 19 / 153 meM do caraNoM kA samastapada ) kiMtu pracuratA mAdhuryavyaMjaka vargoM kI hI hai aura racanA- lAlitya bhI; oja, prasAda, mAdhurya - tInoM hI guNa 'naiSadha' ke zRMgAra haiM / yathocita, yathAvasara tInoM rItiyoM aura tInoM guNoM se yukta padaracanA hai / padalAlitya to 'naiSadha' kA ullekhya hI hai - ' naiSadhe padalAlityam / ' samAsabahula pada hoM, yA alpasamAsa - lAlitya unameM sarvatra hai / anuprAsa kI chaTA, zleSamaya padayojanA / pado kI aisI samAyojanA ki eka-eka vAkya aneka artha dene lageM / svayaMvara kA 'paMcanalIya' prasaMga to isa zliSTapadayojanA ke lie vikhyAta hI hai, anya bhI aneka prasaMga aise haiM, jinase kavi kA pada yojanA-sauSThava prakaTa hotA hai / damayantI ne kahA - 'ceto nalaGkAmayate madIyam' / ( 3 / 67 ) / isa eka vAkya se tIna bhAva prakaTa hue - ( 1 ) merA citta laMkA kI kAmanA nahIM karatA - 'ceto na laGkAmayate / ( 2 ) citta nala kI kAmanA karatA hai-'ceto nalaM kAmayate' / (3) aura yadi yaha na ho sake to Aga meM jalane ko jI cAhatA hai - 'ceto'nalaGkAmayate' / lajjAzIlAkumArI kI lAja bhI raha gayI aura hRdayagata bhAva bhI ( samajhane vAle ke lie ) spaSTa ho gaye / 'sAhityavidyAgharI' ke anusAra yahA~ zleSa bhale hI ho, para yaha sAmAnya zleSa yojanA hI nahIM hai, kavi ke 'ekaH zabdaH samyagjJAtaH suSThu prayuktaH' kA udAharaNa hai /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 58 ) 'naiSadhIyacarita' ke AlocakoM ne zrIharSa kI zailI kI ATha vizeSatAe~ ginAyI haiN| yahAM unakA ullekha karanA anucita na hogA-(1) anuprAsa ko paryApta yojanA / (2) zilaSTa padaracanA ( 3 ) vakroktipUrNa vAkya / ( 4 ) kalpanAmayI utprekSAe~ (5) vibhinna prakArakI upamAe~ / (6) vyaMgyapUrNa saMbhASaNa / (7) nATakIya saMvAda-yojanA aura (8) karmaNi luG aura bhAve prayoga / anuprAsa to prathama zloka se prakaTa ho jAtA hai--'kSiti rakSiNaH' 'budhAH sudhAm' 'mahasAM mahojjvalaH' Adi / zliSTa-padayojanA kI parAkASThA to 'paMcanalIya' prasaMga hai hii| vakrokti ke zreSTha udAharaNa haiM, caturtha sarga ( 102-109 ) meM, jahA~ uttarapratyuttara rUpa meM sakhI-damayantIsaMvAda hai| utprekSAoM kI to itanI pracuratA hai ki pada-pada para unakA camatkAra dIkha jAtA hai / ( draSTavya 11123, 2 / 31, 2 / 34, 2 / 35 Adi ) / upamAe~ aneka prakAra kI haiM--mAlopamA, gUDhopamA, zliSTopamA / ( zreSTha upamAoM ke lie draSTavya 241, 1314, 11127 Adi ) / vyaMgyapUrNa saMbhASaNa ke zreSTha udAharaNa bIsaveM sarga meM haiM / ( 2065, 67, 90 ) / inameM lokavyavahAra jJAna aura saMbhASaNa-kuzalatA kA dyotana huA hai / nATakIya-saMvAdayojanA caturtha sarga ( 102-102 ) ke praznottara haiN| nATakIyatA bhI yatratatra hai, bhoja-prasaMga meM, keli-mandira-prasaMga meN| karmaNi luGga aura mAve prayoga ke lie udAharaNIya haiM 3 / 131, 4.17-43 tathA 5 / 50, 17 Adi / alaMkAra-alaMkAra-yojanA kI dRSTi se zrIharSa kI alaMkAra-priyatA prasiddha hI hai| zleSa, utprekSA, vyaktireka, pratIpa, vakrokti Adi kA pracura prayoga 'naiSadha' meM milatA hai| isI alaMkAra-pracuratA ke kAraNa prAyaH saMkara yA saMsRSTi kI saMbhAvanA A jAtI hai| yahAM dhyAna dene yogya hai ki alaMkArayojanA kavi kA svabhAva hai, vaha zramasAdhya nahIM hai| citrAlaMkAra kavi ko priya nahIM hai| kalpanA ke ghanI kavi ke saba se priya alaMkAra utprekSA aura atizayokti haiN| anuprAsa, yamaka Adi zabdAlaMkAra to anAyAsa-mAno kavi ke anajAne hI-A jAte haiN| hAM, zliSTa prayogoM meM kavi ke pAMDitya, zrama, zabdakoSa-jJAna, vyutpatti kA viziSTa paricaya milatA hai| isake atirikta unakI upamAna-yojanA upamAlaMkAra ke atirikta rUpaka, pratIpa,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyatireka Adi ke mAdhyama se bhI huI hai| isake atirikta virodhAbhAsa, vizeSokti, jAti Adi kA bhI prayoga kiyA gayA hai| rUpaka utprekSA kA to aneka sthAnoM para yoga huA hai / (draSTavya 1158, 1584 Adi ) / aneka alaMkAroM ke mela ke to aneka udAharaNa haiM / draSTavya 1 / 17 ( upamA-zleSa sahokti ), 1120 ( chekAnuprAsa parikara ), 1121 ( apaha nuti utprekSA ), 2 / 108 (upamA rUpaka-jAti) Adi-Adi / arthAntaranyAsa ke bhI atyaMta bhAvamaya prayoga 'naiSadha' meM zatAdhika haiN| udAharaNArtha-1150, 54, 102, 131, 2 / 48 Adi / svabhAvokti (jAti) ke acche manorama udArahANa haMsa-prasaMga meM haiM / (draSTavya 2 / 2, 21:0 aadi)| samAsokti ke udAharaNa ke lie to 'naiSadha' kA 'navA latA gandhavahena cumbitA'--ityAdi ( 1185 ) kAvyazAstriyo meM prasiddha hai| 'naSadha' alaMkAroM kA sAgara hai| ukta alaMkAroM ke atirikta unakI vakroktiyA~ aura vyaMgyovitayA~ bar3I prabhAva-zAlinI haiM / pAdAMta yamaka kA to atyanta smaraNIya aura darzanIya udAharaNa hai-yathAsIt kAnane tatra vinidra. kalikA latA / tathA nalacchalAsaktivinidrakalikA latA || ( 17 / 218 ), zrIharSa kI zailI vidvattApUrNa hai| kahA jAtA hai--'naiSadhaM vidradauSadham / ' 'naSadha' meM yaha vidvattA pracura mAtrA meM pramANita hai| 'sAhityavidyAdharI'kartA ne zrIharSa ko vividha zAstroM kA vettA sudhI kovida kahA hai aSTau vyAkaraNAni tarka nivahaH sAhityasAro nayo vedArthAvagatiH purANapaThitiryasyAnyazAstrANyapi / nityaM syuH sphuritArthadIpavihatAjJAnAndhakArANyasau vyAkhyAtuM prabhavatyamuM suviSamaM sarga sudhIH kovidaH / / 'naiSadhaparizIlana' ke vidvAn racayitA DaoN0 caMDikAprasAda zukla ne apanI isI prakAra kI mAnyatA puSTi meM DaoN. suzIlakumAra de ke 'saMskRta sAhitya kA itihAsa' se jo uddharaNa diyA hai, vaha bhI 'naiSadha'kAra kI vidvattA aura pAMDitya kA samarthana karatA hai--'naSadhacarita kevala eka vaiduSyapUrNa kAvya hI nahIM hai, apitu aneka prakAra se paraMparAgata jJAna kA bhAMDAra hai|'
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6. ) isI kAraNa 'naiSadha' meM durUhatA bhI A gayI hai / 'naiSadha' kA ThIka-ThIka Ananda vahI le sakatA hai, jise alaMkArazAstra ke sAtha-sAtha vyAkaraNa, nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, vedAMta, mImAMsA ( SaDdarzana ) aura cArvAka, bauddha, jaina Adi dArzanika siddhAntoM se acchA paricaya ho| isI kAraNa aneka bhAratIya aura pAzcAtya vidvAnoM ko 'naiSadhIyacarita' meM kalApakSa kI apekSA bhAvapakSa durbala pratIta hotA hai, yadyapi naiSadhakAra kA Atmakathana hai ki ye gA~The usameM isalie DAla dI haiM ki vidvammanya khalajana isa kAvya se khilavAr3a na kareM, yaha sajjana vidvAnoM ko hI Ananda de sake -- granthagranthinhi kvacitkvacidapi nyAsi prayatnAnmayA prAjJamanyamanA haThena paThitI mAsmin khala: khelatu / zraddhArAddhagurudalathIkRta DhagranthiH samAsAdaya tvetatkAvyarasonimajjanasukhavyAsajjanaM sajjanaH / / vyAkaraNa-vyAkaraNAnusAra zabda-prayoga jAnanA to sAmAnya sthiti hai; zrIharSa ne vyAkaraNa ke sUtroM ko AdhAra banA vyaMgya kI sRSTi kI hai / pANini ke sUtra 'apavarge tRtIyA' ( aSTA0 2 / 3 / 6 ) ko lekara kali kahatA hai ki mokSa kA to strI-puruSa ke lie aucitya hI nahIM hai, vaha apavagaM inase bhinna ( napuMsaka ) ke nimitta hotA hai / ( 1770 ) muni kA mata to strIpuMsalakSaNA prakRti kA dharma to kAma-sajjA hai| isI prakAra 'naSadha' meM pANini-sUtroM ko AdhAra banAkara zleSa kA camatkAra bhI dikhAyA gayA hai| 'sthAnivadAdezo'nalvidhau' ( aSTA0 111156 ) kA AdhAra banAkara indra ko doSI siddha kiyA gayA hai (10 / 135 yA 136); 'asterbhUH ( aSTA0 2 / 4 / 52 ) ke AdhAra para kAzI kA mahattva pratipAdana kiyA gayA hai ( 111117 ); 'tuhyostAvaDAziSyanyatarasyAm' ( aSTA, 71 / 35 ) kA upayoga prabhAtavarNana meM kiyA gayA hai ( 19 / 60 yA 61 ); aura 'ata iniThanI' ( aSTA0 5 / 2 / 115) dvArA vyAkaraNa-niyamoM kI apekSA loka-vyavahAra kI mAnyatA pramANita kI gayI hai ( 22184) / kavi kA kathana hai ki jaise 'zazo'syAsti iti zazI' ukta sUtra ke niyama se 'matubartha' meM niSpanna hotA hai, vaise hI 'mRgo'syAstIti mRgI' nahIM niSpanna hotA; ata: 'lakSyamuddizya lakSaNapravRttiH
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ natu lakSaNamuddizya lakSyapravRttiH' isa lie vyAkaraNa prayogamUla hotA hai, prayoga meM 'vyAkaraNAlloka eva balIyAn / ' aise hI 'su, o, jas' ke AdhAra para zleSa-camatkAra dikhAkara nala. prazaMsA kI gayI hai| / draSTavya 3 / 23 ) / nalavarNana meM 'adhotibodhAcaraNapracAraNaiH' (114 ) ke prayoga kA AdhAra hai pAtaMjala 'mahAbhASya''catubhizca prakAravidyopayuktA bhavati AgamakAlena, svAdhyAyakAlena, pravacanakAlena, vyavahArakAlena (bhApya 1 / 11) / aneka sthaloM para zrIharSa ne navIna zabda. racanA bhI kI hai, jaise sUnanAyaka, pratItacara aura adhigAmukA / ( 18 // 124 yA 129 ) / SaDdarzana - nyAyazAstrI gautama ko ( 17 / 74 yA 75meM ) vaizeSika-kartA kaNAda ko ( 22 / 35 yA 36 meM ) umahAsa kA pAtra banAyA hai| vedAMtadarzana para vyaMga hai 'svaM ca brahma ca'-ityAdimeM ( 17173 yA 74) / sAMkhya ke satkAryavAda siddhAMta ( kAryakAraNayovyaMtibhedo nAsti 5 / 94 ), yogadarzana kI saMprajJAta samAdhi ( 21 / 118), vaizeSika ke paramANuvAda (3137 ) aura mana kI aNurUpatA (1159 ) pUrvamImAMsA kI devoM kI sazarIratA ( 1117 ) kA ullekha bhI zrIharSa ne kiyA hai / 'naiSadha' meM mImAMsakoM kA upahAsa bhI kiyA gayA hai ( 17 / 60-62 ) / pAribhASika zabda bhI milate haiM, udAharaNArthapUrvapakSa uttarapakSa (1080) / uttaramImAMsA ( vedAnta) ke 'uparateSu hIndriyeSu svapnAn pazyati' ( zaMkarAcArya ) siddhAMta ke upayoga ke lie draSTavya hai 'naiSadha' 1140 / brahma-prApti-paddhati ke lie draSTavya haiM 2 / 3, 4; 5 / 8 aura 9 / 121 / brahmavicAra (7 / 48 ) bhI hai aura mokSadazA kA varNana bhI ( 9:121) / bauddhadarzana-bauddhadarzana ke zUnyavAda, vijJAnavAda aura sAkAratAvAda kA ( 1088), pAramitA kA (5 / 11), 'catuSkoTi' aura 'SaDabhijJA' ( 21188 ) kA ullekha bhI zrIharSa ne kiyA hai aura cAra zlokoM meM ( 2188-91 ) buddhabhagavAna ke prati zraddhA bhI prakaTa kI hai| jaina-darzana-janadarzana ke 'piratna' ( samyak jJAna, samyak darzana, samyak caritra ) mukhya tattva haiM / ina ta ra lekha 'naiSadha' ( 971 ) meM hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 62 ) cArvAkadarzana -- satrahaveM sagaM ( 17- 83 ) meM kali ke vaktavya kA AdhAra cArvAkadarzana hI hai / prAyaH sabhI darzana siddhAMtoM kA isameM upahAsa hai / 'bhasmI bhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH' kA to uddharaNa hI hai ( 17 / 69 ) / sAmudrikazAstra -- sAmudrika jJAna kA paricaya bhI 'naiSadha' meM aneka sthaloM para milatA hai / 'sAmudrikasAramudraNA' (2 / 51) hai, padma ( 1/65 ), matsya ( 1 / 105 ) aura vajra ( 20 / 71 ) rekhAeM bhI haiM, UrdhvarekhAMkita caraNa bhI haiM ( 1 / 18, 13 / 6 ) / taMtra - zrIharSaM tAMtrika the, maMtra-taMtra ke sAdhaka / unakI cintAmaNi maMtra kI sAdhanA vikhyAta hI hai / aneka taMtra-paraka ullekha 'naiSadha' meM haiM / taMtra siddhi kI upayukta aSTamI - nizA ( 7 / 23), zakti-siddhi kI caudasa ko rAta ( 7 97 ), cintAmaNi maMtra kI sAdhanA vidhi aura phala ( 14187 ) ke ullekha isake pramANa haiM / prANivijJAna - jala-sthala aura AkAza tInoM ke prANiyoM se saMbaddha jJAna kA ullekha 'naiSadha' meM hai / prathama sarga meM azva saMbaMdhI varNana zrIharSa meM zAlihotra kA jJAtA siddha karatA hai| isameM azva- lakSaNa, svabhAva, gati Adi kA zreSTha citraNa hai / isa prasaMga pakSivijJAna kA paricAyaka hai / mayUra, kokila, ulUka Adi ke bhI ullekha haiN| jalacara mIna se saMbaddha ullekha netroM kI upamA ke lie to haiM hI, mIna - prakRti kA bhI nirIkSaNa milatA hai ( 4 / 35 ) / anya zilpa jJAna - ratnavidyA ( 10/94 ), citrakalA ( 20 / 136 ), zakunajJAna ( 5 / 134, 10 / 91 ) tathA SoDaza sarga meM pAkakalA kA jJAna bhI saMketita ho jAtA hai| vastutaH loka-jIvana meM zrIharSa kI gaharI paiTha thI / loka-jIvana ke vyavahAra aura raMtiyoM ke ullekha 'naiSadha' meM prApta haiM / draSTavyadIDha laganA aura usakA upAya (2026), kAjala banAne kI rIti ( 22 / 31) | veda-vedAMga purANetihAsAdikA jJAna - jahA~ taka inakA prazna hai, zrIharSa isa jJAna ke adhikArI vidvAn / vaidika hiraNmayapuruSa rUpa haMsa ( 1 / 117 ), brahmAnanda (211 ), vedapATha ( 3 / 75, 1066, 12 / 52 ) Adi vivaraNa zrIharSa ke veda-saMbaddha iAna ke paricAyaka haiM / zravaNa, manana, vidhi nididhyAsana ( 382 ), AnandarUpa brahma ( 518 ), devAnana agni
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 63 ) (10 / 21), zatakratu indra ( 17 / 104 ) Adi ke ullekha unake aupaniSadika jJAna kA AbhAsa karAte haiN| vaidikakarmakAMDa aura vaidika vidhiyoM ke aneka ullekha bhI 'naiSadhIyacarita' meM haiN| putreSTi, zyena tathA kArIrIyAga ke lie draSTavya 17194; vaidika-vidhijJAna ke lie 17 / 177; darza, agniSToma, paurNamAsa, somayAga ( 171196 ), sautrAmaNi ( 171182 ), sarvamegha ( 17 / 186 ), mahAvrata ( 17:203 ) Adi ke aneka ullekha zrIharSa ne kiye haiN| vedAMgoM meM zikSA ( 2189), niruktIya vyutpatti ( damayantI 2118, nyagrodha (11130, paJcazara 22 / 18 ) aura jyotiSa ( kavi, budha 1117 ) ke ullekha 'naSadha' meM sahajaprApya haiN| unakA chandaHzAstra kA jJAna pRthak dikhAyA hI jA cukA hai| purANetihAsa-jJAna ke paricAyaka to aneka ullekha haiN| prathama sarga meM bANaputrI uSA aura zrIkRSNa-pautra aniruddha kI kathA (1 / 32), zivapUjA ne tyakta ketakapuSpa ( 1978), madana-dahana ( 1187 ), samudrAntargata manAka (1 / 116), aura vAmanAvatAra (11724 tathA 5 / 130 ) ke saMketa haiN| pralaya-velA meM viSNUdaragata mArkaNDeya kA kaI sthAnoM para ullekha hai ( 2 / 91, 10130, 12 // 95, 21194 ) rAhu dvArA candra-grAsa bhI kaI sthAnoM para saMketika hai ( 196, 4 / 64, 65, 71, 72, 12 / 94, 22666, 136, 148 ) / agastya dvArA samudrapAna (4 / 51, 22 / 67), praNAma karate vindhyAcala kA agastya kI pratIkSA meM jhukA rahanA ( 5 / 130 ), dadhIcikathA ( 5 / 111 ), pRthucarita (11 / 10 12 / 20), pArijAta-haraNa (10 / 24 ) airAvata ko durvAsA kA zApa / 16 // 31), saMjIvanI vidyA dvArA kaca kA punarjIvana ( 19 / 15 ), zarkarAgiri aura amRta-manthana ( 211139 ), ityAdi paurANika saMdarbha yatra-tatra 'naiSadha' meM haiN| viSNupUjA-prasaMga ( 21 sarga ) meM rAmAyaNa, mahAbhArata, zrImadbhAgavata Adi ke aneka prasaMga haiN| yatra-tatra anya zAstroM ke saMdarbha bhI paryApta haiN| arthazAstra ( 4 / 81 'puSpairapi na yoddhavyaM kiM punanizataiH zaraiH' ), dharmazAstra ( 197, 981, 82, 151, 11 / 92, 14668, 15 / 64, 21 / 12, 2020) ke aneka niyamoM
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 64 ) kA saMketa haiM / Ayurveda-jJAna ke sUcaka haiM-sAMkrAmika roga kA cikitsakoM meM praviSTa ho jAnA ( 3.11 ), sarpadaMzacikitsA ( 4.33 ), tApa-zAnti ke nimitta nalada ( khasa ) kA suzruta aura caraka dvArA anumodita prayoga (4:116 ) / dhanurveda se zrIharSa kA acchA paricaya pratIta hotA hai, draSTavya 36126, 127, 10 / 117, 119, 21158 / rAjanIti zAstra ( 113, 20133 ), aura saMgIta vidyA ( 1152, 11 / 6, 12 / 16, 15:16 17, 18.13, 21:124, 125, 127 meM nRtya, gAna, vAdya ke saMketa ) kA saMdarbha hai hI / kAmazAstra ke to zrIharSa vijJAtA hI the, aSTAdaza sarga to isakA pUrNa pari. cAyaka hai hI, kAmadazA (3 / 101,114) kAmajvara (4 / 2) Adi ke varNana bhI haiM / aisI kAmakrIDAoM kA varNana unhoMne kiyA hai, jinakA jJAna na to mahAkaviyo ko hai aura na pAsulAoM-svaravihAriNiyoM ko-- mahAkadibhirapyavIkSitAH pAMsulAbhirapi ye na zikSitAH / ( 18 / 29) / doSa--itane jJAnI, agAgha pAMDitya ke abhimAnI mahAkavi ke mahAkAvya meM yadi aneka vidvAnoM ko doSa bhI lage to Azcarya hI kyA ? AlocakoM kI isa doSadRSTi ko vidvAnoM ne isa prakAra parigaNita kiyA hai / (1) bhAvapakSa kI apekSA kalApakSa kI prbltaa| (2) zAstrIya saMdarbho kA atizaya pryog| ( 3 ) kliSTa kalpanAoM kI punaruktiyutA kathAvarodhikA atizayatA / ( 4 ) zRGgAra kI atyantatA aura tajjanita amaryAdA / (5 ) aucitya kA anirvAha / udAharaNArtha sabhI taruNiyoM dvArA svapna meM hI sahI ) nala ko pati rUpa se bhajanA ( 1 / 30), bhRgu, nArada, vyAsa Adi kA bhI damayantI para moha (7 / 95 ), svayaMvara ho jAne para bhI candrabindu ke mAdhyama se usake prati indra kA moha (15 / 64), hariharAdidArAoM kA sadaiva madana-kArA meM vandinI rahanA ( 1776 ) Adi / (6) cArvAkadarzana ke kali-dvArA pratipAdana se deva-brAhmaNAdi para lambe mAkSepa / (7) laMbe anAvazyaka varNana / (8) apracalita tathA navagaThita zabdoM ke prayoga se utpanna duruhatA aura
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 65 ) durbodhatA, udAharaNArtha agadaMkAra, zyanaMpAtA, akUpAra ( aprasiddha, apracalita ), apratItacara, haMsaspRza, sUnanAyaka Adi ( navagaThita ) zabda / (9) mahAkAvyocita vistRta jIvana-darzana kA abhAva ora ekaaNgitaa| (10) racanA-doSa, jisase anapekSita artha bhI saMbhava hai tathA aneka zAstravaNita doSoM kI sthiti; udAharaNArtha 1150 meM 'bhRzaM' kA duSkrama prayoga, campaka puSpa para baiThane se bhramara kI mRtyu kI khyAti-viruddhatA (1186 ), bhramara-paMkti kA campA ko kalI para baiThanA--prasiddhihatatA (1191 ), aneka sthaloM para kliSTatva, napuMsakaliMga meM prayukta hone vAle padma kA dvitIyA. bahuvacana meM puMliMga-prayoga 'padmAn' (10 / 120 )-vyAkaraNaviruddhatA Adi / (11) zRGgAra aura hAsya inameM azlIlatA / 'hisTrI Apha saMskRta liTarecara' vAlyUma 1, pR0 328 meM DaoN0 suzIla kumAra de ne likhA hai ki Adhunika dRSTi ke pAzcAtya jaldabAja samIkSaka ko zrIharSa kI kRti arucicUrNa aura zailI kI dRSTi se pUrNataH asundara lage to Azcarya nahIM--'iTa ija no vaMDara, daiTa jajiMga bAya mArDana sTaiMDarDa, ena iMpezeMTa vesTarna kriTika zuDa sTigamaiTAija di varka eja e paraphekTa mAsTara pIsa Apha baiDa TaisTa aiMDa baiDa sTAyala / ' ____ vastutaH yaha doSa-darzana 'guNasannipAte' candrakiraNoM meM kalaMka ke samAna haiM aura kucha atiparaMparAvAda tathA Adhunika samIkSA dRSTi ke pariNAma bhI haiN| 'naiSadhIyacarita' ke anuzIlana ke samaya jaldabAjI se kAma nahIM calatA, usake lie susthiratA aura susthira mati apekSita hai / zrIharSa kI kavitA kAminI kI ramaNIyatA se sudhIjana hI prabhAvita hote haiM, 'kumAroM' (bAlakoM) ke lie vaha nahIM hai 'paramaramaNIyA'pi ramaNI kumArANAmantaHkaraNaharaNaM naiva kurute'| zrIharSa kI ukti sudhIjanoM ko Anandita kara sake, isI meM usakI sArthakatA hai, rasahIna janoM ke anAdara se usakA kucha bigar3atA nahIM 'maduktizcedantamaMdayati sudhIbhUya sudhiyaH / kimasyA nAma syAdarasapuruSAnAdarabharaiH / ' jahA~ taka zabda-prayogoM meM navagaThitatA kA prazna hai, vaha to zrIharSa kA stutya navIna prayAsa hai| rAjA ke lie bhUjAni (12), kAma ke lie sUnanAyaka, jAnanehArI ke lie adhigAmukA, pUrvAjJAta ke lie apratItacara 5 nai bhU0
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 66 ) (samI 18 / 129), haMsate hue ke lie haMsaspRza ( 18130 ) bhAvavyaMjaka naye zabda haiN| isI prakAra apracalita hote hue bhI agadaMkAra (cikitsaka 4 / 116 ), akUpAra ( sAgara 12 / 18), zyanaMpAtA ( AkheTa 19 / 12 ), mihikAruca (candra 19 / 35) haiM / zrIharSa ne to loka-bhASA se bhI zabdacayana kiyA hai / jaise aMgAra ke lie iMgAla (19), pratApa ke kie viruda (11137 ) paraMparA ke lie ghoraNi ( 15649 ), capaTA ke lie cipiTa ( 22185 ) / vastutaH yaha doSa nahIM, yaha to bhASA ko jIvaMta rakhane kA eka stutya prayatna hai| isI lie 'naiSadha' ko vidvAnoM kI auSadha kahA gayA hai, vastutaH vaha to jarAvyAdhividhvaMsi rasAyana hai pada-lAlitya to 'nepagha' kI sarvasvIkRta prazasti hai hI, aura bhI aneka prakAra se usakI kIrti vakhAnI gayI hai:(1) tAvat bhA mArave ti yAvanmAghasya nodayaH / udite naiSadhe kAvye kva mAghaH kva bhaarvi|| (2) kAvye naiSadhanAmni ghAmni subRhatyarthasya muktA'vadhe rbhAvAn dUranigahitAn kathamahaM sarvAn pramAtuM kSamaH / etasmin dyutimanti santi subahUnyetAni madhye bhuvaH / sAkalyena labheta ko'pi khanitA vacANi vajrAkare // (3) kavikulapateH zrIharSasya prabandharasAyanaM pibata zrotrairantavibhAvya sacetasaH / acaturaparagranthAvarSaH prakopamupeyuSaH prakRtiviSamAzcetorogAnvetadapohatu / / (TokAkAra visheshvrmttttaacaary)| zrIharSa kI prazaMsA bhI aneka janoM ne muktakaMTha se kI hai-- zrIrAmacandra zeSa ne kahA hai:-- yaH sAhityarasAmRtAbdhilaharIjAleSu khelAcalo yazcAtyarthagabhIratarkajalaghermAthe sa maMthAcalaH / mImAMsAyugasindhutAraNavidhI yA karNadhAraH paraH keSAmeSa mano vinodayati na zrIhaSanAmA kaviH / / aise hI kahA gayA hai:-- anyaH kavibhirakSuNNAM padArabdhAM supaddhatim / samAdAya kaviH zreyaH zrImAn harSaH pratiSThite / /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 67 ) varadarAja ne kahA hai-- pratyakSalakSaNavicakSaNavAdivRndadurdantidantadalanAni vilAsamAtram / yeSAM jayanti ta ime jagati pratItAH zrIharSasiMhanararUpakaraprahArAH // zrIharSa ko samastazAstroM kA vettA mAnate hue kahA gayAH-- __ amoghacintAmaNisiddhiprApta pramAmevavaM prathitapratApam / samastazAstrapratibuddhavidyaM zrIharSa mekaM vibudhaM pratImaH / / ve anavadya aura hRdya vANI kI varSA karanehAre khalapravarSI utkRSTa kavi the: kaviSu dadhatamutkarSa visphuradanavadyahRdyavAgvarSam / iha khalu khalapragharSa zrIharSa naumi harSasaGgharSam // 'mAhitya vidyAdharI'kAra vidyAdhara kI ukti (aSTo vyAkaraNAni-ityAdi) pahile uddhRta kI jA cukI hai, vidyAdhara kI TIphA ko dhyAna meM rakhate hae 'naiSadha' ke anya TIkAkAra cANDU paMDita ne usakI gaMbhIratA ko athAha batAyA hai TIkA yadyapi sopapattiracanAM vidyAgharo nirmame __ zrIharSasya tathApi na tyajati sA gaMbhIratAM bhaartii| dikkUlaGkaSatAM gatajaMlagharairudgrAhyamANaM muhuH pArAvAramapAramambu kimiha syAjjAnumAtraM kvacit / / sacamuca zrIharSa kA 'naiSadhIyacarita' vidvadauSadha hI hai, usako samajhanAbUjhanA, usakI vyAkhyA sarala nahIM / zrIharSa ke kRtitva ko 'paraphaikTa mAsTarapIsa Apha baiDa sTAyala' jina vidvAnoM ne kahA hai, unase vinatApUrvaka yahI kahA jA sakatA hai--'mA'smin bhavAn khelatu / ' zrIharSa kA 'naiSadhIyacarita' pAMDityapUrNa zailo-vidagdhajanasaMmAnitA prauDha zailI meM likhA gayA hai, vaha 'kumAroM' ke lie nahIM hai, na bhAvapakSa ko dRSTi se, na kalAvadhAraNA kI dRSTi se / aMgrejI ke vijJa mahAkavi milTana kI kalAvijJatA aura hindI ke AcArya kavi kezavadAsa kA pAMDitya isI paraMparA meM AnevAle prayatna haiN| (7) nAma aura uddezya--nATyAcArya bharatamunine rUpaka-vikalpana ke tIna AdhAra mAne haiM-nAma, karma aura prayoga-'nAmataH karmatazcaiva tathA caiva prayogataH / ( nA0 zA0 1811) / nAma se hI uddezya prakaTa ho jAtA hai| zrIharSa ne apane mahAkAvya kA nAma nAyaka ko AdhAra banAkara rakhA'-naiSadhIya
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 68 ) caritam', arthAt niSagharAja ( nala ) kA crit| isase usakA uddezya bhI spaSTa ho jAtA hai, vaha apane isa 'rAjacarita' ke mAdhyama se niSadharAja ke mahanIya carita kA ujjvala pakSa dikhAnA cAhatA hai| use dyUta meM parAjita zrIhIna nala kA carita abhISTa nahIM, vaha nala kA vaibhava, usakI kalA vijJatA, trilokaghanya pauruSa, udAratA, vadAnyatA, dAnazIlatA, gaMbhIratA, dRDhapratijJatA, AstikatA, vilAsakozala, gabhIra anurAga Adi uttama mAnavIya guNa pAThako ke saMmukha rakhanA cAhatA hai| nala-sambandha se ramaNIratna damayantI kA gaurava bhI spaSTa ho jAtA hai / aneka zAstroM ke saMdarbha na kevala kavi kI bahujJatA ke paricAyakA haiM, kavizikSA bhI usakA uddezya haiM / yadi 'naiSadha' kA sAGgopAGga gaMbhIratA se adhyayana-manana kiyA jAya to sakSepa meM bhAratIya vAGmaya aura saMskRti kA acchA paricaya prApta ho sakatA hai| pAzcAtya dRSTi ke anusAra isake 'darzana' meM vyApakatA aura apekSita udAttatA bhale hI na ho aura isa prakAra unake samIkSaNa meM yaha eka Adarza 'epika' siddha na ho sake, yaha vicAraNIya nahIM hai, dekhanA yaha hai ki 'naiSadhIya carita' unheM kitanA rijhA pAtA hai, jinako dhyAna meM rakhakara isakA praNayana huA hai, yaha 'naiSadhIyacarita' apane sudhI pAThakoM ko 'sudhIbhUya' ( amRta banakara ) matavAlA banA sakatA hai athavA nahIM? yadi kavi ke isa kathana athavA prazna kA uttara 'hA~' meM milatA hai, to yaha kahanA pUrNataH ucita hai ki apane uddezya meM kRtArtha hai-'kimasyA nAma syAdarasapuruSAnAdarabharaiH' ? ___ saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki 'naiSadhIyacarita' ke rUpa meM zrIharSa kI 'ukti'-'vaidagdhabhaGgI bhaNiti' kSIrasAgara ke samAna amRtadAyinI hai, yaha parvata-pASANoM se udbhUta ADambarakolAhala karatI nadI nahIM : dizi dizi girigrAvANaH svAM vamantu sarasvatI ___tulayatu mithastAmApAtasphuraddhvaniDambarAm / sa paramaparaH kSIrodanvAnyamudIyate mathituramRtaM khedacchedi pramodanamodanam // gurupUrNimA -devarSi sanADhya vi0 saM0 2041
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 T: 11 naipadhamahAkAvyam mallinAthakRta 'jIvAtu' TIkA sahina sAnvaya-saTippaNa-'candrikA' hindIvyAkhyopetam prathamaH sargaH nipIya yasya kSitirakSiNaH kathAM tathAdriyante na budhAssudhAmapi / nalassitacchatrita kIrtimaNDalassa rAzirAsInmahasAM mahojjvalaH // 1 // jIvAtu - atha tatrabhavAn zrIharSakaviH 'kAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivetarakSataye / sadyaH paranirvRtaye kAntAsammitatayopadezayuje // " ityAlaGkArikavacanaprAmANyAt kAvyasyAnekazreyaHsAdhanatvAcca 'kAvyAlApAMzca varjayedi 'ti tanniSedhasyAsatkAvyaviSayatAM pazyan naiSadhAkhyaM mahAkAvyaM cikIrSuzcikIrSitArthAvighnaparisamAptiheto: 'AzIrnamaskriyA vastunirdezo vApi tanmukhami' tyAzI rAdyanyatamasya prabandhamukhalakSaNatvAt kathAnAyakasya rAjJo nalasya itivRttarUpaM maGgalaM vastu nirdizati - nipIyeti / yasya kssitirkssinn| kSamApAlakasya nalasya kathAm upAkhyAnam / nipIya nitarAmAsvAdya pIG svAde ktvo lyabAdezaH na tu pibate: 'na tyapI' ti pratiSedhAdItvAsambhavAt / budhAstajjJAH surAzca 'jJAtRcAndrisurA budhA' iti kSIrasvAmI / sudhAmapi tathA yatheyaM kathA tadvadityarthaH, nAdriyante, sudhA mapekSya bahu manyante iti yAvat / sitacchatitrataM sitacchatra kRtaM sitAtapatrIkRtamityarthaH, tat kRtAviti NyantAt karmaNi ktaH / kIrtimaNDalaM yena saH / mahasAM tejasAM rAzi: raviriveti bhAvaH / mahaiH utsarvaH ujjvalaH dIpyamAno nityamahotsavazAlItyarthaH / 'mahaH uddhava utsava' ityamaraH / sa nalaH AsIt / atra nale mahasAM
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ nepavamahAkAvyam rAziriti kotimaNDale ca sitacchatritvarUpasyAropAt rUpakaM kathAyAzca sudhApekSayA utkarSAt vyatirekazcetyanayoH saMsRSTiH / taduktaM darpaNe 'rUpakaM rUpitAropAd vipaye tirapahnave' iti / "AdhikyamupameyasyopamAnAnnyUnatA'thavA / vyatireka" iti miyo'kSayateSAM sthitiH saMsRSTirucyate iti ca / asmin sarga vaMzasthaM vRttaM, 'jato tu vasasthamudIritaM jarAvi' ti tallakSaNAt // 1 / / anvayaH-yasya kSitirakSiNaH kathAM nipIya vudhAH sudhAm api tathA na Adriyante sitacchatritakItimaNDala: mahasAM rAziH mahojjvalaH saH nalaH AsIt / hindI-jisa pRthvIpAlaka kI kathA kA pAna karake vidvajjana amRta kA bhI vaisA Adara nahIM karate, aisA ( apane ) zveta chatra ( Atapatra ) ke samAna yazomaMDala se yukta, utsavoM se dedIpyamAna, tejorAzi rAjA nala thaa| TippaNI-'naiSadhIyacarita' mahAkAvya ke racayitA mahAkavi zrIharSa ne vighnavinAza ke nimitta kAvya ke nAyaka rAjA nala kI kathA-rUpa maMgalakAriNI vastu kA isa zloka dvArA nirdeza kiyA hai,--"AzIHkathana" aura 'namovAda' ke anurUpa hI kathAvastu kA nirdeza bhI maMgalavidhAyaka hotA hai| rAjA nala kI kathA amRta se bhI adhika sarasa hai, kavi kA yaha bhAva hai| 'budha' zabda kA artha 'devatA' bhI hai, ataH yaha bhI bhAva hai ki sadA sudhApAna karane vAle devatA bhI rAjA nala kI kathA kA AsvAdana kara amRta ko pahile jaisA Adara nahIM dete| 'kSitirakSiNaH' ko prathamA-bahuvacana mAnakara yaha artha bhI ho jAtA hai ki anya dharatI ke pAlaka rAjA yajJAdi dvArA prApta amRta ko bhI nala-kathA kA AsvAdana kara bhUla jAte haiM / 'kSitirakSiNaH' kA eka artha phaNa para dharatI ko dhArane vAle zepa-kSakAdi nAga bhI hai aura 'sudhA' kA artha 'bhujaMga-bhojana' bhii| isase bhAva yaha huA ki pAtAlavAsI nAgAdi bhI nala-kathA meM utanI hI ruci rakhate haiM, jitanI ki pRthvIvAsI budhajana aura svarga meM basane vAle devtaa| bhAvArtha yaha ki nala kA yaza trilokI meM khyAta hai / 'sudhAm + api' kA khaNDa karake 'naSadhIyaprakAza' vyAkhyAkAra nArAyaNa paMDita 'api' kA artha 'candramA meM' karake yaha artha bhI karate haiM ki devagaNa 'sudhAjaladhArI' caMdra ko bhI rAjA nala ke samAna nahIM smjhte|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 'kSitirakSiNaH ' kA arthaM kali ke bhaya se mukti dilAne vAlA rAjA nala bhI ho sakatA hai - kSayArthaka 'kSi' dhAtu se 'striyAM ktin' ho 'kSiti' niSpanna huA, 'kSiti' arthAt nAza | 'kSitiH + akSiNa:' ( akSa: vAso yasya saH akSI arthAt pA~se meM vAsa karane vAlA kali ) arthAt akSI - kali kI kSiti-maya meM Adara nahIM raha jaataa| kahA jAtA hai - 'karkoTakasya nAgasya damayantyA nalasya ca / parNasya rAjarSeH kIrttanaM kalinAzanam / ' 'akSA: yasya santi saH akSI tasya akSiNaH' arthAt dyUtavyasanI rAjA nala, usakI bhI 'kSiti' arthAt dharatI yA rAjya hai, yaha Azcaryajanaka bhI hai| so dyUtavyasanI nareza kI kathA nizcayataH manoraMjaka hogI, sudhA se mI sarasa / kitanA vicitra hai ki vaha rAjA anaMta kIrtizAlI bhI hai / rAjA nala 'mahasAM rAzi:' arthAt sUrya ke tulya tejasvI hai, 'saH' arthAt vahI na | arthAt luptopamA athavA lutotprekSA alaMkAra mAnakara artha huA ki sUrya tulya tejasvI pratApI nala ke atirikta koI nahIM huA / nala kI yahI sUyaM se samatA caMdrAdi ke prati avajJA kA kAraNa bhI hai| sUrya hI varSA karake annotpAhai / 'AdityAjjAyate vRSTi: / ' 'mahojjvala' kA vigraha 'mahaiH ujjvala : ' karake utsavoM se dedIpyamAna artha huA / 'mahAnU ujjvalaH zRGgAro yatra damayantyAH ' vigraha meM yaha artha bhI saMketita hotA hai ki damayantI kA ujjvala arthAt zRMgAra ( rati ) nala meM hI thA / 'zRMgAraH zucirujjvalaH ityamaraH / isa sarga meM prathama zloka se 142veM zloka (sutA: kayAhUya) taka vaMzastha chaMda hai / zloka meM zabdAlaMkAra anuprAsa hai / arthAlaMkAra upamAna 'sudhA' se upameya kathA kA Adhikya - nirdeza hone ke kAraNa vyatireka hai aura sUrya aura nala kA abheda hone se rUpaka athavA prAkaraNika nala aura aprAkaraNika sUrya ke rilaSTa pada meM anubandhana hone se zleSa / isa prakAra vyaktireka aura rUpaka kI saMsRSTi tathA rUpaka aura zleva kA saMkara huA / 'sitacchattra kIrtimaNDalaH' sUryaM kA bhI vizeSaNa hai - 'zvetAtapatrIkRtaM kItiyuktaM maNDalaM yasya saH ' - zveta chatra ke samAna vistRta maMDala vAlA sUryaM / rasaiH kathA yasya sudhAvadhIriNI nalasya bhUjAnirabhUd guNAdbhutaH / suvarNadaNDaika sitAtapattritajjalapratApAvalikIrtimaNDala: // 2 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam jIvAtu--imamevArthamanyathA Aha-rasairiti / yasya nalasya kathA rasaiH svAdaH, 'raso gandho rasaH svAda' iti vizvaH / sudhAm avadhIrayati tiraskaroti tathoktA amRtAdatiricyamAnasvAdeti yAvat, tAcchIlye NiniH / bhUrjAyA yasya sa bhUjAniH bhUpatirityarthaH / 'jAyAyA niGi'ti bahuvrIho jAyAzabdasya niGAdezaH / sa nalaH guNaH zoyaMdAkSiNyAdibhiH / adbhutaH lokAtizayamahimetyarthaH / abhUt / kathambhUtaH suvarNadaNDazca eka sitAtapattraJca te kRte dvandvAt tatkRtAciti NyantAt karmaNi ktaH / jvalatpratApAvaliH kIrtimaNDalaJca yasya tathAbhUtaH / iha kItaH sitAtapattrasvarUpeNa pUrvoktamapi suvarNadaNDavaiziSTayAt rAjJazca guNAdbhutatvena vaicitryAt na punaruktidoSaH / atrApi pUrvavad vyatirekarUpakayoH saMmRSTiH // 2 // anvayaH- yasya nalasya kathA rasaH sughAvadhIriNI guNAdbhutaH ( saH) bhUjAniH suvarNadaNDaikasitAtapatritajvalatpratApAvalikotimaNDalaH abhUt / hindI--jisa nala ko kathA (zRGgArAdi nava athavA madhurAdi SaT ) rasoM ka kAraNa amRta ko tiraskAranevAlI hai. guNoM ke kAraNa adbhuta vaha bhUmipati aisA huA, jisake suvarNadaNDa aura zveta chatra hI tejomayI pratApAvali aura yazomaNDala ke sadRza the| TippaNo--isa zloka meM kavi kA yaha bhAva hai ki aneka guNoM se yukta hone ke kAraNa rAjA nala eka adbhuta aura anupama pRthvIpati thA, dharatI ne usake guNoM para anurakta ho nalarAja ko hI apanA svAmI svIkArA thaa| kathA ke amRta-tiraskAriNI hone meM usakA navarasamayI honA hai| jisase vaha maghurAdiSaD- rasamayI sudhA se zreSTha hai| rAjA nala meM guNa bhI aneka haiN| vaha 'sudhAvadhIH' ( zobhanaM dhAvatIti sudhA puNyasaMcAriNI dhIH yasya saH ) arthAt puNyacaritra hai ( mahAbhAratAMtargata 'nalopAkhyAna' ( 811 ) meM tathA anyatra nala 'puNyazloka' kahA gayA hai, tadeva (111-4 meM ) nala ke aneka gaNoM kA ullekha hai ); 'raNo' ( raNaH asyAstIti ) arthAt raNazUra hai 'bhUjA niH' arthAt pRthvIpati hai / isa prakAra vaha mantra, utsAha aura prabhu zakti se sampanna hai| 'suvarNadaNDaka'-ityAdi vizeSaNa se nala kA pratApI aura yazasvI honA dyotita hai / 'zobhamAnaH nyAyaH dvijAtivarNAnAM daNDa: zAsanaM vA yatra tathA eka
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH sitAtapatraM yasmin tAdRzaM maNDalaM rASTraM yasya sa:' suzAsaka varNAzramavyavasthApaka saMketita hotA hai / 'bhU' ke samAna damayaMtI kA pati vahI huA, yaha mI vyaMgya hai / vigraha dvArA nala nyAyI, 'bhUjAni' nala hI thA, isase yahA~ vyatireka aura rUpaka kI saMsRSTi hai / 'sAhitya vidyAdharI' ke anusAra yahA~ kathA ke sudhAvadhIriNI hone se vyatireka hai aura 'suvarNadaNDa - sitacchatra' se kramazaH 'pratApAvali kIrtimaNDala' vizeSita hone se yathAsaMkhya hai, isa prakAra vyatireka - yathAsaMkhya kA saMkara hai / pavitramatrAtanute jagadyuge smRtA rasakSAlanayeva tatkathA / kathaM na sA madgiramAvilAmapi svasevinImeva pavitrayiSyati // 3 // jIvA -- samprati kaviH svavinayamAviSkaroti pavitramiti / atra yuge kalau iti yAvat / yasya nalasya kathA smRtA smRtipathaM nItetyarthaH / satI jagallokaM rasakSAlanayeva jalakSAlanayevetyutprekSA, 'dehadhAtvambupAradA' iti rasaparthyAye vizvaH / pavitraM vizuddham Atanute karoti, sA kathA AvilAM kaluSAmapi sadoSAmapIti yAvat, svasevinImeva kevalaM svakIrtanaparAmeveti bhAvaH / madgiraM mama vAcaM kathaM na pavitrayiSyati ? api tu pavitrAM kariSyatyevetyarthaH / tathA coktaM 'karkoTakasya nAgasya damayaMtyA nalasya ca / RtuparNasya rAjarSeH kIrttanaM kalinAzanam // ' iti / yA smRtimAtreNa zodhanI sA kIrttanAt kimuteti kaimutyanyAyenArthAntarApattyA arthApattiralaGkAraH / taduktam- - ' ekasya vastuno bhAvAd yatra vastvanyathA bhavet / kaimutyanyAyataH sA syAdarthApattiralakriyA // ' iti // 3 // anvayaH -- tatkathA smRtA atra yuge jagat pavitram Atanute, sA AvilAm api svasevinIm eva madagiraM rasakSAlanayA iva kathaM na pavitrayiSyati ? hindI - - vaha kathA smaraNa karane para isa yuga meM bhI saMsAra ko pavitra kara detI hai, vaha doSamayI kintu 'svakathaikatatparA'" -- nala kI hI kathA kahane meM lagna -- merI vANI ko mAno zRGgArAdi ujjvala rasoM se bhalA kyoM na pavitra karegI ? parikSAlita karake TippaNI -- isa zloka meM kavi vinaya pratipAdita hai, jisakI nala caritra ke' varNana meM hI Asakti haiM, isI sambhAvanA ke kAraNa 'sAhityavidyAdharI' meM
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam yahA~ utprekSA mAnI gayI hai| rasa kA artha navarasa bhI hai aura jala bhI, so zleSa hai / jo kathA smaraNamAtra se pavitra karatI hai, varNana se to aura bhI karegI isa arthAntara kI Apatti ho jAne ke kAraNa 'arthApatti" alaGkAra hai / 'kathaM na pavitrayiSyati apitu pavitrayiSyatyeva'--kAkuvakrokti / adhItivodhAcaraNapracAraNairdazazcatasraH prnnynnupaadhibhiH| caturdazatvaM kRtavAn kutassvayaM na vedmi vidyAsu caturdazasvayam / / 4 / / jIvAtu--asya sarvavidyApAradarzitvamAha-adhItIti / ayaM nala: caturdazasu vidyAsu 'aGgAni vedAzcatvAro mImAMsA nyaayvistrH| dharmazAstraM purANaJca vidyA hyetAzcaturdaze' tyuktAsa adhItiradhyayanaM gurumukhAt shrvnnmityrthH| bodhaH, arthAvagatiH, AcaraNaM tadarthAnuSThAnaM, pracAraNam adhyApanaM ziSyebhyaH pratipAdanamityarthaH, tazcatubhiH upAdhibhiH vizeSaNaH AcaraNavizeSarityarthaH / 'upAdhirdharmacintAyAM katave ca vizeSaNe' iti vizvaH / catasro dazAH avasthAH praNayan kurvannityarthaH, svayaM catasro dazA yAsAM tAsAM bhAvaH caturdazatvaM tvatalorguNavacanasye' ti puMvadbhAvo vaktavya, iti striyAH puMvadbhAvaH / 'saMjJAnAtivyatiriktAzca gaNavacanA' iti sampradAyaH / caturdazasaMkhyAkatvaM kutaH kasmAt kRtavAn na vedhi na jAne iti svataH siddhasya svayaGkaraNaM kathaM piSTapepaNavaditi caturdazAnAM caturAvRttau SaTpaJcAzattvAt kathaM caturdazatvamiti ca virodhAbhAsadvayam / caturavasthatvamiti ttsrihaarshc| taduktam 'AbhAsatve virodhasya virodhAbhAsa ucyate' iti // 4 // ___ anvayaH--ayaM caturdazasu vidyAsa adhItibodhAcaraNapracAraNaH upAdhibhiH catasraH dazAH praNayan caturdazatvaM kutaH kRtavAn ( iti ) svayaM na vedhi / hindI--isa rAjA nala ne adhyayana, arthajJAna, AcaraNa aura pracAra-ina cAra prakAroM se kyoM caudaha vidyAoM ko 'caturdazatva' hI banAyA-caudaha ko caudaha hI rahane diyA--yaha maiM svayaM nahIM samajha paataa| TippaNI--rAjA nala cAroM veda, SaD vedAMga, mImAMsA, nyAya, dharmazAstra aura purANa-ina manu pratipAdita caudaha vidyAoM ( yAjJavalkya ke anusAra caudaha vidyAe~ haiM--purANanyAyamImAMsAdharmazAstrAGgamizritAH / vedA: sthAnAni
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH vidyAnAM dharmasya ca caturdaza / ) ke na kevala jJAtA hI the ve unakA svAdhyAya bhI karate the, tadanukUla jIvana-vyavahAra bhI calAte the aura unake pracAra-prasAra meM bhI tatsara the / 'catadaMza' kA artha caudaha to hai hI, 'caturdazatva' kA artha cAra 'adhotibodhAcaraNapracAraNa' dazA bhI hai, so kavi ( kAku se ) se 'caturdaza' kA 'caturdazatva' kyoM hai, yaha samajha hI gayA hai| rAjA nala caudahoM vidyAoM ke cAroM vyavahAra meM tatpara rahate the| caturdaza ke caturdaza hI rahane meM virodha pratIta hotA hai kintu punaH 'caturdazatva' kA artha cAra dazA kara lene para virodha kA parihAra ho jAtA hai, ata: 'virodhAbhAsa' alaMkAra hai / 'sAhityavidyAdharI' meM yahA~ utprekSA batAyI gayI hai| amuSya vidyA rasanAanartakI trayIca nItAGgaguNena vistaram / agAhatASTAdazatAM jigISayA navadvayadvIpapRthagjayazriyAm / / 5 / / jIvAtu-athAsyAparA api catasro vidyAH santItyAha-amuSyeti / amuSya nalasya rasanAgranattaMkI jihvAnasaJcAriNItyarthaH / vidyA pUrvoktA sUdavidyA ceti gamyate, rasanApattitvadharmAditi bhAvaH / trayIva trivedIva 'iti vedAstrayastrayI' tyamaraH / aGgAnAM 'zikSA kalpo vyAkaraNaM nirukta chandasAM citiH / jyautiSaJcati vijJeyaM SaDaGgaM budhasattamairi' yuktAnAM SaNNAM madhurAmlakaSAyalavaNakaTutiktAnAJca rasAnAM paNNAM guNena AvRtyA vaiziSTayena ca, atha ca aGgaguNena zarIrasAmarthyena svakIyavyutpattivizeSeNeti yAvat vimtaraM vRddhi nItA prApitA satI navAnAM dvayaM navadvayaM lakSaNayA aSTAdazetyarthaH, teSAM dvIpAnAM pRthagbhUtA jayazriyaH tAsAM jigISa.. yA vyaJjakAprayogAt gmyotprekssaa| jetumicchayevetyarthaH, aSTAdazatAm agAhata amajata / pUrvoktAsu caturdazamu vidyAsu viziSTavyutpatyA AyurvedAdInAmanuzIlanasaukAt tatpAradarzitvena, sUdavidyApakSe ca SaSNAM rasAnAm ulvaNAnulvaNasamatArUpatra vidhyena trayIpane ca ekaikavedasyaM prtyeksh| aGgAnAM zikSAdInAM pADvidhyavaiziSpana cASTAdazatvasidiH / prAguktAzcaturdaza vidyaaH| 'Ayurvedo dhanurvedo gAndharvazceti te trayaH / arthazAstraM caturthantu vidyA hyaSTAdaza smRtA' iti / aGgavidyAguNanena prayyA aSTAdazasvamityupAdhyAya-vizvezvaramaTTArakavyAkhyAne tu aGgAni vedAzcatvAra ityAthavaMNasya pRthagvedatve tryiitvhaaniH| trayyantarbhAve tu nASTAdazatvasiddhiriti cintyam / upamotprekSayoH saMsRpTiH // 5 //
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam anvayaH-amuSya rasanAgranartakI vidyA trayI iva aGgaguNena vistaraM nItA navadvayadvIpapRthagjayazriyAm jigISiyA aSTAdazatAm agAhata / hindI-jihvA ke agra bhAga para nartana karatI isakI vidyA Rk, yajuH, sAman-isa vedatrayI kI bhAMti chaH vedAMgoM se guNA karake vistAra ko prApta hokara jaise nau ke dUne aThAraha dvIpoM ko alaga-alaga jItane ko icchA se aThAraha ho gyii| TippaNI-nala samasta vidyAoM ke pUrNajJAtA the aura unhoMne aThAraha dvIpoM para apanA mahimAna sthApita kiyA thA-kavi kA yahA~ yaha Azaya hai| isI bhAva kI vividha prakAra se yojanA kI jAtI hai| aThAraha ko jItane ke lie aThAraha vidyA ( prakAra ) sukhakara haiM, ataH eka vidyA ko aThAraha kara liyA gayA, jaise tIna veda aura unake (1) zikSA, (2) kalpa, (3) vyAkaraNa, (4) nirukta, (5) chaMda aura ( 6 ) jyotiSa-ye SaDaMga / 643=18 / vidyArasanA-rasAsvAdana karane meM nipuNa hai, so 'madhurAmlalavaNakaTukaSAyatikta' ina cha: rasoM kA guNana / isa prakAra nala ke pAkazAstrI hone kA saMketa / ina cha: rasoM ke paraspara nyUnAdhikya se triguNA karake cha: rasoM kA bhI aSTAdagatva hotA hai| sUpazAstra ke anusAra aSTAzatva hai-'dugdhaM dadhi navanItaM gholavane takramastuyugam / madhvAravikahaviSyaM vidalAnnaM ceti vijJeyam // kando mUlaM zAkhA puSpaM patraM phalaJceti / aSTAdazakaM mAMsa bhakSyANyuktAni girisutayA / tIna prakAra ke dhAnya hote haiM-(1) kaNizavAle vrIhi Adi, ( 2 ) zivI ( phalI ) vAle maga Adi aura ( 3 ) ghaMTakamava canA Adi / bhUcara, jalacara aura khecara prANiyoM kA tIna prakAra kA mAMsa / chaH rasa / kaMda, mUla ,phala, nAla, patra, puSpa-chaH prakAra kA zAka, so 3 -3-6 6=18 / vidyA nataMkI hai, so vaha eka nataMkI bhI zira, hAtha Adi paDaMga, grIvA-bAhu Adi cha: pratyaMga bhaura bhrUnetrAdi chaH upAMga (6 +6+6=18)-prakAra se aSTAdazatva ko prApta hotI hai / athavA 14 vidyAe~ + 4 Ayurveda, dhanurveda, gAndhavaM aura arthazAstra =18 / nala ko pAMsA vizeSajJa-'akSI' mAnA gayA hai| caturaMga dyUta, dvika, trika, catuSka, paMcaka aura cAra uDDIyaka ( 2+3+4+5+4-18)
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH yoga se aThAraha huA, nala usake bhI vettA the| atharva veda ko zeSa tInoM vedoM kA sAra yA uddhAra mAnA jAtA hai| yaha athavaM veda 1+ vedAMga 6 + apradhAna purANa ( nyAya, mImAMsA, dharmazAstra, Ayurveda, dhanurveda, gAMdharvarveda, arthazAstra)8 + veda 3 =18 kA yoga / isa prakAra nala paraspara virodhinI lakSmI aura sarasvatI ke pAtra the| mallinAtha ke anusAra yahA~ vyaJjana kA aprayoga hone ke kAraNa gamyotprekSA hai 'sAhitya vidyAdharI' ke anusAra 'jigISayA' dvArA adhyavasAya ke siddha hone se atizayokti / nArAyaNa paMDita yahA~ upamA mAnate haiM / digAzavRndAMzavibhUtirozitA dizAM sa kAmaprasabhAvarodhinIm / babhAra zAstrANi dRzaM dvayAdhikAM nijatrinetrAvataratvabodhikAm // 6 // jIvAt -athAsya devAMzatvamAha-digIzeti / dizAmIzA digiishaa| dikpAlA indrAdayaH teSAM vRndaM samUhaH tasya mAtrAbhiH aMzaH vibhUtirudbhavaH yasya tathAbhUtaH / tathA ca 'indrAnilayamArkANAmagnezca varuNasya ca / candravittezayozcaiva mAtrA nihatya zAzvatIri' ti / aSTAmirlokapAlAnAM mAtrAbhinirmito nRpa' iti ca smRtiH| dizAm IzitA IzvaraH sa nalaH zAstrANi dizAmiti ca bahuvacana nirdezAt indrAdInAmekaidigIzatvam asya tu sarvadigIzitRtvamiti vyatireko vyajyate / kAmam icchAM madanaJca madanasya prasabhena balAt avaruNaddhIti tathoktAM svecchApravRttinivAriNI kandarpadahanakAriNIJcetyarthaH / kAmaprasarAvarodhinImiti pAThe kAmasya prasaraH vistAraH vRddhiriti yAvat tamavaruNaddhIti tthaivaarthH| nijam AtmIyaM yat trinetrAvataratvaM digIzezvarAMzapramavatvaM tasya bodhikAM jJApikAma atra 'tRjakAbhyAM katarI' ti kRdyogasamAsyaiva niSedhAt zeSaSaSThIsamAsaH 'tatprayojaka' ityAdi sUtrakAraprayogadarzanAditi bodhyam / dvayAdhikA tRtIyAmityarthaH, dRzaM netra bamAra dadhe / etena asya zAstreNava kAyyadarzitvaM vyajyate / zAstrANi dRzamiti uddezyavidheyarUpakarmadvayam / avataretyatrA pratyayAntena tarazabdena 'sup-supe' ti samAsaH, na tUpasRSTAt pratyayosattiH / atra zAstrANi dRzamiti vyastarUpakam // 6 // anvayaH-digIzavRndAMzavibhUtiH IzitA saH zAstrANi kAmaprasamAvarodhinI nijatrinetrAvataratvabodhikAM dvayAdhikaM dRzaM babhAra /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam hindI -- aSTa dik-pAloM ( indra, agni, yama, vAyu, sUrya, varuNa, candra, kubera ) ke aMzoM se utpanna ( smRti ke anusAra rAjA aSTa lokapAloM kI mAtrA se yukta hotA hai ) aSTa dizAoM kA svAmI vaha ( rAjA nala ) kAma ke prasAra kI avarodhaka, apane ko trinetra ziva ke avatAra hone kA bodha karAne vAlI dvaya se adhika arthAt tIsarI zAstra rUpa dRSTi ko dhAraNa karatA thA / 10 TippaNI- --rAjA saba devoM se bar3A 'mahAdeva' thA, yaha do tarkoM se pramANita kiyA gayA hai - ( 1 ) indrAdi lokapAla eka-eka dizA ke svAmI haiM, nala AThoM kA / ( 2 ) vaha sAmAnya netra yugala ke atirikta tryambaka ziva ke samAna kAma arthAt svecchAcAra kI nirodhikA zAstra dRSTi se samanvita thA / rAjA nala zAstrAnusAra AcaraNa karatA thA / aura aSTalokapAlAMza thA, isa prakAra vaha trinetra ziva ke avatAra - sadRza thA / manusmRti ( 5/96 ) ke anusAra - 'somAgnyanindrANAM vittAppatyoryamasya ca / aSTAbhizca surendrANAM mAtrA minirmito nRpaH // ' sAhitya-vidyAdharI ke anusAra yahA~ unamA hai / 'dRzam zAstrANi' meM rUpaka aura nala ke vibhUti bheda hone para bhI abheda kathana se atizayokti hai, isa prakAra rUpaka aura atizayokti kA 'saMkara' hai / padaizcatubhissukRte sthirIkRte kRte'munA ke na tapaH prapedire ? | bhuvaM yadekAGghrikaniSThayA spRzan dadhAvatrarmo'pi kRzastapasvitAm // 7 // jIvAtu - athAsya prabhAvaM darzayati-padaMriti / amunA nalena kRte satyayuge sukRte dharma vRSarUpatvAt catubhiH padaiH caraNaiH - 'tapaH paraM kRtayuge tretAyAM jJAnamucyate / dvApare yajJamevAhurdAnamekaM kalau yuge // ' ityuktacatuvidhairiti bhAvaH sthi kRte nizcalIkRte iti yAvat, ke janAH tapaH cAndrAyaNAdirUpaM kaThinaM vrataM kA kathA jJAnAdInAmiti bhAvaH, na prapedire ? api tu sarva eva tapazcerurityarthaH / yat yataH adharmo'pi kA kathA anyeSAmityapi zabdArthaH kRzaH, durbala: san ekayA aghrezcaraNasya kaniSThayA kaniSThayA'GgulyetyarthaH bhuvaM spRzan kRte'pi adharmasya lezataH sambhavAdaMzeneti bhAvaH tapasvitAM tApasatvaM dInatvaca 'munidInau tapasvinA' viti vizvaH / dadhau dhArayAmAsa / asya zAsanAdadharmo'pi dharmeSu Asakto'bhUt /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH kimuta anya iti kaimutyanyAyAdarthAntarApattyA arthApattirlaGkAraH adharmo'pi dhArmika iti virodhazcetyanayoH saMsRSTiH // 7 // anvayaH-amunA catubhiH padaiH sukRte sthirIkRte kRte ke na tapaH prapedire yata kRzaH adharmaH api ekAGghiniSThayA bhuvaM spRzan tapasvitAm dadhau // hindI-isa ( nala ) ke dvArA cAroM pairoM se sukRta-dharmake nizcala kiye jAne para kRtayuga meM kauna tapasyArata na ho gaye ( apitu saba ho gaye ), kyoMki durbala adharma bhI eka paira para khar3A dharatI ko chUtA tapasyA karane lgaa| TippaNI-rAjA nala ko tretA meM utpanna mAnA jAtA hai, usane apane puNya se tretA meM bhI dharma kI pUrNa sthApanA karake satayuga lA diyA thA, jisameM dharma cAroM pairoM se vicaraNa karatA hai aura adharma eka paira se, so jaba adharma bhI dharatI para eka paira se khar3A ho tapasvI ho gayA to aura kauna tapasvI na ho jAtA / isa prakAra rAjA nala kA pUrNadharmAtmatva siddha kiyA gayA hai / dharma ke cAra caraNa haiM-satya, asteya, zama aura dama athavA tapa, dAna, yajJa aura jJAna / nala ke rAjya meM sarvatra yahI AcAra dharma thaa| ___ nala ke zAsana meM adharma bhI dharmAcArI ho gayA to anya kauna na ho jAtA yaha 'arthApatti' hai aura adharma bhI dharma ho gayA yaha virodha, ataH arthApattivirodha kI saMsRSTi hai / sAhitya vidyAdharI ke anusAra adharma kA dharmI ho jAnA virodha hai, jisake parihAra se 'virodhAmAsa hai' aura sava ke taponiSTha ho jAne kA 'anumAna' hai / zabdAlaMkAra anuprAsa hai| yadasya yAtrAsu baloddhataM rajaH sphurtprtaapaanldhuummnyjim| tadeva gatvA patitaM sudhAmbudhau dadhAti paGkIbhavadatAM vidhau // 8 // jIvAtu-athAsya saptabhiH pratApaM varNayati-yadityAdibhiH / asya nalasya yAtrAsu jaitrayAneSu baloddhataM sainyorikSaptaM sphurataH jvalataH pratApAnalasya yo dhUmaH tasyeva maJjimA manohAritvaM yasya tathoktaM 'saptamyupamAne' tyAdinA bahuvrIhiH / maJjazabdAdimanicpratyayaH / yat rajaH dhUliH, tadeva gatvA utkSepavegAditi bhAvaH / sudhAmbudhau kSIranidhau pavitam, ataeva paGkIbhavat sat vidhau candre tadvAsinIti
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 naiSadhamahAkAvyam bhAvaH / aGkatAM kalakatvaM dadhAti / atrApi vyaJjakAprayogAt gamyotprekSA tathA ca kalakatvaM dadhAtIvetyarthaH // 8 // ___anvapa:-asya yAtrAsu baloddhataM sphuratyatApAnalaghUmamajima yat rajaH tat eva gatvA sudhAmbudhau patitaM paGkImavat vidhau aGkatAM dadhAti / hindI-isa ( nala ) kI ( vijayArtha ) yAtrAoM meM senA ke dvArA ur3AyI gayI sphurita hote pratApa-rUpa agni ke dhUmasama manohAriNI jo dhUla thI, vahI jAkara kSIrasAgara meM girI aura kIcar3a banakara candramA meM kRSNacihna ho gayo / TippagI--prathama sAta zloka meM nala ke mahimAna kA varNana karake zrIharSa aba sAta hI zlokoM meM usake pratApa kA varNana kara rahe haiN| digvijayeSiNI nala ko senA jaba calatI thI to usase pracura dhUla ur3atI thI, jo svAbhAvika hai| kSIra sAgara ke jala se milakara usake kIcar3a hokara candrakalaMka bana jAne kI sambhAvanA se senA-bAhulya aura samudra-paryanta usakI gati dyotita hai / 'prakAza'kAra ne yahAM luptotprekSA mAnI hai aura 'jIvAtu'-kAra ne vyaMjaka kA prayoga na hone ke kAraNa gmyotprekssaa| 'sAhitya vidyAdharI'kAra atizayokti mAnate haiM / 'pratApAnalaghUma' se aupamya meM rUpaka hai / ___'tilaka'-vyAkhyA meM batAyA gayA hai, yaha prazna uThAkara ki kIcar3a banI dhUli kA candra-kalaGka honA kyA vastugati dvArA sUcita hotA hai athavA usakI utprekSA hotI hai ? donoM hI sambhava nahIM hai| pahalA isa kAraNa sambhava nahIM kyoMki purANAdi meM aisI koI kavi-prasiddhi nahIM hai| utprekSA isalie nahIM ho sakatI kyoMki 'iva' Adi dyotaka pada kA abhAva hai| vastutaH 'tadeva' meM jo 'eva' hai, vaha prasiddha pakSAMtara ke asvIkArArtha yA niSedhArtha hai, jisase yaha dyotita hotA hai ki candra kalaMka prasiddha mRga, zazaka Adi nahIM hai, nala-sainya dvArA uddhata dhUli hI hai| sphuraddhanunisvanatadghanAzugapragalbhavRSTivyayitasya saGgare / nijasya tejazzikhinaH parazzatA vitenuraGgAramivAyazaH pare // 9 // jIvAtu-sphuraditi / saGgare yuddhe zatAt pare parazzatAH zatAdhikA ityarthaH, bahava iti yAvat, paJcamoti yogavimAgAt samAsaH, rAjadantAditvAdupasarjanasya
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sarga: paranipAtaH pAraskarAditvAt suDAgamazca / pare zatravaH sphuranto prasaranto dhanunisvanau cApaghoSau indracApagajite-yasya yatra vA tathoktaH sa nala eva ghana: meghaH tastha AzugAnAM zarANAm anyatra AzugA vegagAminI yadvA Azugena vegagAminA vAyunA yA pragalbhA mahatI vRSTiH 'AzugI vAyuvizikhAvi' syamaraH / tathA vyayitasya nirvApitasya vipUrvAdayate: karmaNi ktH| nijasya tejaHzikhinaH pratApAgneH aGgAramiva ayazaH apakIti vitenuH vistAritavantaH / parAjitA iti bhAvaH ! atra rUpakotprekSayoraGgAGgibhAvaH saGkaraH // 9 // __ anvayaH-parazzatAH pare saMgare nijasya sphuraddhanunisvanatadghanAMzugapragalma vRSTivyayitasya tejaH zikhinaH aGgAram iva ayazaH vitenuH / hindI--zatAdhika arthAt asaMkhya zatru saMgrAma meM sphurita hote, TaMkArate dhanuSa se usa (nala ) dvArA chor3e gaye asaMkhya bANoM kI asahya varSA ke kAraNa bujhe svakIya teja rUpa agni ke aMgAroM ke sadRza ayaza kA vistAra karate the / TippaNI-isa zloka meM nala ke zatruoM ke nizcata parAjaya aura nala ke adbhata dhanurdhArI hone kA bhAva hai| mallinAtha ne isameM rUpaka aura utprekSA kA aMgAgimAva saMkara alaMkAra mAnA hai| sAhitya-vidyAdharI meM upamA aura rUpaka alaMkAra batAye gaye haiN| ___ 'prakAza' vyAkhyA meM 'sphurad'-ityAdi kA vigraha isa prakAra kiyA gayA haisphurat dhanunisvana, yasya evaM vighazca saH tasya ghanA ye AzugAsteSAM pragalmA yA vRSTistayA vyayitasya / ' 'prakAza'-kAra ne yaha bhI kahA hai ki 'sphuraddhanunisvano yasyAm' aisA vigraha karake yaha vRSTi kA vizeSaNa bhI ho sakatA hai| unhoMne do prakAra se aura bhI vigraha kiyA hai--'dhanunisvanaM tanoti tayate vA dhanunisvanaMtat sphuranprakAzamAnazcAsau dhanunisvanaM tacca tasya / athavA sphuranto dhanunisvanI dhanuH siMhanAdau yasya cAsau sa eva ghano meghastasyA zugA zighragAminI prauDhA ca yA vRSTistayA vyayitasya / zikhipakSa meM--sphurantI indradhanujite yeSu te ca ghanA steSAmAzugA zIghragAminI prauDhA, Azugena vAyunA vA prauDhA yA vRSTistayA vyayitasya / eka aura bhI sambhAvanA kI hai--'nisvanaM tanvantIti nisvana tataH sphuraddhanuryuktA nisvana tatazca ye ghanI meghA iti / '
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam analpadagdhAripurAnalojjvalainijapratApairvalayaM jvalad bhuvaH / pradakSiNIkRtya jayAya sRSTayA rarAja norAjanayA sa rAjaghaH // 10 // jIvAtu-analpeti / rAjJaH pratipakSAniti bhAvaH, hantIti rAjaghaH zatrudhAtIsyarthaH 'rAjagha upasaMkhyAnamiti nipAtaH / nala: analpaM dagdhAni aripurANi zatrurASTrANi yaH tathoktAH analavat ujjvalAH tai: nijapratApaiH koSadaNDasamutya. tejobhiH 'sa pratApaH prabhAvazca yattejaH koSadaNDajami'tyamaraH / jvalat dIpyamAnaM bhuvaH valayaM bhUmaNDalaM pradakSiNIkRtya pradakSiNaM paribhramya krameNa sarva digavijetRtvAditi bhAvaH / jayAya sRSTayA sarvabhUjayanimittaM kRtayetyarthaH, purohitairitizeSaH / nIrAjanayA ArAtikayA rarAja zuzubhe dizo vijitya pratyAvRttaM vijigISu svapurohitAH maGgalasaMvidhAnAya nIrAjayantIti prasiddhiH / kecitta nijapratApariva jayAya saSTayA jayArthayevetyarthaH / nIrAjanayA ArAtikayA jvalat dIpyamAnaM bhuvo valayaM bhUcakraM pradakSiNIkRtya pradakSiNaM paribhrAmya rarAja / tatra jvalatpratApAnalo nAnAdigjaitrayAtrAyAM prAcyA diprAdakSiNyena bhUmaNDalaM paribhraman nijapratApanIrAjanayA bhUdevatAM nIrAjayanniva rarAjetyutprekSA vyaJjakAdyaprayogAdgamyA / iti vyAcakSate / tanna sabhIcInam, nijapratAparityasya nIrAjanayetyanena sAmonAdhikaraNyAsaGgateriti / / 10 // anvayaH-sa rAjaghaH analpadagdhAripurAnalojjvala: nijapratApaH jvalada bhuvaH valayaM pradakSiNIkRtya jayAya sRSTayA nIrAjanayA rarAja / hindI-zatru rAjAoM kA haMtA vaha ( nala ) zatruoM kI prabhUta puriyoM ko jalADAlane vAle agni se ujjvala svakIya pratApapuMja dvArA jalate-damakate bhU-valaya ( bhUkhaMDa ) kI pradakSiNA karake vijayArtha prastuta ArAtika-AratI se suzobhita huaa| TippaNI-rAjA nala jaba bhI sAmAnya zatruoM ko nahIM, rAjAzatruoM ko jItakara aura unake nagaroM ko kSAra-kSAra kara vijayI ho lauTatA thA, taba purohitAdi vijayo nareza ko AratI utArA karate the / 'bhUvalaya kI pradakSiNA' se nala kA samasta pRthvI-maMDala kA jetA honA ghoSita hai| 'nIrAjanA' kA artha AratI to hai hI, rAjAoM kA abhAva karanA bhI
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 15 hai-'rAjJAmamAvo nIrAjaM nIrAjakaraNaM norAjanA tayA / ' arthAt zatrunRpoM kA vinAza karake nala suzobhita hote the| isakA anya artha jala-kSepaNa bhI hai'nIrasya zAntyudakasyAjanayA kSepaNayA' arthAt svapuravasiyoM dvArA pheMke gaye zAMtisalila se rAjA zobhita hotA thaa| tRtIya caraNa kA anya prakAra se padaccheda karake yaha partha bhI liyA jAtA hai ki viSNu-rUpa rAjA nala ko ajayA -lakSmo nIrAjanA utAratI thIM-'prakRSTA dakSiNA yeSAM te pradakSiNA vadAnyA te santi yasya saH 'pradakSiNI (prakRSTa dAna karane vAle anugata haiM jisake, aisA rAjA nala ), athavA prakRSTadakSiNA jyotiSTomAdayo yasya santIti pradakSiNI ( aneka jyotiSTomAdi yajJoM kA kartA), ataeva kRtI ( karmakuzalaH, puNyazIlo vA ) ajayA lakSmyA Aya viSNave sRSTayA nIrAjanayA reje| 'sAhitya-vidyAdharI-kartA isameM anuprAsa aura luptopamA kA nirdeza karate haiN| eka yaha artha bhI kiyA jAtA hai ki jvalatpratApanala se ujjvala nala nAnA dizAoM ke vijayanimitta bhUmaMDala meM paribhramaNa karanA mAnoM bhU devatA kI nIrAjanA utAratA thA; isa prakAra vyaMjakAdi kA abhAva hone ke kAraNa yahA~ gamyotprekSA hai| mallinAtha ise samIcIna nahIM mAnate, kyoMki unake anusAra 'nijapratApaiH' aura 'nIrAjanayA' meM sAmAnAdhikaraNya kI saMgati nahIM baitthtii| yaha kalpanA karake ki pratApAnala dvArA nIrAjanA ho rahI hai aura aripura usakI vartikA haiM, yaha utprekSA hai ki usI se rAjA bhU-valaya kI AratI utAratA hai| isa prakAra rUpaka aura utprekSA ke aMgAMgibhAva ke kAraNa yahA~ saMkara hai| nivAritAstena mahItale'khile nirItibhAvaM gmite'tivRssttyH| na tatyajunUnamananyasaMzrayAH pratIpabhUpAlamRgIdRzAM dRzaH // 11 // jIvAtuM-nivAritA iti / tena nalena akhile samagre mahItale na santi ItayaH ativRSTayAdayaH yatra tat nirIti, tasya bhAvaH tam ItirAhityamityarthaH / ItayazcoktA yathA-'ativRSTiranAvRSTiH zalamA mUSikAH khagAH / pratyAsannAzca rAjAnaH SaDetA ItayaH smRtAH' / / iti / gamite prApite sati nivAritA: svarASTrAta nirAkRtA ityarthaH / ativRSTayaH nAsti anyaH saMzrayaH AzrayaH yAsAM tathAbhUtAH
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ naSadhamahAkAvyam satyAH pratIpabhUpAlAnAM pratipakSanRpatInAM yA mRgIdRzaH mRganayanAH kAntAH tAsAM dRzaH nayanAni na tatyajuH / nUnaM manye ityarthaH / utprekSAvAcakamidaM, taduktaM darpaNe 'manye zaGke dhruvaM prAyo nUnamityevamAdayaH / utprekssaavynyjkaa| zabdA ivazabdo'pi tAdRza' iti / nalanihatabhartRkA rAjapatnyaH satataM ruruduriti bhAvaH // 11 // anvayaH-tena akhile mahItale nirItimAvaM gamite nivAritAH ativRSTayaH ananyasaMzrayAH nUnaM pratIpabhUpAlamRgIdRzAM dRzaH na tatyajuH / / hindI-usa ( rAjA nala ) ke dvArA samasta pRthvItala ke nirItibhAva ( jahA~ ativRSTi, anAvRSTi, TiDDodala, cUhe, tote aura AkrAMta zatrunRpa-ye chaH ItiyAM na raheM ) ko prApta karA diya jAna para pratirodha ( roka ) prApta ativRSTiyoM ne anyatra Azraya na pAkara nizcaya hI zatru-rAjAoM kI mRganayanAoM ke netroM ko nahIM tajA (ripunAriyoM kI A~khoM meM sadA ko baserA kara liyA ) / TippaNI-bhAva yaha hai ki rAjA nala puNyAtmA, sadAcaraNa aura mahAn parAkramI thaa| na to usake kAraNa isa dharatI para ativRSTi Adi ApadAeM raha gayI thIM aura na anya rAjAgaNa usa para AkramaNa kA ho sAhasa kara pAte the, sabhI zatruoM ko usane parAjita kara diyA thA; ataeva ativRSTi A~suoM ke rUpa meM sadA ripunAriyoM ke netroM meM jA basI thii| ___'nUnam'-isa utprekSAbodhaka zabda se spaSTa hai ki yahA~ utprekSA alaMkAra hai| 'prakAza'-kArane pratIpabhUpAlamRgIdRzAoM ke netroM se niraMtara azru pravAha ke AdhAra para yaha bhAva lekara ki nala ne sabhI duSTa bhUpAloM kA vinAza kara diyA, yahA~ 'paryAyokta' alaMkAra mAnA hai, kyoMki gamya kA anya prakAra se kathana paryAyokta hai-'gamyasyApi bhaGagyantareNAkhyAnaM paryAyoktam / ' sAhitya vidyAgharI ke anusAra 'ativRSTayaH......"na tatyajuH'-isa kathana ke AdhAra para yahA~ atizayokti hai| sitAMzuvarNaivaMyati sma tadguNairmahAsivemnassahakRtvarI bahum / digaGganAGgAbharaNaM raNAGgaNe yazaHpaTaM tadbhaTacAturI turI // 12 // jIvAtu-sitAMzciti / mahAn asireva vemA vAyadaNDaH 'puMsi vemA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH vAyadaNDa' ityamaraH / tasya sahakRtvarI sahakAriNI 'sahe ceti karoteH kvanippratyayaH / 'vano ra ceti Dopa razca / tasya nalasya bhaTAnAM sainikAnAM yadvA sa nala eva maTa: vIraH tasya cAturI caturatA naipuNyamiti yAvat eva turI vayanasAdhanaM vastuvizeSa ityarthaH / 'mAku' iti prasiddhA, raNa eva aGganaM catvaraM tasmin sitAMzuvarNaH zubhrarityarthaH, tasya nalasya guNaH zauryAdibhiH tantubhizca diza eva aGganAH tAsAm aGgAbharaNam aGgabhUSaNam / 'aGgAvaraNamiti pAThe aGgAcchAdanaM bahu yaza eva paTaH vasanaM taM vayati sma tatAna / sAGgarUpakamalaGkAraH / saMgrAme tathA naipuNyamanena prakaTitaM yayA tena sarvA diyo yazasA prapUritA iti bhAvaH / / 12 // ___ anvayaH-mahAsivemna: sahakRtvarI tadbhaTacAturIturI sitAMzuvarNa; tadguNaH raNAGgaNo bahum digaGganAGgAbharaNam yazaH paTaM vayati sm| hindI--mahAn kRpANa rUpa vayana kASTha ( bunane kA lakar3I kA banA yaMtravizeSa ) kI sahakAriNI usa nala yoddhA ( athavA usa nala ke sainikoM ) kI caturatA rUpI turI (bunane kA dUsarA yaMtra, jisameM bAne kA sUta bharA jAtA hai athavA bunakaroM kI kUcI ) caMdramA ke samAna zubhravarNa ke usa ( nala ) ke guNa ( zaurya, audArya Adi ) rUpa guNoM (sUta ke dhAgoM) se raNabhUmi meM dik. sundariyoM ko sohane vAlA pracura yaza rUpa vastra bunA karatI thii| TippaNI -bhAvArtha yaha hai ki mahAn zUra aura parAkramI rAjA nala viziSTa kRpANa prayoga kartA thA, talavAra calAne kI kalA dvArA usane abhI sabhI zatruoM ko caturdika parAsta kara diyA thA aura saba ora usakI kIrti kA vistAra ho gayA thaa| bunakara ke vayanayaMtra turI se nala kI 'cAtarIturI' viziSTa hai, kyoMki yaha aneka vastra eka sAtha bunatI hai, ataH nArAyaNa paMDita ke anusAra yahA~ vyatireka alaMkAra hai / 'guNa' zabda yahA~ zliSTa hai aura 'mahAsi' meM 'veya' 'cAturI' meM 'turI' aura 'yaza' meM 'paTa' kA rUpAropa hai, ataH sAhityavidyAdharI ke anusAra yahA~ zleSa aura rUpaka hai // 12 // pratIpabhUpairiva kiM tato bhiyA viruddhadharmairapi bhettRtojjhitaa| amitrajinmitrajidojasA sa yadvicAradRkcAradRgapyavartata // 13 // 2 na.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam ___ jIvAtu-pratIpeti / pratIpA: pratikUlAH bhUpA rAjAnaH taiH viruddhadharmaH asamAnAdhikaraNadharmaH viparItavRttimirityarthI, api tataH nalAt bhiyA bhayeneva hetunA bhetRtA svAzrayabhedakatvaM paropajApa ityarthaH / ujjhitA tyaktA kim ? yad yasmAt sa nalaH ojasA tejasA amitrAn zatrUn jayatIti tathoktaH mitraM sUrya jayatIti tathAbhUtaH / atra yaH khalu amitrajin sa kathaM mitrajiditi virodhAbhAsaH, parihArastu pUrvamuktaH / tathA vicAreNa pazyatIti vicAradRk cAraiH gUDhapuruSaH pazyatIti cAradRk / 'rAjAnazcAracakSuSa' iti, 'cAraiH pazyanti rAjAna' iti ca nItizAstram / atrApi yo vicAradRk sa kathaM cAradRg bhavatIti virodhAbhAsaH, parihArastu pUrvamuktaH / avartata AsIt / api virodhe / sUryatejasaM cAradRzaJca nalaM jJAtvA zatravo bhayAt parasparopajAtAdivaramAvaM tatyajuriti bhAvaH / atra virodhotprekSayoraGgAGgibhAvaH // 13 // anvayaH-kiM bhiyA pratIpabhUpaiH iva viruddhadharmaiH api tataH bhettRtA ujjhitA? yat saH ojasA amitrajid ( api ) mitrajit, vicAradRk api avicAradRk avartata / hindI-kyA Dara se zatrunRpoM ke sadRza paraspara virodhI dharmoM ne bhI usa ( nala ) se bheda-bhAva chor3a diyA thA ? kyoMki vaha apane teja ke kAraNa amitrajetA (zatrujayI ora sUrya ko na jItane vAlA ) hokara bhI mitratA ( mitrajayI aura sUryajayI ) thA aura vicAradRk (viveka athavA guptacaroM ke dvArA sUcanA pAne vAlA 'cAracakSu') hokara bho avicAradRk ( avivekI aura acAracakSu ) thaa| TippaNI-isa zloka meM 'virodha' alaMkAra hai| amitrajit (sUrya kA ajetA ) hokara bhI koI mitrajit ( sUryajayI ) kaise ho sakatA hai ? virodha ke parihArArtha artha huA zatruoM ko jItane vAlA hokara bhI teja se sUrya kA jetA thA, arthAt sUrya se bhI adhika tejasvI thaa| isI prakAra vicArahak ( vivekI ) hokara bhI rAjA avicAradRk ( avivekI) kaise ho sakatA hai ? parihArArtha hai, rAjA vivekI thA aura guptacaroM dvArA prApta samAcAroM ke AdhAra para sArA saMsAra hastAmalakavat pratyakSa karatA thaa| mallinAtha ke anusAra yahA~
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH virodha-utprekSA kA saMkara hai / kucha TIkAkAra 'iva'--prayoga se upamAutprekSA-virodha kA saMkara mAnate haiM // 13 // tadojasastadyazasaH sthitAvimau vRtheti citte kurute yadA ydaa| tanoti bhAnoH pariveSakaitavAttadA vidhiH kuNDalanAM vidhorapi // 14 // jIvAtu-taditi / tasya nalasya ojaH tejaH pratApaH ityarthaH, tasya tathA tasya nalasya yazatasya sthitau sattAyAm imau bhAnuvidhU vRthA nirarthakau iti citte yadA yadA karute vivecayatItyarthaH, vidhiH tadA tadA pariveSaH paridhiH 'pariveSastu paridhirupasUryakamaNDale' itymrH| eva kaitavaM chalaM tasmAt bhAnoH sUryasya vidhorapi candrasya ca kuNDalanAm atiriktatAsUcakaveSTanamityarthaH, karoti adhikAkSaravarjanArtha lekhakAdivaditi bhAvaH / vijitacandrAkauM asya kIrtipratApau iti tAtparyam / atra prakRtasya pariveSasya pratiSedhena aprakRtasya kuNDalanasya sthApanAt apahanutiralaGkAraH, taduktaM darpaNe 'prakRtaM pratiSiddhayAnyasthApanaM syAdapahanuti'riti / prAcInAstu pariveSamiSeNa sUryAcandramasoH kuNDalanotprekSaNAt sApahnavotprekSA / sA ca gamyA vyaJjakAprayogAdityAhuH // 14 // anvayaH-tadojasaH tadyazasaH imau vRthA sthitau iti vidhiH yadA citta kurute, tadA pariveSakatavAt mAnoH vidhoH api kuNDalanAM tanoti / hindI-rAjA nala ke teja aura yaza ke rahate ye donoM ( sUrya, candra ) vyathaM haiM-vidhAtA jaba-jaba yaha mana meM karatA ( vicAratA) hai, taba-taba pariveSa ( golagherA, jo kabhI sUrya-candra ke cAroM ora dIkha par3atA hai ) ke vyAja se sUrya aura candra para kuNDalanA ( vyarthatAsUcake rekhAmaMDala ) banA detA hai / ___ TippaNo nala ke teja ke rahate sUrya niSprayojana hai aura yaza ke rahate cndrmaa| arthAt nala sUrya se adhika tejasvI hai aura candrikA se adhika AhlAdikA usakI kIrti hai| vidhi dvArA sUrya-candra para kabhI-kabhI dIkhanevAlI kuNDalatA khIMca denA --pratipAdita karake kavi ne yahI utprekSA kI hai| prakRta pariveSa ke aprakRta kuNDalatA-kathana ke AdhAra para yahA~ apahanuti alaMkAra hai, sAhityavidyAdharI ko bhI yahI sthApanA hai / prAcIna vyAkhyAkAroM ne yahAM sApahnavA gamyA utprekSA mAnI hai // 14 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam ayaM daridro bhaviteti vedhasoM lipi lalATe'thijanasya jAgratIm / mRSA na cakre'lpitakalpapAdapaH praNIya dAridrayadaridratAM nRpaH // 15 // jIvAtu-asya vadAnyatAM dvAbhyAM varNayati-ayamiti vibhajyeti c| alpitaH alpIkRtaH nijita iti yAvat, dAnazauNDatvAditi bhAvaH, kalpapAdapa alpataruH vAJchitaphalapradavRkSa iti yAvat, yena tathAbhUtaH sa nRpaH dAridrayasya abhAvasya nirghanatvasya iti yAvat, daridratAm abhAvamiti yAvat, praNIya kRtvA daridrebhyaH prabhUtaghanadAnena teSAM dAridrayam apanIyeti bhAvaH / ayaM daridraH abhAvavAniti yAvat, bhavitA iti athijanasya yAcakajanasya lalATe jAgratIM dIpyamAnAmiti yAvat, vedhasaH iyaM vaiSasI tAM lipi mRSA mithyA na cakre na kRtavAn / vidhAtulipI sAmAnyataH daridrazabdasya sthitI daridrazabdasya yathAyathaM dhanadaridraH, pApadaridraH, jJAnadaridra ityAdiprayogadarzanAt abhAvamAtrabodhakatvamaGgIkRtya rAjA daridrANAM dhanAbhAvarUpaM dAridrayamapAcakAra iti niSkarSaH // 15 / / / anvayaH-alpitakalpapAdapaH nRpaH dAridrayadaridratAM praNIya 'ayaM daridraH bhavitA'-iti arthijanasya lalATe jAgratI vaidhasI lipi maSA na cakre / hindI-kalpavRkSa ko bhI ( svadAnazIlatAdhikya se , choTA banA denevAle usa rAjA ne dAridraya ko bhI daridra banAkara 'yaha daridra hogA'-isa yAcakoM ke lalATa para jAgatI-dIpatI vidhAtA kI lipi ko jhUTho nahIM kiyA / TippaNI-kalpavRkSa yAcaka ko detA hai, kintu nala ayAcakoM ko bhI detA thA, isa prakAra usake sammukha kalpavRkSa bhI choTA par3a gayA aura isa prakAra daridroM ke mAla para vidhAtA ko likhI lipi jhUThI nahIM par3I, mAla para likhI daridratA hI daridra bana gayI miTakara / athavA 'kAku' mAnakara yaha artha bhI ho sakatA hai ki vidhi-lekha ko prabhUtadAna ke dvArA jhUThA kara diyaa| bhAva yaha hai rAjA nala itanA dAnI thA ki bhUmaNDala para daridratA kA nAma bhI nahIM raha gayA thaa| isa tathA agale padya meM bhI rAjA ko dAnazIlatA kA varNana kiyA gayA hai // 15 // vibhajya meruna yathisAtkRto na sindhurutsargajalavyayairmaruH / amAni tattena nijAyazoyugaM dviphaalbddhaashcikuraashshirssthitm||16|| jIvAtu-vibhajyeti / meruH hemAdriH vibhajya vibhaktIkRtya athisAt athibhyo deyaH na kRtaH athine deyamiti 'deye trA ceti saatiprtyyH| sindhuH samudraH
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 21 utsargajalAnAM vyayaH dAnAmbuprakSepaiH maruH nirjaladezaH na kRtaH iti yat tat tasmAt tena nalena dviphAlabaddhAH dvayoH phAlayoH ziraHpArzvayoH baddhA rakSitA iti yAvat, phalateviMzaraNArthe apprtyyH| vilAsinAM puMsAM sImantitaziroruhatvAt cikurANAM dviphAlabaddhatvamiti bhAvaH, dvighA vibhaktA iti yAvat / cikurAH kezAH "cikuraH kuntalo bAla: kacaH kezaH ziroruha' ityamaraH ziraHsthitaM mastakaghRtamiti bhAvaH, nijaM svIyam ayazoyugam apakIttidvayaM pUrvoktameruvibhAgasindhujalavyayAkaraNajanitamiti bhAvaH / amAni kezarUpeNa dvidhA sthitaM svazirasi ayazoyugameva tiSThati iti amanyata ityarthaH / ayazasaH pAparUpatvAt kRSNavarNanaM kavisamayasiddham 'tathA ca mAlinyaM vyomni pApe' ityAdi / uddezyavidheyarUpaM karmadvayam / kezeSu kArNyasAmyAt ayazorUpaNamitiM vyastarUpakam // 16 // anvayaH-yat meruH vibhajya athisAt na kRtaH sindhuH utsargajalavyayaH meruH na kRtaH ( athavA meruH utsargajalavyayaH sindhuH na kRtaH ), tat tena dviphAlabaddhAH cikurAH ziraH sthitaM nijAyazoyugam amAni / hindI-jo ki sumerugiri ko khaNDa-khaNDa karake yAcakoM ke adhIna nahIM kara diyA, aura dAnArtha jala ulIcate-ulIcate samudra ko marusthala nahIM banA diyA ( athavA dAna nala se marusthala ko samudra nahIM banA diyA ) so usa (nala) ne ( bIca meM mA~ga nikAla kara kAr3he gaye ) donoM ora karake sa~vAre gaye apane kezoM ko apane zira:sthita-zirodhArya-ayaza ke pratIkarUpa svIkArA / TippaNI-kavi kA bhAva yaha hai ki kalpavRkSa se bhI adhika yAcakoM kI icchA pUrNa karane para bhI nala kI icchA bharI nahIM yo, vaha abhUtapUrva dAna karanA cAhatA thA, jo na kara sakane ke kAraNa apane ko asaMtuSTa mAnatA thaa| kAle kezoM kI samatA kavisamayasvIkRta ayaza se hone ke kAraNa mallinAtha ne yahAM vyastarUpaka mAnA hai| kezoM kI kezatA kA niSedha karake unheM ayazoyugma mAnane kI kalpanA ke kAraNa sAhitya vidyAdharI-kAra isa zloka meM apahanuti mAnate haiM // 16 // ajasramabhyAsamupeyuSA samaM mudeva devaH kavinA budhena ca / dadhau paTIyAn samayaM nayanayaM dinezvarazrIrudayaM dine dine // 17 //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam jIvAtu-asya vidvjjnsmmaannaamaah-ajsrmiti| dinezvarasyevazrIryasya, anyatra dine Izvarasyeva zrIH yasya tathAbhUtaH paTIyAn samarthataraH ayaM devo rAjA sUryazca 'devaH sUrye yame rAjJI'ti vizvaH / ajasra satatam abhyAsaM sAnnidhyam upeyuSA prAptavatA sahacAriNA iti yAvat, 'upeyivAnanAzvAnanUcAnazce'ti nipaatH| kavinA kAvyazAstravidA paNDitena zukreNa na budhena viduSA dharmazAstrAdidazineti bhAvaH, saumyena ca samaM saha mudaiva Anandenaiva na tu duHkhenetyevakArArthaH samayaM nayan ativAhayan dine dine pratipAdanam udayam abhyunnatim AvirbhAvavaJca dadhau dhArayAmAsa / atra zleSAlaGkAraH // 17 // anvayaH-dinezvarazrIH parIyAn ayaM devaH ajasram abhyAsam upeyuSA kavinA budhena ca samaM mudrA eva samayaM nayana dine dine udayaM ddhii| hindI-dinapati ( sUrya ) kI zomA dhAraNa karanA, buddhimAn yaha rAjA nala nirantara kAvyAbhyAsa karate kavi zukrAcArya aura vidvAn vaiyAkaraNa budha ke sAtha sAnaMda samaya vyatIta karate hue pratidina usI prakAra abhyudaya prApta karatA rahA, jisa prakAra dinezvara zrI sUrya kavi zukra graha aura budha (caMdratanaya ) graha ke sAtha prabhAta, madhyAhna, saMdhyA Adi kA vidhAna karatA, teja vikINaM karatA, pratidina udita hotA hai / TippaNI-rAjA kAvya, zAstrAdi-parizIlanakartAoM ke sAtha samaya vyatIta karatA thA, ataeva usakA abhyudaya ho rahA thaa| jyotiHzAstra ke anusAra udaya hote sUrya ke sAtha zukra aura budha rahA karate haiM--'budhazuko sadA pUrvottararAzisthau / ' ___ sAhityavidyAdharI ke anusAra yahA~ upamA-zleSa-sahokti alaMkAra haiN| dinezvarasya zrIriva zrIryasya saH-aisA vigraha karane para yahA~ nidarzanA alaMkAra hai aura budha, kavi dvayarthavAcI haiM, ataH zleSa bhI hai| isa prakAra nidarzanA-zleSa kA saMkara hai // 17 // adho vidhAnAt kamalapravAlayozzirassu dAnAdakhilakSamAbhujAm / pUredamadhvaM bhavatIti vedhasA padaM kimasyAGkitamUrdhvarekhayA // 18 // jIvAtu-agha iti / kamalapravAlayoH padmapallavayoH karmabhUtayoH adhovidhAnAt adhaHkaraNAt nyakkaraNAditi yAvat / tathA akhilAnAM sarveSAM
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 23 kSamAbhujAM pratikUlavattinAM rAjJAM ziraHsu dAnAt vidhAnAt idam asya nalasya padam UdhvaMm utkRSTam Urdhvasthitazca purA bhavati bhaviSyatItyarthaH / ' yAvat purAnipAtayorlaT' iti purAzabdayogAt bhaviSyadarthe laT / iti idaM matvA iti zeSaH, gamyamAnArthatvAdaprayogaH / vedhasA vidhAtrA kartrA UrdhvarekhayA aGkitaM cihnitaM kim ? 'UrdhvarekhAGkitapada : sarvotkarSaM bhajet pumAni 'ti sAmudrikAH / saundaryasulakSaNA myAM yuktamasya padamiti bhAvaH // 18 // anvayaH--kamalapravAlayoH adhovidhAnAt akhilakSamAbhujAM zirassu dAnAt asya padam kaSvaM purA bhavati - iti vedhasA idam UrdhvarekhayA aGkitaM kim ? hindI- - kamala aura pravAla ko nIcA karane aura samasta pRthvIpatiyoM ke ziroM para sthita hone ke kAraNa isa ( nala ) kA caraNa Age calakara U~cA rahegA - mAnya hogA, isI kAraNa kyA vidhAtA ne usake caraNa ko Urdhva rekhAoM se pahale se hI cihnita kara diyA thA / TippaNI - sAmudrika zAstra ke anusAra cakravartI ke caraNa meM UrdhvaM rekhAe~ aMkita hotI haiM, ve nala ke caraNa meM bhI thI, usI para yaha kavi kI kalpanA haisambhAvanA, ataH spaSTataH utprekSA hai // 18 // jagajjayaM tena ca kozamakSayaM praNItavAn zaizavazeSavAnayam / sakhA ratIzasya RturyathA vanaM vapustathAliGgadathAsya yauvanam // 19 // jIvAtu - atha asya yauvanAgamaM krameNa varNayati - jagadityAdibhiH / ayaM nalaH zaizavazeSavAn ISadavaziSTazaizava evetyarthaH / jagatAM jayaM tena ca jayenetyarthaH / koSaM ghanajAtam akSayaM praNItavAn kRtavAn / athAnantaraM ratIzasya kAmasya sakhA RtuH vasanta ityarthaH / vanaM yathA yauvanam asya nalasya vapuH zarIraM tathA AliGgata saMzliSTavat / upamAlaGkAraH // 19 // anvayaH - zaizavazeSavAn ayaM jagajjayaM tena ca kozam akSayaM praNItavAn, atha ratIzasya sakhA RtuH yathA vanaM tathA yauvanam asya vapuH aliGgan / hindI -- jisakI bAlyAvasthA abhI zeSa hai - arthAt SoDazavarSIya isa ( nala) ne jagat vijaya karake apane koSa ko akSaya banA diyA, anaMtara jaise ratipati kAma kA sakhA Rtu vasaMta vana meM AtA hai, vaise hI yauvana ne isake zarIra kA AliMgana kiyA /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSamahAkAvyam TippaNI- isa zloka meM kavi yaha batAnA cAhatA hai ki nala ne yauvana Ane se pUrva hI jagadvijaya karake apanA maNDAra akSaya banA liyA / upamA // 19 // avAri padmeSu tadaGghrigA ghRNA kva tacchayacchAyalavo'pi pallave ? tadAsyadAsye'pi gato'dhikAritAM na zAradaH pAvikazarvarIzvaraH // 20 // 24 jIvA - adhArIta / tasya nalasya aGghriNA caraNena padmaSu ghRNA avajJA 'ghRNA jagupsAkRpayoriti vizvaH / avAri ghRtA / pallave nava kisalaye tasya nalasya zayaH pANi: 'paJcazAkhaH zayaH pANi' rityamaraH / tasya chAyA tacchavacchAyaM 'vibhASe'tyAdinA samAse chAyAyA napuMsakatvam / tasya lavo lezo'pi kva ? naiva lezo'stItyarthaH / zaradi bhavaH zAradaH zaratkAlIna ityarthaH / sandhivelAdyUtunakSatrebhyo'NpratyayaH / parvaNi paurNamAsyAM bhavaH pArzvikaH / 'pArvaNe' ti pAThAntaraM kAlATThan 'nastaddhita' iti TilopaH / sa ca asau zarvarIzvarazceti tathoktaH pUrNacandra ityarthaH / tasya nalasya yat AsyaM mukhaM tasya dAse kaMGkarye'pi adhikAritAM na gataH na prAptaH / etenAsya pANipAdavadanAnAmanaupamyaM vyajyate / atra aghAdInAM padmAdiSu ghRNAdyasambhave'pi sambandhokteH atizayoktiH alaGkAraH // 20 // anvayaH -- tadaGghriNA padameSu ghRNA adhAri, pallave tacchapachAyalavaH api kva ? zAradaH pArvikazavaM rIzvaraH tadAsyadAsye api adhikAritAM na gataH / hindI - usake caraNa ne padmoM ke prati ghRNA athavA dayA yA upekSA kA bhAva dikhAyA aura pallava meM to usake hAtha ko kAMci kA leza bhI kahA thA ? zaratpUrNimA kA nizAnAtha usake Anana kI dAsatA kA bhI adhikArI na ho pAyA / TippaNI-nala ke aMgoM kA varNana karate kavi ne usake caraNa, hasta aura mukha ke sammukha unake upamAnoM padma, pallava aura zAradI pUrNimA ke candra kI tA pratipAdita kI hai, isa dRSTi se yahA~ 'pratIpa' alaMkAra hai, anuprAsa kI chaTA bhI hai / sAhitya vidyAdharIkAra chekAnuprAsa ke sAtha sAkUta vizeSaNoM se yukta ukti hone ke kAraNa parikara bhI mAnate haiM aura isa prakAra anuprAsa - parikara kI saMsRSTi / aGghri Adi kA padma Adi se ghRNAdi kA sambandha na hone para sambandha kahe jAne ke kAraNa jIvAtukAra yahA~ atizayokti mAnate haiM // 20 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 25 kimasya romNAGkapaTena koTibhividhirna rekhAbhirajIgaNad guNAn / na romakUpaughamiSAjjagatkRtA kRtAzca kiM dUpaNazUnyavindavaH ? // 21 // ____jIvAtu--kimiti / vidhividhAtA asya nalasya guNAn romNAM kapaTena vyAjena koTibhiH koTisaMkhyAbhiH lekhAbhiH na ajIgaNat na gaNitavAn kim ? apitu gaNitavAnevetyarthaH tathA jagatkRtA. sraSTA vidhinetyarthaH / romNAM kUpAH vivarANi teSAm oghaH samUha eva miSaM vyAjaH tasmAt / dUSaNAnAM doSANAM zUnyasya abhAvasya bindavaH jJApakacihnabhUtA vartularekhAH na kRtAH kim ? api tu kRtA evetyarthaH / asmin guNA eva santi, na kadAcit doSA iti bhAvaH / atra romNAM romakUpANAJca kapaTamiSazabdAbhyAm apahnave guNagaNanAlekhatvadUSaNazUnyabindutvayorutprekSaNAta sApahnavotprekSayoH saMsRSTiH // 21 // anvayaH--vidhiH asya guNAn romNAM kapaTena koTibhiH rekhAmiH na ajIgaNat kim ? jagatkRtA romakUpamiSAt duSaNazUnyabindavaH na kRtAH kim ? ( api tu kRtA eva ) / hindI--vidhAtA ne rooM ke bahAne karor3oM rekhAoM dvArA kyA isake guNoM kI gaNanA nahIM kI ? apitu gaNanA hI kii| saMsAra banAnevAle ne romakUpoM ke vyAja se kyA doSAbhAvasUcaka zUnya nahIM banAye ? apitu banAye / TippaNo-rAjA ke guNa ananta, asaMkhya the, so vidhAtA unakI ginatI meM samarthana ho pAyA, ataH suvidhA ke lie usane nala ke zarIra meM gaNanAsUcaka roma banA diye aura doSoM ke amAva kI sUcanA ke nimitta romakUpa rUpazUnya banA diye / yahA~ 'kapaTa' aura 'miSa' zabdoM ke prayoga dvArA niSedha sUcita kiyA gayA aura anya sambhAvanA kI gayI, ataH apahna ti-upaprekSA kI saMsRdhi hai / yaha varNana sAmudrika zAstrAnusArI hai // 21 // amuSya doAmaridurgaluNThate dhruvaM gRhiitaagNldiirghpontaa| uraHzriyA tatra ca gopurasphuratkapATadurdharSatiraHprasAritA // 22 // jIvAta-amuSyeti / amuSya nalasya dobhyAM bhujAmyAM kartRbhyAm aridurgaluNThane zatrudurgabhaJjane argalasya kapATaviSkambhadAruvizeSasya 'tadviSkambho'gelaM na nA' ityamaraH / dIrghaJca pInaJca tayorbhAvaH dIrghapInatA AyatapIvaratva
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 naiSadhamahAkAvyam mityarthaH, kiJcati cArthaH / urasaH vakSasaH zriyA lakSmyA kA tatra aridurgaluNThane gopureSu puradvAreSu 'puradvArantu gopurami'tyamaraH / sphuratAM rAjatAM kavATAnAM durddharSANi ca tAni tiraHprasArINi ca teSAM bhAvaH tattA apradhRSyatvaM tiryakprasAritvaJcetyarthaH / gRhItA dhra vam avalambitA kim ? dhra vamityutprekSAvyaJjakam / taduktaM darpaNe 'manye zake dhruvaM prAyo nUna mityevmaadyH| utprekSAvyaJjakAH zabdA iva zabdo'pi tAdRzaH' iti / dIrghabAhuH kavATavakSAzcAyamiti bhAvaH // 22 // anvayA-amuSya doAm aridurgaluNThane argaladIghaMpInatA tatra uraH zriyA ca gopurasphuratkapATadurdharSatiraH prasAritA dhra vaM gRhiitaa|| hindI-usake vAhuyugma ne zatruoM ke durgoM ko luNThita karate argaloM kI dIrghatA aura sthUlatA aura vahIM vakSa kI zomA ne nagaradvAroM para chipate kivAr3oM kI dRr3hatA aura vizAlatA kA mAno grahaNa kiyA thaa| TippaNI-nala kI bhujAe~ lambI aura puSTa thIM-AjAnubAhu thA vaha, aura chAtI dRr3ha tathA vizAla vakSaHsthala thA, kavi ne isI bhAva kA pratipAdana karane ke nimitta yaha 'utprekSA' kI hai| sAhityavidyAdharIkAra ne yahA~ utprekSA aura upamA mAno haiM // 22 // svakelilezasmitanijitenduno nijAMzadRktajitapadmasampadaH / atadvayIjitvarasundarAntare na tanmukhasya pratimA carAcare // 23 // jIvAtu-svakelIti / svasya kelilezaH vilAsa binduryat smitaM mandahasitaM tena ninditaH tiraskRtaH induzcandraH yeH tathoktasya smitarUpakiraNena nirjitazItAMzumayUkhasyeti bhaavH| nijAMzaH svAvayavaH yahak netraM tayA tajitA nirbhatsitA padmAnAM sampad saubhAgyaM yena tathAbhUtasya tanmukhasya nalamukhasya tayozcandrapadmayoH dvayI tasyA jitvaraM jayazIlaM tato'dhika miti yAvat sundarAntaraM nAsti, yatra tathAvidha carAcare jagati 'carAcaraM syAjjagadi'ti vizvaH / pratimA upamAnaM na AsIditi zeSaH / atra candrAravindajayavizeSaNatayA mukhasya niraupamyapratipAdanAt padArthahetukaM kaavylinggmlngkaarH| taduktaM darpaNe'hetorvAkyapadArthatve kAvya liGgaM nigadyate' iti // 23 // anvayaH--svakelilezasmitaninditendunaH nijAMzahaktajitapadmasampadaH tanmukhasya atadvayIjitvarasundarAntare carAcare pratimA nAsti /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 27 hindI - apane krIDAvilAsa kI aMzamAtra musakAna se candramA ko jItanevAle yA nindAyogya pramANita karanevAle tathA apane aMzanetra se padma zobhA ke jetA usake mukha kI una donoM ( candra aura padma ) ko jIta sakane vAle anya padArtha se zUnya jar3a cetanamaya saMsAra meM aura koI upamA nahIM thI / ve TippaNI- nala ke mukha-netra ke sAmya meM jagat kI do hI vastue~ rakhI jA sakatI thIM - candra aura padma / donoM to unake saundarya se parAjita ho gaye, ataH anya upamAna ke abhAva meM rAjA nala kA mukha carAcara saMsAra meM apratima hI rahA / anupama, advitIya mukha ke candra-padma-vijayI hone se nirupama kahe jAne ke AdhAra para mallinAtha ne yahA~ padArthahetuka kAvyaliMga alaMkAra mAnA hai, kintu upamAnoM ke tiraskArakathana ke AdhAra para sAhitya vidyAdharIkAra ke anusAra yahA~ pratIpa alaMkAra hai // 23 // saroruhaM tasya dRzaiva tarjitaM jitAH smitenaiva vidhorapi zriyaH / kutaH paraM bhavyamaho mahoyasI tadAnanasyopamitau daridratA // 24 // jIvAtu--uktArthaM bhaGgayantareNAha -- saroruhamiti / tasya nalasya ha nayanenaiva saroruhaM padmaM tarjitaM nyakkRtam / smitenaiva vidhozcandrasya zriyaH kAntayaH api jitAH tiraskRtAH param anyat AbhyAmiti zeSaH bhavyaM ramyaM vastu kutaH ? na kutrApyastItyarthaH / aho AzrcayaM tasya nalasya yat AnanaM mukhaM tasya upamitau tolane mahIyasI atimahatI daridratA abhAvaH atyantAbhAva ityarthaH / sarvathA nirupamamasya mukha mityAzcaryam / atra vAkyArthahetukaM kAvyaliGgamalaGkAraH // 24 // anvayaH--- tasya dRzA eva saroruhaM jitaM smitena eva vidhoH zriyaH api jitAH paraM bhavyaM kutaH ? aho, tadAnanasya upamito mahIyasI daridratA ! hindI - usake netra ne hI kamala-padma ko jIta liyA, maMdasmita ne hI candra kI zobhAe~ bhI jIta liiN| ina donoM se sundara aura kahA~ kucha hai ? hAya, usake mukha kI upamA dene meM ( kavigaNa kI / bhArI daridratA hai ! TippaNI-pUrvokta zloka ke bhAva ko aura camatkArI banAte hue kavi ne bhaGgyaMtara se mukha- zobhA kA varNana kiyA hai, mukha ke upamAnasvarUpa prasiddha padmacandramukhAMza se hI vijita haiM, mukha kI tulanA kaise ho ?
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 naiSadhamahAkAvyam pUrvokta zloka kI bhAMti mallinAtha ne yahAM bhI vAkyArthahetuka kAvyaliMga alaMkAra mAnA hai, sAhityavidyAdharIkAra ne kriyA kA pratiSedha hone para bhI phala meM usakI vyakki rahane ke AdhAra para yahAM vibhAvanA svIkArI hai'kriyAyAH pratiSedhe'pi phale vyaktivibhAvanA / ' jo mukha zrIjayI hai, use daridratA kaisI ? para vaha hai, bhale hI upamAna kI daridratA ho // 24 // svabAlabhArasya taduttamAGgajaissvayaJcamaryeva tulAbhilASiNaH ! anAgase zaMsati bAlacApalaM punaH punaH pucchavilolanacchalAt / / 25 // jiivaatu--svbaaleti| camarI mRgIvizeSaH tasya nalasya uttamAGgajaH ziroruhaH samaM sahaiva tulAbhilApiNaH sAdRzyakAGkSiNaH svabAlabhArasya nijalomanicayasya anAgase anaparAghAya nIcasya uttamaiH saha sAmyAbhigamo'pi mahAn aparAdha iti bhAvaH / kvacittadabhAve nasamAse dRzyate / punaH punaH pucchasya lAGgalasya vilolanaM vicAlanam eva chalaM tasmAt bAlacApalaM romacAJcalyam atha ca zizucApalyaM zaMsati kathayati bAlacApalyaM soDhavyamiti ghiyeti bhAvaH / atra pucchavilolanapratiSedhena anyasya bAlacApalasya sthApanAdapaha nutirlngkaarH| taduktaM darpaNe-'prakRtaM pratiSidhyAnyasthApanaM syAdapaha nutiri'ti // 25 // anvayA-'camarI tadutamAGgaH samaM tulAbhilASiNaH svabAlabhArasya anAgase punaH punaH pucchavilolanacchalAt bAlacApalaM zaMsati / hindo-surA gAya usa ( nala ) ke sira ke kezoM ke sAtha sAmya ke abhilASI apane kezoM ke niraparAdha hone para bArambAra puMcha hilAne ke vyAja se ( svakezoM kI ) bAlakocita capalatA ko vyakta kiyA karatI hai| TippaNI--isa zloka meM kavi ne nala ke keza-saundarya kA varNana kiyA hai| camarI gAya ke bAla usake kezoM se samatA kI dhRSTatA karate haiM, yaha aparAdha hai, kintu zarIra sambandha se nIla gAya kezoM-bAloM kI mAtA tulya hai| mAtA ko bacce ke aparAdha aparAdha nahIM lagA karatA, aura phira baccoM kA aparAdha unakA bAlacApalya hI mAnA jAtA hai| kavi kahatA hai ki surAgAya isI bAlacApalya kI abhivyakti kara rahI hai nirantara pUMcha hilAtI, athavA apane bAloM ( bAla 'vabayorabhedaH' ) kI capalatA ke nimitta kSamA cAha rahI hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH pucchavilolana-pratiSedha karake bAlacApala kI sthApanA hone ke kAraNa mallinAtha yahA~ apahanuti mAnate haiM, vidyAdhara ( sAhityavidyAdharI ke kartA ) 'cApalamiva zaMsati'-aisI kalpanA karake pratIyamAnotprekSA, aura apahanuti bhii| mahIbhUtastasya ca manmathazriyA nijasya cittasya ca taM prtiicchyaa| dvidhA nape tatra jagattrayIbhuvAM natabhruvAM manmathavibhramo'bhavat / / 26 / / jIvAtu-mahIbhRta iti / tasya mahIbhRto nalasya manmathasyeva zrIH kAntiH tayA ca nijasya cittasya taM nalaM prati icchayA rAgeNa ca tatra nUpe nale jagattrayIbhuvAM tribhuvanavartinInAM natabhra vAM kAminInAM dvidhA dviprakAreNa manmathavibhramaH ayaM manmatha iti viziSTA bhrAntiH kAmAvezazca abhavat / atra zleSasaGkIrNo yathAsaMkhyAlaGkAraH / / 26 // ___ anvayaH--tasya mahIbhRtaH manmathazriyA taM prati nijasya cittasya icchayA ca tatra nRpe jagattrayImuvAM natabhra vAM dvidhA manmathavibhramaH abhavat / hindo-usa pRthvIpati kI kAmasamAna kAMti aura ( ataeva / usake prati apane citta kA abhilASa--isa prakAra usa rAjA nala meM trilokI meM utpanna samasta sundariyoM ko do prakAra se kAma kA bhrama ho gayA, jisase unake nayana lAja se jhuka gye| TippaNI-rAjA madanatulya manohara thA aura trilokI kI sundariyAM usakA abhilASa karatI thIM--kavi kA yahA~ yahI bhAva hai| yahAM eka sAtha triloka-sundariyoM kI mugdhatA kA varNana kara kavi ne apane tIna zlokoM meM kramazaH svarga, pAtAla aura mayaMsundariyoM kA vimohana pratipAdita kiyA hai| 'vibhrama' kA artha bhrama-bhrAnti bhI hai aura kAmajanita kaTAkSAdi vilAsa bhI'vibhramo bhrAntihAvayoH' iti vizvaH / yaha 'vibhrama' kA dvaividhya hai, eka to rAjA ke 'manmathazrI' hone se usameM manmatha bhrAMti, dUsarA abhilASa-janita lajjA athavA vilAsa kA sUcaka bhauoM kA nIcA ho jaanaa| mallinAtha ne yahA~ zleSasaMkINaM yathAsaMkhya alaMkAra mAnA hai, vidyAdhara ne 'manmathazriyA' ke kAraNa upamA aura 'vibhrama' ke kAraNa zleSa / nArAyaNa paNDita ne manmatha kI vyutpatti kI hai-mananaM mat zAstrAdyabhyAsajanyaM jJAna mathnAtIti manmathaH / mUlavibhujAditvAtkaH // 26 //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ naMSaghamahAkAvyam nimIlanabhraMzajuSA dazA bhRzaM nipIya taM ystridshiibhijitH| amUstamabhyAsabharaM vivRNvate nimeSaniHsvairadhunApi locanaiH // 27 // jIvAstu-nimIlaneti / tridazIbhiH surAGganAbhiH nimIlanabhraMzajuSA ninimeSayetyarthaH / dRzA nayanena taM nalaM bhRzam atimAtraM nipIya satRSNaM dRSTvaityarthaH / yaH abhyAsabharaH abhyAsAtizayaH kRtaH amUstridazyaH devyaH adhunApi nimeSaniHsvaiH nimepazUnyaH locanaiH tam abhyAsabharaM vivRNvate prakaTayanti / tAsAM svAbhAvikasya nimeSAbhAvasya tAzanirIkSaNAbhyAsavAsanayA tattvamuprekSyate // 27 // ____ anvayaH-tridazIbhiH nimIlanabhraMzajuSA dRzA taM bhRzaM nipIya yaH arjitaH amaH adhunA api nimeSaniHsvanaH locanaiH tam abhyAsabharaM vivRNvate / hindI-surAMganAo ne ninimeSa ( apalaka ) dRSTi se usake rUpa kA pAna karake jisakA arjana kiyA thA, usa nirantara abhyAsa ko Aja bhI ve apane apalaka netroM se prakaTa karatI haiN| TippaNI-isa zloka meM bhI nala ke surAMganAvimohaka utkaTa rUpa kA varNana hai| janavizvAsa hai ki devatA 'apalakadRSTi' hote haiM, unake palaka nahIM jhapakate / kavi ne yahAM usake kAraNavizeSa kI 'utprekSA' kI hai| vidyAdhara ne isI AdhAra para yahAM pratIyamAnotprekSA mAnI hai, ve adhyavasAya kI siddhi ke kAraNa isameM pratizaya bhI mAnate haiM // 27 // adastadAkaNi phalADhyajIvitaM dRzodayaM nastadavIkSi cAphalam / iti sma cakSuHzravasAM priyA nale stuvanti nindanti hRdA tdaatmnH||28|| jIvAtu-ada iti / cakSuHzravasA nAgAnAM priyAH patnyaH ityarthaH / adaH idaM no'smAkaM dRzozcakSuSoyaM taM nalam AkarNayatIti tadAkaNi tadguNazrAvItyarthaH, tAsAM cakSuH zravastvAditi bhAvaH / ata eva phalADhyajIvitaM saphalajIvitam / na vIkSate ityavIkSi, atrobhayostAcchIlye nniniH| tasya nalasya avIkSi tadavIkSi tddrshiityrthH| ata eva aphalaJca, iti hetoH / tadA tasmin kAle AtmanA svena hRdA manasA nale nalaviSaye stuvanti prazaMsanti nindanti kutsayanti ca / atizayoktiralaGkAraH // 28 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH anvayaH-adaH naH dRzoH dvayaM tadAkaNi ( ataH ) phalADhayajIvitam, tad avIkSi ca ( ataH ) phalam-iti cakSuH zravasAM priyAH tat AtmanaH hRdA stuvanti sma, nindanti sma ca / hindI-yaha hamArA netrayugma nala ke guNoM ko sunatA hai, ataH isakA jovana saphala hai, usakA darzana nahIM pAtA, isa se niSphala hai- isa prakAra netroM se hI suna sakane kI zaktivAle cakSuzravAnAgoM kI pAtAlavAsinI priyAe~ usa apane netrayugala kI apane mana meM prazaMsA bhI karatI thIM aura nindA bho / TippaNI--pAtAla meM nala ke guNa hI to vikhyAta the, vaha vahA~ upasthita kahA~ thA ? pAtAlavAsinI nAga priyAeM use na dekha sakane ke kAraNa apane netroM ko kosatI thIM, para guNa-zravaNa to unase hI ho pAtA thA; ataH eka ora prazaMsA, dUsarI ora nindA / jIvAtukAra mallinAtha ne isameM atizayokti mAnI hai aura sAhityavidyAdharIkAra vidyAdhara ne guNakriyAvirodhAlaMkAra / yaha dasa haiM-'jAtizcaturbhityiAdya viruddhA syAd guNAstribhiH / kriyA dvAbhyAmatha dravyaM dravyeNaiveti te daza / ' vilokayantIbhirajasrabhAvanAbalAdamaM tatra nimolaneSvapi / alambhi mAbhiramuSya darzane na vighnalezo'pi nimeSanirmitaH // 29 // jIvAta-vilokayantIbhiriti / ajasrabhAvanAbalAt nirantaradhyAnaprabhAvAt amuM nalaM tatra bhAvanAyAmiti bhaavH| nimIlaneSu api nimeSAvasthAsu api vilokayantIbhiH unmeSAvasthAyAmiva sAkSAt kurvatIbhiH mAbhiH mAnavIbhiH amuSya nalasya darzane nimeSanirmitaH netranimIlanajanitaH vighnalezo'pi antarAyalavo'pina alambhi na prAptaH / 'vibhASA ciNNamuloH' iti mumAgamaH / mAnavyaH dRSTigocaraM dRSTayA adRSTigocaraJca taM manasA satataM pazyanti smeti bhAvaH / atizayoktiralaGkAraH // 29 // anvayaH--ajasramAvanAbalAd amuM netranimIlaneSu api vilokayantImiH mAbhiH amuSya darzane nimeSanirmitaH vighnalezaH api na almbhi| hindI-nirantara nala kI bhAvanA karate rahane ke bala para use nayana jhapakane para ( mana meM ) bhI dekhatI huI matyalokavAsinI mAnavasundariyoM ne palaka jhapakane ke kAraNa utpanna isake darzana meM par3ate vighna kA leza bhI nahIM prApta kiyaa|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam TippaNI- mAnavasundariyAM to nala meM aisI rama rahI thIM ki vaha sammukha ho yA na ho, bhAvanAvaza ve sadA usakA darzana pAtI hI rahatI thIM / 32 mallinAtha ne atizayokti mAnI aura kAraNa kI samagratA meM bhI kArya kI anutpatti ke AdhAra para vidyAdhara ne vizeSokti // 29 // na kA nizi svapnagataM dadarza taM jagAda gotrasvalita ca kA na tam ? tadAtmatAdhyAtadhavA rate ca kA kAravAna svanAmayodbhava ? // 30 // jIvAtu - neti / kA nArI nizi rAtrau taM nalaM svapnagataM na dadarza ? sarvaiva dadarzetyarthaH / kA ca gotraskhaliteSu nAmaskhalaneSu ta na jagAda svabhartRnAmni uccaritavye tannAma na uccaritavatI api tu sarveva tathA kRtavatI ityarthaH / kA carate suratavyApAre tadAtmatayA nalAtmatayA dhyAtaH cintitaH dhavaH bharttA yayA tathAbhUtA 'ghavaH priyaH patirbhartte' tyamaraH / svasya AtmanaH manobhavaH kAmaH tasya udbhavaH taM vA na cakAra ? api tu sarveva tathA cakAretyarthaH / atizayoktiralaGkAraH // 30 // anvayaH - kA nizi taM svapnagataM na dadarza kA ca gotraskhalite taM na jagAda, tadAtmatAdhyAtaghavA kA ca vA rate svamanobhavodbhavaM na cakAra / ? nala kI bhAvanA hindI - kauna sundarI use rAta meM sapane meM milI nahIM dekhatI thI aura kauna nAmoccAraNa meM bhaTakakara usakA nAma nahIM le detI thI se pati kA dhyAna karatI kisa ramaNI ne surata-kAla meM apane nahIM kiyA ? kAma kA udbhava TippaNI - pratyeka sundarI nala kA hI svapna dekhatI thI, usakA hI nAma letI thI aura usakI hI bhAvanA karake apane pati ko ramaNa kiyA karatI thI / isa zloka meM svapnadarzana, nAmasmaraNa aura nalabhAvanA se ramaNa -- ina tIna prakAroM se kavi ne mugdhA, madhyA aura pragalbhA nAyikAoM ke nalAnurAga kA citraNa kiyA hai / kAkuvakrokti to hai hI, mallinAtha ke anusAra atizayokti hai, kyoMki asambandha meM bhI sambandha - kathana hai / chekAnuprAsa bhI hai // 30 // zriyAsya yogyAhamiti svamIkSituM kare tamAlokya surUpayA dhRtaH / vihAya bhaimImapadarpayA kayA na darpaNaH zvAsamalImasaH kRtaH ? // 31 //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 33 jIvAtu-zriyeti / taM nalam Alokya dRSTvA zriyA saundaryeNa ahamasya nalasya yogyA anurUpA iti / dhiyeti zeSaH svam AtmAnaM svAvayavamityarthaH / IkSituM draSTuM kare ghRtA / gRhItaH darpaNaH bhaimI bhImanandinI damayantImityarthaH / vihAya vinetyarthaH kayA surUpayA zobhanarUpavatI ahamityabhimAnavatyA nAr2yA apadarpayA darpazUnyayA satyA zvAsena duHkhanizvAsena malImasaH maladUSitaH 'malI. masantu malinaM kazcaraM mlduussitmi'tymrH| na kRtaH ? api tu sarvathaiva kRta ityarthaH / saundaryyagarvitAH sarvA eva bhaimIvyatiriktAH kAminyaH tamavalokya ahamevAsya sadRzItyabhimAnAt karaghRtadarpaNe AtmAnaM nirvarNya nAhamasya yogyeti nizcayena viSaNNAH kaduSNanizvAsena taM darpaNaM malinayanti smeti nisskrssH|| 31 / / anvayaH--tam Alokya 'ahaM zriyA asya yogyA'---iti svam IkSituM kare ghRtaH darpaNA bhaimI vihAya kA apadarpayA surUpayA zvAsamalImasaH na kRtaH ? hindI--use ( nala ko ) dekhakara 'maiM saundarya ke kAraNa isake yogya hU~'aisA vicArate apane mukha ( athavA sampUrNa zarIra ) ko nihArane ke lie hAtha meM liyA darpaNa bhImasutA ( damayantI ) ko chor3akara anya kisa gatarUpadarpA sundarI ne niHzvAsa se mailA nahIM kiyA ? sabhI ne kiyaa| TippaNI--koI sundarI darpaNa meM nihAra kara apane ko nala ke yogya mAnane kA sAhasa na kara pAyI aura khinnatA se nikalI niHzvAsa se hAtha kA darpaNa dhuMdhalA par3a gayA-isase kavi kA bhAva yaha hai ki nala ke anurUpa bhImaputrI vaidarbhI damayantI hI thI, anya koI sundarI rUpa-guNa meM nala ke yogya nahIM thii| asambandha meM sambandha kathana ke kAraNa yahAM atizayokti hai aura vidyAdhara ke anusAra vyabhicArabhAva garva kI zAnti // 31 // yathohyamAnaH khalu bhogabhojinA prasahya vairocanijasya pattanam / vidarbhajAyA madanastathA mano'nalAvaruddhaM vayasaiva veshit| // 32 // jIvAtu-evamasyAlaukikasaundaryadyotanAya strImAtrasya tadanurAgamuktvA samprati damayantyAstatrAnurAgaM prastauti-yatheti / madanaH kAmaH pradyumna iti yAvat bhogabhojinA sarpazarIrAzinA vayasA pakSiNA garuDe netyarthaH / UhyamAnaH nIyamAnaH, vaheH karmaNi yaki samprasAraNe pUrvarUpam / analAvaruddham agnipari 3 naM0
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 naSadhamahAkAvyam veSTitaM virocanasya apatyaM pumAn vairocaniH valiH tajjasya tatputrasya vANAsurasyetyarthaH / pattanaM zoNitapuramiti yAvat / prasahya sahasA yathA vezitaH khalu pravezita eva, 'tato garuDamAruhya smRtamAtrAgataM hariH' / uSAharaNe viSNupurANAt / tathA nalAvaruddhaM nalAsaktaM vidarbhajAyAH namayantyA manaH bhogamojinA sukhabhogAsaktenetyarthaH, vayasA yauvanena UhyamAnaH parastaya'mANaH UhervitarthAit karmaNi yak / vezitaH pravezitaH / 'bhogaH sukhe stryAdibhRtAvahezca phaNakAyayori'tyamaraH / purA uSAnAmnI vANaduhitA svapne pradyumnaputramaniruddhaM dRSTvA suptapratibuddhA sahacarI citralekhAmavadat / sA ca yogabalena tasyAmeva rAtrI dvArakAyAM prasuptamaniruddha vihAyasA samAnIya tayA samagamayat / kAlena nAradamukhAt tadAkarNya kRSNaH pradyumnabalarAmAbhyAM bahubhirbalezca gatvA bANanagaramarausIditi kathA atraanusndhyaa| atra yathohyamAno nalAvaruddhamiti zabdazleSaH / tadanuprANitA upamA ca sA ca vayaseti vayasorabhedAdhyavasAyamUlAtizayoktimUlA cetyeSAM saGkaraH // 32 // anvayaH-yathA khalu bhogamojinA vayasA UhyamAnaH madanaH analAvaruddhaM vairocanijasya pattanaM prasahya vezitaH tathA ( vayasA ) eva vidarbhajAyAH nalAvaruddha manaH ( madanaH vezitaH ) / hindI-jisa prakAra sarpabhojI vayas-pakSirAja garuDa ne apanI pITha para le jAkara madana arthAt ( kRSNaputra, aniruddha-janaka madanAvatAra ) pradyumna ko agni se samaMtataH ghire vairocani--( prahlAdasuta pAtAlarAja ) bali ke putra vANAsura ke nagara ( zoNitapura ) meM jhaTiti praviSTa karA diyA thA, usI prakAra sukhAsakta vayas arthAt tAruNya ne hI vaidI ke nalase vyApta mana meM kAma ko praviSTa kara diyaa| TippaNI-kAvyazAstrIya paramparA ke anusAra pahile nArI kA anurAga dikhAyA jAnA ucita hotA hai, tatpazcAt nara kA-'AdI vAcyaH striyA rAgaH puMsaH pazcAttadiGgitaH', isa prakAra isameM rUpa-guNa-zravaNa tathA citrAdidarzana se AkRSTa damayantI ke pUrvAnurAga kA kavi ne varNana kiyA hai| isake lie usane uSA-aniruddha kI paurANika kathA (zrImadbhAgavata, 1062-63 ) kA upamAna
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH upasthita kiyA hai / vidyAdhara ne isa padya meM kevala zleSa aura upamA alaMkAroM kA ullekha kiyA hai, yoM yahA~ zabdazleSa, arthazleSa-viziSTA upamA, adhyavasAyamUlA pratizayokti aura anuprAsa kA saMkara hai / mallinAtha yahI mAnate haiM // 32 // nape'nurUpe nijarUpasampadAM dideza tasmin bahuzaH zrutiM gate / viziSya sA bhaumanarendranandanA manobhavA kavazaMvadaM manaH // 33 // jIvAtu-iha virahiNAM cakSuHprItyAdayo dazAvasthAH santi, tatra cakSuH prItiH zravaNAnurAgasyApyupalakSaNamatastatpUrvikAM manaHsaGgAkhyAM dvitIyAmavasthAmAha-nRpa ityAdi / sA bhImanarendranandanA damayantI nandyAditvAllyupratyayaH / nijarUpasampadAM svalAvaNyasampattInAmanurUpe bahuzaH / 'vahvalpArthAcchaskArakAdanyatarasyAmi'tyapAdAnArthe zaspratyayaH / zruti zravaNaM gate etena zravaNAnurAga uktaH, tasmin nRpe nale manobhavAjJAyA ekaM vazaMvadam ekasyaiva vidheye zivabhAgavatavat samAsaH / 'priyavaze vadaH khac' 'arurdviSadi'tyAdinA tasya mum / mano viziSya dideza asyedamiti nizcityAtisasajatyarthaH, tadguNazravaNAttadAsaktacittAsIdityarthaH // 33 // ___ anvayaH-sA bhImanarendranandanA nijarUpasampadAm anurUpe bahuzaH zruti gate tasmin nape viziSya manomavAjhaMkavazaMvadaM manaH dideza / hindI-usa rAjA bhIma kI putrI damayantI ne apanI rUpasampatti ke anurUpa (yogya) bahuta bAra jisakA rUpa-guNa-kIrtana kAna meM par3a cukA thA, usa rAjA nala meM Asakta kara apane mana ko kAmAjJA kA hI eka mAtra vazavartI banA diyaa| TippaNI-nala ke prati damayantI ke ekAnurAga kA dyotana / anuprAsa alaMkAra / zravaNajAta anurAga, isakA hI agale cAroM zlokoM meM varNana hai / 33 / upAsanAmetya pitussma rajyate dine dine sAvasareSu vandinAm / paThatsu teSu prati bhUpatInalaM vinidraromAjani zRNvatI nalam // 34 // jIvAtu-athAsyAH zravaNAnurAgameva catubhirvarNayati-upAsanAmityAdi / sA bhaimI dine dine pratidinaM 'nityavIpsayoriti vIpsAyAM dvirbhAvaH / vandinAM stutipAThakAnAmavasareSu piturupAsanAM sevAmetya prApya teSu vandiSu bhUpatIn pratibhUpatInuddizya paThatsu satsviti zeSaH / nalaM zRNvatI alaM rajyate sma raktA'
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam bhUdityarthaH / rajevAdikAlTaT / ataeva vinidra romA romAJcitA ajanIti sAttvikoktiH / janeH kartari luG 'dIpajane'tyAdinA clezciNAdezaH / nalaguNazravaNajanyo rAgastasya romAJcena vyakto'bhUditi bhAvaH // 34 // anvayaH-sA dine dine vandinAm avasarepu pituH upAsanAm etya teSu bhUpatIn prati (pratibhUpatIn vA) paThatsu nalaM zRNvatI vinidraromA ajani rajyate sma (ca) / hindI--vaha pratidina stutipAThakoM ke stutipATha ke samaya apane pitA kI sevA meM upasthita hokara unake rAjAoM ( athavA anya rAjAoM ) ke sambandha meM varNana karate hone para nala ke viSaya meM sunatI pulakita ho jAtI thI aura isa prakAra vaha ( nala meM ) anurakta ho gyii| TippaNI-yahAM guNazravaNa kA avasara batAyA gyaa| vidyAdhara ke anusAra yaha autsukya bhAvodaya kA udAharaNa hai, sAtvika romAJca kA varNana bhI hai // 34 // kathAprasaGgeSu mithassakhImukhAttRNe'pi tanvyA nalanAmani zrute / drutaM vidhUyAnyadabhUyatAnayA mudA tadAkarNanasajjakarNayA // 35 // jIvAtu-katheti / mitho'nyo'nyaM rahasi kathAprasaGgeSu visrambhagoSThIprasaGgeSu sakhImukhAJcalanAmani nalAkhye tRNe zrute sati 'nalaH poTagale rAjJI'ti vizvaH / anayA tanvyA damayantyA drutamanyat kAryAntaraM vighUya nirAkRtya mudA harSeNa tadAkarNane nalazabdAkarNane sajjakarNayA dattakarNayA abhUyata abhAvi / 'bhuvo bhAve' laG / arthAntaraprayukto'pi nalazabdo nRpasmArakatayA tadAkarSako'bhUditi rAgAtizayoktiH // 35 // anvayaH-tanvyA anayA mithaH kathAprasaGgeSu sakhImukhAt tRNe'pi nalanAmani zrute anyat drutaM vidhUya mudA tadAkarNanasajjakarNayA prabhUyata / hindI-komalAGgI yaha damayantI paraspara bAtacIta ke aneka rahasyAlApoM meM sakhiyoM ke mukha se thor3A-bhI nala kA nAma sunane para anya ( viSaya ) turanta tyAgakara prasannatayA usake sambandha meM sunane ke lie kAna lagA detI thii| TrippaNI-yahA~ rAgAtizaya dikhAyA gayA hai| harSa aura autsukya kI 'bhAvazabalatA' hai 'tanvI' pada virahakRzatA kA dyotaka hai // 35 //
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sarga: 37 smarAtparAsoranimepalocanAd bibhemi tadbhinnamudAhareti saa| janena yUnaH stuvatA tadAspade nidarzanaM naiSadhamabhyaSecayat // 36 / / jIvAtu-smarAditi / parAsomRtAt ata evAnimeSalocanAnnizcalAkSAddevAditi ca gamyate / ubhayathApi bhayahetUktiH / tasmAdvibhemIti tadbhinnaM tato'nyamudAharati tatsadRzaM nidarzayetyAha sA damayantI yUnaH stuvatA janena prayogaka; tadAspade smarasthAne nidarzanaM dRSTAntaM naipacaM niSaghAnAM rAjAnaM nalaM 'jnpdshbdaatksstriyaad'| abhyaSecayat smarasya sthAne tatsadRza evAbhiSektuM yuktaH sa ca nalAdanyo nAstIti tasmin nala udAhRte'nutapaM zRNotIti rAgAtirekoktiH / 'upasargAt sunotI'tyAdinA avyavAye'pi patvam / / 36 / / anvayaH--parAsoH animeSalocanAt smarAt bibhemi, tadbhinnam udAhara--iti sA yUnaH stuvatA janena naiSadhaM tadAspade nidarzanam abhyaSecayat / hindI-gataprANa ( ataeva ) apalaka netra kAmadeva se mujhe Dara lagatA hai, usake atirikta koI udAharaNa do--isa prakAra vaha kisI taruNa kI prazaMsA karatI sakhiyoM Adi se niSadharAja ko usa ( kAma ) ke sthAna meM upasthApita karAtI thii| TippaNI-kAma devavizeSa hone ke kAraNa animeSalocana hai, kintu damayantI usakI animeSalocanatA usake mRta hone ke kAraNa mAnatI hai aura mRta ko dekhakara svayaM Darane kA bahAnA karatI huI kisI taruNa ke saundayaM meM kAma se upamAnita karane kA niSedha karake anya udAharaNa prastuta karane kA nirdeza karatI hai, kyoMki vaha jAnatI hai ki saundarya meM kAma ke atirikta samAna udAharaNa nala hI hai, so stotAjana kAma ke sthAna meM nala kA hI nAma leNge| yaha bhI rAgAtireka kA varNana hai| guNakIrtana-zravaNarUpA kAma kI dazA kA upapAdana // 36 // nalasya pRSTA niSadhAgatA guNAn miSeNa dUtadvijavandicAraNAH / nipIya tatkItikathAmathAnayA cirAya tasthe vimanAyamAnayA // 37 // jiivaatu-nlsyeti| niSadhebhya AgatA dUtAH sandezaharAH, dvijA brAhmaNAH, vandinaH stAvakAH cAraNA dezabhramaNajI vinaH te sarve miSeNa vyAjena nalasya
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam guNAn pRSTAH pRcchatehAditvAt pradhAne karmaNi ktaH / atha praznAnantaramanayA bhaimyA tatkIrti kathAM nalasya yazaH kathAmRtaM nipIya nitarAM zrutvetyarthaH / cirAya vimanAyamAnayA vimanIbhavantyA mRzAditvAtkyaGi salopazca 'akRtsArvadhAtukayordIrghaH' tato laTaH zAnajAdezaH / tadA tasthe sthitaM tiSThaterbhAve liT / ayaca dUtAdivyavadhAne guNakIrttana lakSaNaH pralApAkhyo ratyanubhavaH / / 37 / / anvayaH -- anayA niSadhAgatAH tadvijavandicAraNAH miSeNa nalasya guNAn pRSTA, atha tatkIrttikathAM nipIya cirAya vimanAyamAnayA tasthe / hindI - damayaMtI niSadha deza se Aye dUtoM, brAhmaNoM, stuti- pAThakoM aura cAraNoM se bahAne se nala ke guNa pUchA karatI thI, aura phira usakI yazogAthA ko tanmaya ho suna derataka anamanI baiThI raha jAyA karatI thI / TippaNI- - isa zloka meM vyabhicArIbhAva citA kA hai / anamane hone meM kAraNa hai yaha ciMtA ki kaise nala se mallinAtha ne pralApa nAmaka ratyanubhava batAyA hai ||37|| udaya dikhAyA gayA milana hogA ? yahA~ priyaM priyAM ca trijagajjayizriyoM likhAdhilIlAgRhabhitti kAvapi / iti sma sAkArutareNa lekhitaM nalasya ca svasya ca sakhyamIkSate // 38 // jIvAtu -- pratikRtisvapnadarzanAdayo virahiNAM vinodoSAyAH atha tatkayanamukhena darzanAnurAgazvAsyA darzayan pratikRtidarzanaM tAvadAha - priyamiti / sA bhaimI trINi jaganti samAhRtAni trijagat / samAhAro dvigurekavacanam / tasya jayino lokatraya jitvarI zrIH zobhA yayostAdRzau kAvapi priyaM priyAzva tau aghilIlAgRhabhitti vilAsavezmakuDaye vibhaktyarthe'vyayIbhAvaH / likhetyuktau kAztareNa zilpikANDena prayojyena lekhitaM nalasya ca svasya ca sakhyaM rUpasAmyApAdanam IkSate sma // 38 // 38 anvayaH - adhilIlAgRhabhitti kI api trijagajjayazriyo priya priyAM ca likha - iti sA kAruvareNa lekhitaM nalasya svasya ca sakhyam IkSate sma / hindI - krIDAgRha kI dIvAra para kinhIM do trilokI kI zobhA meM jItane vAle yuvaka aura yuvatI kA citraNa kara - isa prakAra vaha zilpI citrakAra dvArA Alekhita nala ko aura apane ko sahasthita ( eka sAtha AMkA gayA ) dekhA karatI thI /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH TippaNI-zAstrIya paramparA ke anusAra isa zloka meM citra darzana kA nirUpaNa hai / nala yuga kA zreSTha trilokajayI nara thA aura damayantI trilokajayinI nArI / usa yuga meM jaise yaha sarvamAnya satya thaa| lIlAgRhamittau iti aghilIlAgRhabhitti-avyayIbhAvasamAsa / avyayaM vibhaktisamIpasamRddhivRddhayarthA'bhAvAtyayA'sampratizabdaprAdurbhAvapazcAdyathAnupUrvyayaugapadyasAdRzyasampattisAkalyA - ntavacaneSu ( aSTAdhyAyI 2 / 1 / 6 )-dvArA vibhaktyartha meM adhi kA prayoga // 38 // manorathena svapatIkRtaM nalaM nizi kva sA nA svapatI sma pazyati / adRSTamapyarthamadRSTavaibhavAtkaroti suptirjanadarzanAtithim // 39 / / / jIvAta-manoratheneti / manorathena saGkalpena svapatIkRtaM svabhartRkRtaM nalam abhUtatadbhAvecvau dIrghaH / svapatI nidrAtI sA damayantI kva nizi kutra rAtrI na pazyati sma ? sarvasyAmapi rAtrau dRssttvtii| tathA hi suptiH svapnaH adRSTam atyantAnanubhUtamapyarthaM kimuta dRSTamiti bhAvaH / adRSTavaibhavAt prAktanabhAgyabalAt janadarzanAtithiM lokadRSTigocaraM karoti, tadatrApi nimittAdadRSTAttAdRka svapnajJAnamutpanna mityarthaH / sAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // 39 // anvayaH-svapatI sA manorathena svapatIkRtaM nalaM kva nizi na pazyati sma ? suptiH adRSTam api artham adRSTavaibhavAt janadarzanAtithiM karoti / hindI-sotI vaha damayantI svecchayA apane patirUpa meM svIkAre nala ko kisa rAta meM nahIM dekhA karatI thI? pratyeka rAta meM dekhatI thii| svapnadazA adekhe artha ko bhI purAtana bhAgya ke sAmayaM se manuSyoM ke darzana kA viSaya ( dekhane yogya ) banA detI hai| TippaNI-darzana tIna prakAra se hotA hai-(1) pratyakSa, (2) svapna meM, (3) citra meM-'sAkSAccitre tathA svapne syAddarzanaM vidhaa|' yahA~ svapnadarzana kA varNana hai / sAmAnya (prathama-dvitIya-caraNa-kathana ) se yahAM vizeSa ( tRtIyacaturtha caraNa kI ukti ) kA samarthana hai, ataeva arthAntaranyAsa alaMkAra hai| 'svapatI' ke do dAra prayoga se yamaka / vidyAdhara ke anusAra yahA~ chekAnuprAsa aura hetu alaMkAra hai / / 39 / / nimIlitAdakSiyugAcca nidrayA hRdo'pi bAhya ndriyamaunamudritAt / adarzi saMgopya kadApyavIkSito rahasyamasyAssa mahanmahIpatiH // 40 //
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam jIvAtu -- nimIlitAditi / nidrayA prayojikayA nimIlitAnmukulitAduparatavyApArAdityarthaH, akSiyugAcca tathA bAhya ndriyANAM cakSurAdInAM maune na vyApArarAhityena mudritAtpratiSTabdhAt, manaso vahirasvAtantryAditi bhAvaH / hRdo hRdayAdapi saGgopya gopayitvetyarthaH, 'antaddhauMyenA darzana micchatI 'tyakSiyugamanasorapAdAnatvam / adarzanaM cAtra manaso bAhya ndriyamonamudritAditi vizepaNasAmarthyAdindriyArthasaMprayogajanyajJAnaviraha eveti jJAyate, svapnajJAnaM tu manojanyameva / tadajanyajJAnamatretyAha - kadApyavIkSita iti / atyantAdRSTacara ityarthaH, mahadrahasyamatigopyaM vastu sa mahIpatirnalaH / asyA bhaimyA adarzi darzayAJcakre, dRzerNyantAt karmaNi luG / tathA kAcicceTI kasyacitkAminya kaJcana kAntaM saMgopya darzayati tadvaditi dhvaniH // 40 // 1 40 anvayaH - nidrayA nimIlitAt, akSiyugAt bAhyendriyamaunamudritAt hRdaH api ca saMgopya kadApi avIkSitaH sa mahIpatiH asyAH mahat rahasyam adarzi / hindI - nIda se mude donoM netroM aura bAharI indriyoM ki niSkriyatA ke kAraNa niSkriya mana se bhI chipAkara bhI kabhI na dekhA huA vaha pRthvIpati, jo isI kAraNa damayantI ke lie eka bar3A rahasya thA, nidrA ne dikhA diyA / anya prakAra se padaccheda karake nArAyaNa paNDita ne isa zloka kA anya artha bhI kiyA hai / 'nidrayA nimIlitAt abhiyugAt indriyamonamudritAt ahRdaH api bAhya, rahasyam, mahat, adarzisaGgaH akadApyavIkSitaH mahI saH patiH syAH / ' he nidrA ( ajJAna ) ke kAraNa tirohita, akSa meM vAsa karane vAle yuga kala se aura indriya arthAt, vAkrUpa vyApArAbhAva mauna hI jisakA svabhAva hai aise ahRt-mUrkha se bhinna arthAt kalidoSa se mukta aura jJAnI, he atigopanIya lakSmI vAle rahasyamaya ( rahasyA atyantagopyA mA lakSmIryasya sa: ), he mAna yogya, viSNubhaktoM ke mitra adazasaMga ( aM viSNuM pazyantItyevaM zIlA ardAzina: viSNubhaktAH taiH saha saGgo maMtrI yasya saH ), duSToM dvArA adekhe ( na kam akaM duHkhaM dAmayantIti akadApinaH duSTAH taiH adIkSitaH na dRSTaH ), utsavapriya ( mahAH utsavaH asyAstIti mahI ) vaha tuma (mere) pati hoo- ( aisA pUrva - zloka meM varNita svapna meM dRSTa nala se damayantI kahA karatI thI ) /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH TippaNI-mallinAtha ne mAnA hai ki isa zloka meM aisI dhvani hai ki nidrA eka aisI datI hai, jo priyA ko cupacApa-sabase chipAkara priya kA darzana karA detI hai| vidyAdhara isameM rUpaka mAnate haiM / / 40 // aho ahobhirmahimA himAgame'pyatiprapede prati tAM smarAditAm / tapartupUrtAvapi medasAM bharA vibhAvarIbhirvibharAMbabhUvire // 41 // jIvAtu-athAsyAzcintAjAgarAvAha-aho iti| himAgame hemante'pi smarAditAM to damayantI prati ahobhirdivasaH atimahimA ativRddhiH prapede tathA tapartupUrtAvapi grISmAnte'pi vibhAvarIbhiH nizAbhiH medasAM bharA mAMsa rAzayo'tivRddhiriti yAvat / vibharAmbabhUvire badhire, bhRjaH karmaNi liT AmpratyayaH / aho Azcarya zAstravirodhAdanubhavavirodhAcceti bhAvaH / virahiNAM tathA pratIyata ityavirodhaH, etenAsyA nirantaracintA jAgarazca gamyate / ahozabdasya 'odi'ti pragRhyatvAt prakRtibhAvaH // 41 // anvayaH-aho, himAgame api smarAditAM tAM prati mahobhiH mahimA prapede, tapartupUtau api vibhAvarImiH medasAM bharA vibharAmbabhUdhire / hindI-acaraja kI bAta thI ki hemaMta Rtu ke bhAjAne para bhI kAmapiDitA usa ( damayantI ) ke saMdarbha meM dinoM ne atidIrghatA prApTha karalI thI aura bharapUra grISma Rtu meM bhI rAtriyoM ne prabhUta majjA (sthUlatA-dIrghatA ) dhAraNa karalI / ___ TippaNI-damayantI ko viraha meM jAr3e ke choTe dina bhI bar3e pratIta hote the aura garmI kI choTI rAteM bhI lmbii| vidyAdhara ke anusAra himAgama kAraNa hone para bhI dinoM kA choTA honA kArya aura grISmartu hone para bhI rAtri kI laghutA kA anirdeza hone se vizeSokti aura dina rAta kI dIrghatA meM smarAditA kAraNa hone se vibhAvanA alaMkAra hai tathA che kAnuprAsa bhI / caMdrakalAvyAkhyAkAra ne do virodhAbhAsoM kI nirapekSatA se sthiti hone ke kAraNa isa zloka meM saMsRSTi alaMkAra kA nirdeza kiyA hai // 41 // svakAntikotivrajamauktikasrajaH zrayantamantarghaTanAguNazriyam / kadAcidasyA yuvadhairyalopinaM nalo'pi lokAdazRNod gunnotkrm||42||
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSaghamahAkAvyam jIvAtu -- svetyAdi / atha nalo'pi svasya kAntyA saundaryeNa yAH kIrttayaH tAsAM vrajaH puca eva mauktikasrak muktAhAraH tasyA antaH abhyantare ghaTanAguNazriyaM gumphanasUtralakSmIM zrayantaM bhajantaM yuvadhairyalopinaM taruNacittasthairyyaparihAriNam asyA damayantyA guNotkaraM saundaryasandohaM lokAdAgantukajanAt aTaNot, atra kIrttivrajaguNotkarayormuktAhAragumphana suutrtvruupnnaadruupkaalngkaarH||42 anvayaH - kadAcit nalaH api lokAt svakAntiko tivrajamauktikasrajaH antarghaTanA guNazriyaM zrayantaM yuvarSaM rya lopinaM asyAH guNotkaram azRNot / hindI - kisI samaya nala ne bhI logoM ke muMha se sva arthAt apane athavA damayantI ke sauMdaryaviSayaka muktAmAla ke madhya guMphita hone vAle sUtra athavA nala ke aMtas-mana meM praviSTa guNa arthAt sauMdaryAdi kI zrI ko prApta karake taruNoM ke dheyaM ko vilupta karate usa ( damayantI ) ke guNoM (rUpa, zomAAdi ) ko sunA / TippaNI- guNazravaNa se AkRSTa nala ke damayantI ke varNana / kIrtivraja aura guNorakara ke muktAhAra aura guMphana ke kAraNa isa zloka meM rUpaka alaMkAra hai // 42 // tameva labdhvAvasaraM tataH smarazzarIrazobhAjayajAtamatsaraH / amoghazaktyA nijayeva mUrtayA tathA vinirjetumiyeSa naiSadham // 43 // jIvAtu--- athAsya tasyAM rAgodayaM varNayati - tameveti / tato guNazravaNAnantaraM zarIrazobhAyA dehasaundaryyasya jayena jAtamatsaraH utpannavairaH smaraH tamevA vasaramavakAzaM labdhvA mUrttayA mUrtimatyA nijayA amoghazaktayeva akuNThitasAmayeMnevetyutprekSA / tayA damayantyA naiSadhaM nalaM vinirjetumiyeSa icchati sma, randhrApiNo hi vidveSiNa iti bhAvaH / tena rAgodaya uktaH // 43 // anvayaH -- tataH zarIrazobhAjayajAtamatsaraH smaraH tam eva avasaraM labdhvA mUrtayA nijayA amoghazaktyA iva tathA naiSadhaM vinirjetum iyeSa / hindI - damayantI ke rUpa- guNa sunane ke anaMtara apane zarIra kI zobhA ke ( nala dvArA ) jaya ke kAraNa jisameM ( nala ke prati ) IrSyA jAga gayI hai, aise nAmane usI avasara ko pAkara mAnoM deha-dhAriNI apanI amogha zakti ke tulya usa ( damayantI ) ke mAdhyama se niSadhapati ko jItane kI icchA kI / 42 prati anurAga kA sUtra bhAva meM rUpaNa
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 43 TippaNI-nala se rUpazobhA meM parAjita honevAle kAma ko damayantI ke mAdhyama se apanI parAjaya kA badalA lene kA acchA avasara milA- isa kalpanA dvArA kavi ne nala ke kAma-mAva kA varNana kiyA / 43 // akAri tena zravaNAtithirguNaH kSamAbhujA bhImanapAtmajAzritaH / taduccadhairyavyayasaMhiteSuNA smareNa ca svAtmazarAsanAzrayaH / / 44 / / jIvAtu-akArIti / tena kSamAbhujA nalena bhImanRpAtmajAyAH damayantyAH zritaH guNaH tadIyaH saundaryAdiH zravaNAtithiH zrotraviSayaH akAri kRtaH zrutaH ityarthaH / karoteH karmaNi lung| tasya nalasya uccaparyavyayAya uccaparyanAzAya saMhiteSuNA smareNa ca svAtmanaH zarAsanAzrayaH cApaniSTho guNo maurvI zravaNAtithirakAri AkarNa kRSTa ityarthaH / damayantIguNazravaNAnnalamanasi mahAn madana vikAraH prAdurbhUta ityarthaH / atroktavAkyArthasya pUrvavAkyArthahetukaM kAvyaliGgamalaGkAraH / / 44 // anvayaH-tena kSamAbhujA bhImanRpAtmajAzritaH guNaH zravaNAtithiH akAri taduccaparyavyayasaMhiteSuNA smareNa ca svAtmazarAsanAzrayaH ( guNaH zravaNAtithiH akAri ) / hindI-usa pRthvapati ne rAjA moma kI kanyA damayantI-niSTha rUpAdi guNa ko apane kAnoM kA atithi banAyA ( sunA ) aura kAma ne bhI usa (nala) ke utkRSTa dhairya kA nAza karane ke nimitta bANa ko apane zarAsana (dhanuSa ) para dhara kara apane dRDha dhanuSa kI pratyaMcA ko kAna taka khIMca liyaa| TippaNI-bhAvArtha yaha hai ki damayantI ke guNa zravaNAnaMtara nala meM kAma saMcAra ho gyaa| 'svAtmazarAsana' meM 'sva' aura 'Atma' paryAya zabdoM ke hone se punarukti pratIta hotI hai, para su + Atma-aisA padaccheda karake sundara arthAt dRr3ha apanA dhanuSa aisA artha karane para punarukti nahIM raha jAtI hai, isa prakAra punaruktavadAmAsa alaMkAra hai| 'akAri' kriyA ke nala aura smara-donoM prastuta kartA haiM, ataH tulyogitA hai; phalataH punaruktavadAmAsa-tulyayogitA kI saMsRSTi hai| vidyAdhara bhI yahA~ ye do alaMkAra mAnate haiM / mallinAtha ne kAvyaliMga mAnA hai| amuSya dhIrasya jayAya sAhasI tadA khalu jyAM vizikhaissanAthayan / nimajyayAmAsa yazAMsi saMzaye smarastrilokovijayAjitAnyapi / / 457
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam ___ jIvAtu-amuSyeti / sa smaraH sAhasI sAhasakAraH 'na sAhasamanAruhya naro bhANi pazyatI'ti nyAyAdavilambI sannityarthaH / amuSya dhIrasya avicalitasya nalasya jayAya zarAzanajyAM nijaghanumauMrvI vizikhaiH zaraiH sanAthayan sanAthaM kurvan saMyojayannityarthaH, trayANAM lokAnAM samAhArastrilokI 'taddhitArthe'tyAdinA samAsaH, 'akArAntottarapado dviguH striyA miSyata' iti strIliGgatvAt 'dvigori'ti GIp / tasya vijayenArjitAni sampAditAnyapi yazAMsi saMzaye nimajjayAmAsa kiM punaH samprati sampAdyamitya pi zabdArthaH / vRddhayapekSayA anucitakarmArambhe mUlamapi nazye diti saMzayitavAnityarthaH / atra smarasyoktasaMzayA'sambandhe'pi tatsambandhokteratizayoktiH / / 45 / / anvayaH-sAhasI smaraH dhorastha amuSya jayAya tadA jyAM vizikhaiH sanAthayan trilokIvijayArjitAni api yazAMsi saMzaye nimajjayAmAsa khalu / hindI-sAhasazIla kAma ne dhairyavAn usa ( nala ) ke jaya ke nimitta usa kAla pratyaMcA ko bANoM se sanAtha karate (dhanuSa kI DorI para bANa car3hAte) hue tInoM lokoM ke vijaya se prApta bhI yazaH samUha ko kadAcit saMzaya meM DAla diyA thaa| TippaNI-nala ko jItanA jokhima kA kAma thaa| isakI pUrI saMbhAvanA thI, trilokajayI kAma ko jo jagadvijayI hone kA yaza prApta thA, vaha nala para AkramaNa karake asaphala hone para miTa jAtA, ataH usane eka nahIM, aneka bANa (vizikhaiH ) DorI para car3hAye / kAma kA avivekI honA aura nala kA atyanta dhairyavAna honA saMketita hai| asaMbaMdha meM saMbaMdha-kathana ke kAraNa yahA~ atizayokti hai| anena bhaimI ghaTayiSyatastathA vidherabandhyecchatayA vyalAsi tat / abhedi tattAdRganaGgamArgaNairyadasya pauSpairapi dhairyakaJcakam // 46 // jovAtu--daivasahAyAt puSpeSoreva puruSakAraH phalita ityAha-aneneti / anena nalena saha bhaimI ghaTayiSyataH yojayiSyato vidhervidhAturabandhyecchatayA amoghasaGkalpatvena yattasmAttathA tena prakAreNa yo'gre vakSyata iti bhaavH| vyalAsi vilasitaM lasate ve luG / yat pauSpairapi na tu kaThina ranaGgasya na tu dehavata: mArgaNadhairyyameva kaJcukamasya nalasya abhedi bhinnaM, karmaNi luG / damayantInalayordAmpatyaghaTanAya anaGgamArgaNainaladharyakaJcukabhedanAdvidherabandhyecchatvaM
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH vijJAyata ityarthaH, devAnukUlye kiM duSkaramiti bhAvaH / tatrAnaGgapauSpayoH kaJcukaM bhinnamiti virodhaH, tasya vilAsenAbhAsIkaraNAvirodhAbhAsaH, sa ca dhairyakaJcakamiti rUpakotthApita iti tayoraGgAGgibhAvena saGkaraH // 46 // anvayaH-anena bhaimI ghaTayiSyataH vidheH abandhyecchatayA tat tathA vyalAsi yat pauSpaiH anaGgamArgaNaH tat tAdRk asya dhairyakaJcakam abhedi|| hindI--isa ( kAma ) ne bhImajA ko banAne vAle vidhAtA kI amodha icchA ke kAraNa vaha vaisA (dhairyanAza kArya ) kara liyA, jo ki phUloM ke kAmabANoM ke usa ( nala ) utanA dRr3ha vaha dhairyarUpI kavaca vidIrNa kara diyaa| TippaNI-'tat tAdRganaGgamAgaNaiH'-padanyAsa karane kA artha ho jAyegA'usa prakAra ke phUloM ke komala bANoM se' / 'anaGga' zabda ke prayoga se yaha bhI saMketita hotA hai ki duHsAhasI hone para bhI Dara kara kAma apratyakSataH AghAta kara rahA thA / yaha bhI bhAva nikalatA hai ki vidhAtA kI icchA se asaMbhava bhI saMbhava hai, ki nala kA dRr3ha gharya bhI adehI ke komala bANoM se vidIrNa ho gayA / dRr3ha kA vidIrNa ho jAnA asaMbhava hai, yaha virodha hai jo vidhi kI 'abandhyecchatA' se sampAdita ho gayA ataH virodhAbhAsa aura 'dhayaMkaJcuka meM rUpaka' isa prakAra mallinAtha ke anusAra yahA~ virodhAbhAsa-rUpaka kA agAgibhAva saMkara hai| vidyAdhara anumAna aura virodha alaMkAra mAnate haiM // 46 // kimanyadadyApi yadastApitaH pitAmaho vaarijmaashrytyho| smaraM tanucchAyatayA tamAtmanA zazAkazate sa na layituM nlH|| 7 // jIvAtu--atha vidhimapi jitavataH kiM vidhyapekSayetyAzayenAha-kimiti / kimanyat anyat kimucyate, pitAmaho vidhirapi tasya smarasyAstrastApitaH santApita: adyApi vArijamAzrayati tasya padmAsanatvAditi bhAvaH / sarvanIterapacArazca gamyate, aho vidherapi smaravidheyatvamAzcaryam / pitAmahatArpina smaraM sa nalaH Atmanastano chAyeva chAyA kAntiryasya tasya bhAvastattA tayA tanucchAyatayA tanozchAyA anAtapastanucchAyA tattayeti ca gamyate 'chAyA tvanAtape kaantaaviti'vaijyntii| lavituM na zazAka ityahaM zaGke, na hi svacchAyA lacituM zakyA iti bhAvaH / atra smaralaGghane pitAmaho'pyazaktaH kimuta nala' ityarthA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ naSadhamahAkAvyam pttistaavdeko'lngkaarH| 'ekasya vastuno bhAvAdyatravastvanyathA bhavet / kaimutyanyAyataH sA syAdarthApattiralakriyA' iti lakSaNAt tanozchAyevacchAyetyupamA chAyayorabhedAdhyavasAyAdatizayoktiH / etattritayopajIvanenAlaGghayatve tanucchAyatAyA hetutvotprekSA saGkIrNA, sA ca zaGkA iti vynyjkpryogaadvaacyeti| anvayaH-aho, anyat kim, yadastratApitaH pitAmahaH adya api vArijam Azrayati / zaGke saH nalaH smaram AtmanaH tanucchAyatayA layitum na zazAka / hindI-are, aura kyA kahA jAya, kAma ke bANoM se satAye bUr3he bAbA brahmA jI Aja bhI jalaja-kamala kA Azraya liye rahate haiM / aisA lagatA hai ki vaha nala kAma ke svadeha sAmya athavA deha kI parachAI hone ke kAraNa use na jIta skaa| TippaNI-kAmatapta-kAma ke satAye bUr3he brahmA kA bhI jalajAta kamala meM Azraya lie rahanA yaha dyotita karatA hai ki kAma to saba ko hI satAyA karatA hai, so nala ko bhI satA sakA / eka dUsarI saMbhAvanA bhI hai ki nala kAma ko apanI chAyA samajha baiThA aura dhokhA khA baiThA / 'jaba pitAmaha bhI kAma jaya meM azakta rahe, to nala kI kyA ginatI-' yaha arthApatti hone se arthApatti alaMkAra huA; 'tanucchAyatayA'-tanucchAyA ke tulya, yaha upamA huI, atizayokti bhI hai, tanuchAyatA hetu hai, ataH hetutprekSA bhI, jo 'zaGke' se pratIta hotI hai, ataH arthApatti-upamA-atizayoktiutprekSA kI saMsRSTi hai / vidyAdhara ke anusAra yahA~ atizayokti, utprekSA aura zleSa alaMkAra hai| 'tanucchAyatayA' kA tanvI chAyA yasya bhAvastattA tayA vigraha karake yaha artha bhI hotA hai--viraha-vyathita hone se mlAna-zobhA hone ke kAraNa, anyamanaska nala kAma ko na jIta sakA // 47 // urobhuvA kumbhayugena jambhitaM navopahAreNa vayaskRtena kim / trapAsaridurgamapi pratIrya sA nalasya tanvI hRdayaM viveza yat // 48 // jiivaatu--urobhuveti| sA tanvI bhaimI prapaMva sarita saiva durga nalasambandhi tadapi pratIrya nalasya hRdayaM vivezeti yat tatpravezanaM yattadornitya sambandhAt'
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 prathamaH sargaH vayaskRtena navopahAreNa nUtananirmANena urobhuvA tajjanyena kumbhayumena kucayugAkhyeneti bhAvaH ityatizayoktiH / !na loke' tyAdinA kRdyogaSaSThIpratiSedhAtkarttari tRtIyA, 'napuMsake bhAva upasaMkhyAnamiti SaSThI tu zeSavivakSAyAm / jRmbhitaM jRmbhaNaM kimutprekSA sA coktAtizayotimUlekti saGkaraH / damayantIkucakumbhavizrayazravaNAnnalastrapAM vihAya tasyAmAsakta citto'bhUdityarthaH tena manaHsaGga uktaH // 48 // anvayaH--sA tanvI trapAsaridurgam api pratIyaM yat nalasya hRdayaM viveza, ( tat ) vayaskRtena navopahAreNa kumbhayugena jRmbhitaM kim ? hindI - - vaha kRzAMgI ( damayantI ) lajjArUpI nadI meM dugaM ( pratirodha ) athavA lajjAnadI rUpI durgaM ko bhI tara kara jo nala ke hRdaya meM praviSTa ho sakI, vaha kyA tAruNya prastuta nUtana upahAra kuMbhayuga ( do ghar3e aura kucayugala ) dvArA ho sakA ? TippaNI- 'prakAza' kAra nArAyaNa ne 'navopahAreNa' kA 'nava' nUtana upasamIpamato hAro muktAhAro yasya upAyanaM tadrUpeNa' vigraha meM kiyA hai / isa prakAra artha huA 'navIna muktAhAra rUpadhArI upahAra se yukta kucakalaza / ' unhoMne 'atyucca' arthaM mAnakara 'jRmbhitaM' ko 'durga' kA vizeSaNa bhI mAnA hai / praNayijana tAruNyamada meM ghar3oM kI sahAyatA se milana ke nimitta durgama nadI taira jAyA karate haiM / aneka praNaya kathAoM meM nara-nArI ke aise sAhasa kA vRttAMta milatA hai | paMjAbI kI loka- prasiddha praNayakathA 'sonImahIvAla' kI nAyikA 'sonI' bhI apane praNayI 'mahivAla' se milane isI prakAra jAyA karatI thI / zrIharSa ne yahA~ bhI aisI hI kalpanA kI hai, jisase nala-damayantI kI praNayotkaTatA prakaTa hotI hai / yaha saba 'yauvana' kI hI kRpA hai, 'kucayugala' bhI 'vayaH kRta' - yauvana ke upahAra haiM / vidyAdhara ne isameM utprekSA, rUpaka ora zleza alaMkAra mAne haiM / mallinAtha ne yahA~ utprekSA- atizayokti kA saMkara mAnA hai ||48 || apahnuvAnasya janAya yannijAmadhIratAmasya kRtaM manobhuvA / abodhi tajjAgaraduHkhasAkSiNI nizA ca zayyA ca zazAGkakomala // 49 //
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 naSadhamahAkAvyam jIvAtu-athAsya jAgarAvasthAmAha-apaha nuvAnasyeti / nijAmadhIratAM capalatvaM anAyApaha nuvAnasyApalapataH 'zlAghaha nustheti' tyAdinA sampradAnatvAccaturthI / asya nalasya manobhuvA kAmena yajjAgarapralApAdikaM kRtantatsarvaM jAgaraduHkhasya sAkSiNI 'sAkSAdrSTari saMjJAyAmiti sAkSAcchabdAdinipratyaye GIp / zazAGkena komalA ramyA nizA cAbodhi / 'dIpajane'tyAdinA karttari cleshcinnaadeshH| tathA zazAGkavatkomalA mRdulA zayyA abodhi, nizAyAM zayyAyAM jAgaraNayostatsAkSitvamiti bhAvaH // 49 / / anvayaH-nijAm adhIratAM apahna vAnasya asya manobhuvA yat kRtaM tat jAgaraduHkhasAkSiNI zazAMkakomalA nizA zayyA ca abodhi / hindI-apanI adhIratA ko chipAte isa ( nala ) kI manomava kAma ne jo durdazA kI, use jAgaraNa ke kaSTa kI gavAha caMdra se manohara cAMdanIrAta aura kharahe ke aMka ke samAna mulAyama athavA caMdratulya dhavala AvaraNa se yukta athavA caMdra arthAt kapUra chir3aka kara zItala banAyI gayI zayyA hI jAna paayii| TippaNI-isa zloka meM nala kA utkaTa viraha aura lajjAzIlatA dyotita hai / usake mana kI pIra ko rAta aura zayyA ke atirikta koI na jAna skaa| 'sAhityavidyAdharI' ke anusAra isameM zleSa hai aura 'caMdrakalA' ke anusAra tulyayogitA aura upamA // 49 // smaropatapto'pi bhRzaM na sa prabhurvidarbharAjaM tanayAmayAcata ! tyajantyasUzarma ca mAnino varaM tyajanti na tvekmyaacitvrtm||50|| jIvAtu-nanu kimanena nibandhanena, yAcyatAmbhImabhUpatirdamayantIm, netyAhasmaretyAdi bhRzaM gADhaM smaropataptaH kAmasantapto'pi prabhuH samarthaH sa nalaH vidarbharAjaM bhImanRpatitanayAM damayantIM na ayAcata na yAcitavAn 'duhiyAcI'tyAdinA yAcedvikarmakatA / tathAhi-mAnino manasvino'tyuccamanaskAH prANAn zarma ca sukhaJca tyajanti etattyAgo'pi varaM manAk varamiti manAgutkarSa iti mhopaadhyaayvrddhmaanH| kintu, ekamadvitIyakayAcitavratam ayAnAniyamannu na tyajanti, mAninAM prANatyAgaduHkhAd duHsahaM yAcJAyA duHkhamityarthaH / sAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // 50 //
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 49 anvayaH-bhRzaM smaropataptaH api saH prabhuH vidarbharAja tanayAM na ayAcata, mAninaH asUna zarma ca tyajanti, evam ayAcitavrataM na tyajanti / hindI--atyanta kAma santapta hone para bhI usa sarvasamartha rAjA nala ne vidarbhanareza se unakI putrI ( damayantI ) kI yAcanA nahIM kii| AtmAbhimAnI puruSa prANoM ko aura sukha ko taja sakate haiM, kintu eka ayAcanA ( kisI se kucha na mAMganA ) rUpI vrata ko nahIM chor3a sakate / TippaNI--sammAnI kaSTa saha lete haiM, para kisI se kucha mAMgate nahIM, nala bhI aise hI mAnI the-prabhu / sAmAnya se vizeSa kA samarthanarUpa arthAntaranyAsa alaMkAra // 50 // mRSAviSAdAbhinayAdayaM kvacijjugopa niHzvAsatati viyogajAm / vilepanasyAdhikacandrabhAgatAvibhAvanAccApalalApa pANDutAm // 51 // jIvAtu-mRSeti / ayaM nalo viyogajAM damayantIviyogajanyAM niHzvAsatati niHzvAsaparamparAM kvacit kutracitastvantare viSaye mRSAviSAdasya mithyAduHkhasyAbhinayAt chalena, jugopa saMvavAra / tathA pANDutAM vizadatAM zarIrapANDimAnaM ca vilepanasya candanAdadhikaH candra bhAgaH karpUrAMzo yasmin vilepane 'ghanasArazcandrasaMjJaH sitAbhro himavAlukA' ityamaraH / tasya bhAvastattA tasyA vibhAvanAt karpUrabhAgAdhikatotprekSaNAdapalalApa niha nute sm| atrAGgagatAbhyAM mRSAviSAdacandrabhAgapANDimabhyAM tadvirahazvAsapANDimnonigUhanAnmIlanAlaGkAraH / 'mIlanaM vastunA yatra vastvantaranigUhanam / ' iti lakSaNAt / / 51 // __ anvayaH--ayaM kvacit mRSAviSAdAbhinayAt viyogajAM niHzvAsatati jugopa, vilepanasya adhikacandrabhAgatAvibhAvanAt ca pANDutAm apalalApa / hindI-usa rAjA nala ne kabhI jhUThe kheda-prakAzana kA abhinaya karake ( kisI aura viSaya para kheda prakaTa karane ke bahAne ) viyoga ke kAraNa saMjAta lambI sAMsoM ko chipAyA aura lepa ( aMgarAga) meM kapUra kI adhikatA ko kAraNa batA kara viyogajanita pANDutA ko chipaayaa| TippaNI--rAjA kI lajjAzIlatA aura virahadazA kA varNana, pANDutA ko lepa se chipAnA Adi hone se mallinAtha ne yahA~ 'mIlana' alaMkAra kA 4 ne0
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 naiSadhamahAkAvyam nirdeza kiyA hai aura chadma se bhinna vastu ke rUpa-nigUhana ke AdhAra para vidyAdhara ne vyAjokti // 51 // zazAka nihnotumanena tatpriyAmayaM vabhASe yadalIkavIkSitAm / samAja evAlapitAsu vaiNikairmumUrcha yatpaJcamamUrcchanAsu ca // 52 // jIvAtu-zazAketi / ayanalo'lIkavIkSitAM mithyAdRSTAM priyAM damayantI samAne sabhAyAmeva yat babhASe babhANa, vINA zilpameSAM tairveNikaH vINAvAdaiH 'zilpami'ti Than / AlapitAsu sUccaritAsu vyakti gatAsvityarthaH / 'rAgavyaJjaka AlApa' iti lakSaNAt / paJcamasya paJcamAkhyasya svarasya mUrcchanAsu 'ArohAvarohaNeSu kramAt svarANAM saptAnAmArohAdavarohaNam / mUrccha netyucyata' iti lakSaNAt / paJcamagrahaNantasya kokilAlApakomalatvena uddIpakatvAtizayavivakSayetyanusandheyam / mumUrcchatyapi yattadubhayam anena prakAreNa nihnotumAcchAdayituM zazAka / 'aye' iti pAThe viSAde ityarthaH / 'aye krodhe viSAde ce'ti vizvaH / etena hrItyAgonmAdamUrchAvasthAH sUcitAH // 52 / / ___ anvayaH yat ayam alIkIkSitAM priyAM babhASe, yat ca vaiNikaiH paMcamamUrcchanAsu AlapitAsu samAje eva mumUcchaM tat anena nihnotuM zazAka / hindI--jo ki nala ne bhrAnti se mithyA parilakSita priyA damayantI ke prati kucha kahA aura veNuvAdakoM dvArA paMcama svara kI mUrcchanAoM meM AlApa liye jAne para jo samAja-sabhA meM ve mUcchita hue, ve ise ( isI kAraNa usa alapita aura mUcchita ho jAne kI vAstavikatA ko ) chipAne meM samartha hue / TippaNI--prathama caraNa meM 'zazAkanihnotumayena' pATha bhI hai, 'ayena nihotuM zazAka'---aisA padaccheda karane para artha huA ki nala kA apalapita sabhAmadhya mUrchanAlApa sunane se 'ayena'--bhAgya se baca gyaa| yaha samajhA gayA ki ve rAgAlApa se mUchita ho gaye haiM; athavA sabhyagaNa hI rAgAlApa ke saMmohana meM A gaye aura ve nala kA apalApita na suna sake / yaha saba daivavaza hI ho pAyA / SaDjAdi saptasvaroM ke krama se Aroha avaroha mUcrchanA kahe jAte haiM (zAGgadeva, saMgItaratnAkara, svraadhyaay)| bharatakoSa ( paMDitamaNDalI ) ke anusAra 'mUrccha' dhAtu su lyuT pratyaya hokara karaNArtha meM mUrchanA zabda kI niSpatti
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH hotI hai-jisakA artha hai moha aura ucchAya arthAt ubhrnaa| bharata ( nATyazAstra 28 / 32 ) ke anusAra 'kramayukta saptasvara' mUcchaMnA hai / tumburu 'zruti ( nAda ke zrutigocara honA ) ke mArdava' ko mUccharnA mAnate haiN| zruti kA mArdava - utarI huI avasthA kohala (bharatakoSa ) ke anusAra amRtasarovara meM gAyaka aura zrotAoM ke mana kA majjana mUrcchanA hai| ( yahI artha yahA~ abhipreta hai / ) nAnyadeva ( maratakoSa ) kA kathana hai ki jisa svara se ucchAya Aroha hotA hai, usI svara se java samApti bhI hotI hai, tava mUrcchanA hotI hai| jaise SaDja grAma pradhama mUrcchanA-'sA re ga ma pa dha ni sA / ' sAmAnyatayA kinhIM sAta svaroM kA utAra-car3hAva mUcrchanA hai| 'prakAza'-kAra ne mUrcchanAoM kI saMkhyA ikkIsa batAyI hai / 'nATyazAstra' (28131 ) meM svara-kramayukta sampUrNa pADavI, auDuvIkRtA aura svara-sAdhAraNIkRtA mUrcchanAe~ caudaha batAyI gayI haiM / 'AlApita' kahate haiM rAga ke prakaTIkaraNa ko / 'ayena' kA khaNDa ( aye+na ) karake 'prakAza'kAra ne yaha bhI artha kiyA hai ki nala sabhAjanoM se to vAstavikatA chipA sake 'i'--kAma ( i. kAmaH tasmai aye ) se nhiiN| isa padya meM nala kA lajjAtyAga, unmAda aura mUrchA sUcita haiM / chekAnuprAsa alaMkAra // 52 // avApa sApatratAM sa bhUpatijitendriyANAM dhuri kIrtitasthitiH / asavare zambaravairivikrame krameNa tatra sphuTatAmupeyuSi // 53 // jIvAtu-avApeti / jitendriyANAM dhuryagne kItitasthitiH stutamaryAdaH sa bhUpatiH nalaH tatra samAje asaMvare saMvaritumazakye saMvaraNaM saMvaraH zamazcetyapi, na vidyate saMvaro yasya tasmin zambaravairivikrame manasijavikAre krameNa sphuTatAmupeyuSi sati sApatrapatAM salajjatAm avApa / dhairyazAlinAM tadbhaGgastrapAkara iti bhAvaH // 53 // ___ anvayaH-jitendriyANAM dhuri kItitasthitiH saH bhUpatiH tatra asaMvare zambaravairivikrame krameNa sphuTatAmupeyuSi sApatratAm avaap| hindI-jitendriyoM meM agragaNya ( jisakA kathana sarvaprathama ho ) vaha bhUmipati sabhA ke bIca asaMvaraNIya ( rokA jA sakane vAlA ) zaMbarAsura ke zatru
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 naiSadhamahAkAvyam kAma kA vikrama (vikAra) kramazaH prakaTa ho jAne se lajjAyukta ho gayA / prathama caraNa meM 'pakAra' kI AvRtti hone se vRttyanuprAsa hai, pUrvArddha meM antya aura uttarArddha meM 'va, ra' aura 'krama' kI AvRtti hone se chekAnuprAsa hai / ina tInoM anuprAsoM kI nirapekSatA se sthiti hone ke kAraNa saMsRSTi // 53 // alaM nalaM roddhumamI kilAbhavan guNA vivekaprabhavA na cApalam / smaraH sa ratyAmaniruddhameva yatsRjatyayaM sarganisarga IdRzaH // 54 // jIvAtu --- nanu vivekinaH kuta idaM cApalyam ? ityata Aha - alamiti / yuktAyuktavicAro vivekaH tatprabhavA amI guNA dhairyAdayaH nalamidaM strIlA bharUpaM cApalaM niroddhum 'duhiyAcI' tyA dinA rundhedvikarmakatvam / alaM samarthA nAbhavan kila khalu / tathA hi-smaraH kAmaH / janamiti zeSaH / janaM ratyAM rAge aniruddhasRjati anIzvaramavazaM karoti ratyAM ratidevyAmaniruddhAkhyaM kumAraM sRjatIti dhvaniH / iti yat ayaM sargaM nisargaH sRSTisvabhAva idRza: / ' ratiH smarapriyAyAM carAge'pi surate'pi ca' / 'aniruddhaH kAmaputre'ruddhe cAnIzvare'pi ce 'ti vizvaH / atra smararAgadurvAratAyAH sarvasRSTisAdhAraNyena cApaladurvAratAsamarthanAt sAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // 54 // anvayaH --amI vivekaprabhavA guNAH nalaM cApalaM roddhum alaM na abhavan kila, ayam IdRzaH sarganisargaH yat smaraH ratyAm aniruddham eva sRjati / hindI - - ye viveka se samudbhUta ( 'vivekapramukhAH' pAThAntara meM vivekAdi ) guNa nala kI capalatA kA avarodha- nivAraNa karane meM samartha na ho pAye, yaha aisI saMsAra kI prakRti -- svabhAva hai ki kAma ( avasthAvizeSa hone para manuSya ko) praNaya meM svacchaMda banA hI detA hai / TippaNI -- bhAvArtha yaha hai ki tAruNya meM kAma sabhI ko caMcala banAkara praNaya meM svacchanda banA detA hai / smara, rati, aniruddha - zabdoM ke prayoga se kavi paurANika kathA kA bhI saMketa detA hai - kAmAvatAra kRSNatanaya pradyumna apanI rati - avatAriNI priyA meM aniruddha nAmaka putra ko hI utpanna karatA hai / mallinAtha ke anusAra yahA~ sAmAnya se vizeSa kA samarthana hone se arthAntaranyAsa hai, vidyAdhara ne isameM utprekSA aura hetu alaGkAra mAne haiM // 54 //
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH anaGgacihnaM sa vinA zazAka no yadAsituM saMsadi yatnavAnapi / kSaNaM tadArAmavihArakaitavAnniSevituM dezamiyeSa nirjanam // 55 // jIvAtu-athAsya manorathasiddhayopayikadivyahaMsasaMvAdanidAnabhUtaM vanavihAraM prstauti-annggeti| sa naiSadho nalo yatnavAnapyanaGgaciha naM mUrchA. pralApAdismaravikAraM vinA saMsadi kSaNamapyAsituM yadA no zazAka, tadA ArAmavihArakaitavAdupavana viharaNavyAjAnnirjanaM dezaM niSevitum iyeSa dezAntaraM gantumacchadityarthaH / etena cApalAkhye saJcAriNi bhramaNalakSaNo'nubhAva uktaH // anvayaH-yatnavAn api saH yadA anaGgacihna vinA saMsadi kSaNam AsituM no zazAka tadA ArAmavihArakaitavAt nirjanaM dezaM niSevitum iyeSa / hindI--prayatnazIla hokara bhI vaha (nala ) jaba kAmacihnoM ke vinA aprakaTa rahate saMsad meM kSaNa bhara bhI baiThane meM asamartha rahA, tava udyAna vihAra ke bahAne nirjana sthAna kA sevana karanA cAhane lgaa| __ TippaNI-saMcArimAva capalatA aura bhrama anubhAva kA varNana / vidyAdhara ke anusAra apaha nuti alaGkAra / zabdAlaGkAra vRttyanuprAsa // 55 // atha zriyA bhatsitamatsyaketanassamaM vayasyaissvarahasyavedibhiH ! puropakaNThopavanaM kilekSitA dideza yAnAya nidezakAriNaH // 56 // jIvAtu--atheti / athAnantaraM zriyA saundaryeNa bhatsitamatsyaketanastiraskRtasmaraH sa nala: svarahasyavedibhiH nijabhamIrAgamarmarvayasA tulyA vayasyAH snigdhAH 'snigdho vayasyaH savayA' ityamaraH / taiH saha samaM puropakaNThopavanaM purasamIpArAmamIkSitA draSTA, tRnnantamevaitat ataeva 'na loke' tyAdinA SaSThIpratiSedhaH / kiletyalIke / nidezakAriNa AjJAkarAn yAnAya yAnamAnetumityarthaH / 'kriyArthope' tyAdinA caturthI / dideza AjJApayAmAsa // 56 // anvayaH--atha zriyA bhatsitamatsyaketanaH svarahasyavedibhiH vayasyaiH samaM puropakaMThaM vanam IkSitA yAnAya nidezakAriNaH Adideza / hindI--tadanantara apanI zomA se mInadhvaja kAma ko tiraskRta karanevAle nala ne apane rahasya ke vettA tulyavayaska mitroM ke sAtha nagara ke nikaTavartI upavana ko dekhane kI icchA jatAte hue vAhana lAne ke lie AjJApAlaka sevaka ko Adeza diyaa|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 naiSadhamahAkAvyam TippaNI--'bhatsitamatsyaketanaH' se yaha bhI dhvanita hai ki kAma nala kI zobhA bar3hAne kA kAma karanevAlA karmacArI huA, isa prakAra nala ke kAmacinayukta aMga bhI usake kAmajayI hone kA pramANa dene lge| vidyAdhara ke anusAra isameM upamA aura sahokti hai // 56 // amI tatastasya vibhUSitaM sitaM jave'pi mAne'pi ca pauruSAdhikam / upAharannazvamajasracaJcalaiH khurAJcalaiH kSoditamandurodaram // 7 // jIvAta--amI iti / tata AjJApanAnantaraM amI nidezakAriNaH tasya vibhUSitamalaGkRtaJjave'pi vege'pi mAne pramANe'pi ca pauruSAt puruSagativegAt puruSapramANAt cAdhikaM 'UrdhvavistRtadoHpANinRmAne pauruSaM triSu' ityamaraH / 'puruSahastibhyAmaNa ce' tynnprtyyH| ajasracaJcalaizcaTulasvabhAvaiH khurAJcalaiH zaphApraiH kSoditaM mandurodaraM cUrNIkRtAzvazAlAbhyantaraM 'vAjizAlA tu mandure'tyamaraH / etenottamAzvalakSaNayuktaM sitaM shvetmshvmupaahrnycaaninyurityrthH||57|| __ anvayaH-tataH amI tasya vibhUSitaM sitaM jane api mAne api ca pauruSAdhikAra ajasracaMcalaH khurAMcalaH kSoditamandurodaram azvam upAharan / hindI--tatpazcAt ye nidezakArI usa ( nala) ke susajjita, zvetaraMga ke vega meM bhI aura parimANa ( U~cAI ) meM bhI puruSa-pramANa athavA bala meM adhika nirantara caMcala khuroM kI a~galI koroM se maMdurA (ghur3asAla) ke madhya ko didIrNa karanevAle azva ko le aaye| TippaNI-isa zloka se agale sAta zlokoM taka azva kA varNana hai, jisa para nala savAra hue-'kulaka' arthAt eka hI bhAva se saMbaddha paJcAdhika padya / vRtyanuprAsa aura chekAnuprAsa' kI saMsRSTi / / 57 // athAntareNAvaTugAminA'dhvanA nizIthinInAthamahassahodaraiH / nigAlagAd devamaNerivotthitaivirAjitaM kesarakezarazmibhiH // 58 // jIvAtu-atha saptabhiH kulakamAha-athetyAdi / athAnayanAntaraM sa nalo hayamArurohetyuttareNAnvayaH / kathaMbhUtamAntareNAbhyantareNa avaTugAminA kRkATikAkhyamastakapRSThabhAjA 'avaTurghATA kRkA Tike'tyamaraH, adhvanA mArgeNa nigAlagAdgaloddezAt 'nigAlastu galoddeza' ityamaraH / devamaNiH AvartavizeSaH
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 'nigAlajo devamaNiri'ti lakSaNAt / divyamANikyaM ca gamyate, tasmAdutthitariva sthitrityuprekssaa| nizIthinInAthamahaHsahodarazcandrAMzusadRzairityupamA / kesarakezA eva razyaya iti rUpakaM taivirAjitam // 58 // anvayaH-atha nizIthinInAthamahaHsahodaraH nigAlagAt devamaNeH AntareNa avaTugAminA adhvanA utthitaH iva kesarakezarazmibhiH virAjitam (taM hayam Aruroha-iti ( 64 ) catuSaSTitamena zlokena anvayaH ) / hindI-- tatpazcAt nizAnAtha ( caMdra ) ko kiraNoM kI sahajAta ( candrakiraNo-sI zubhra, ujjvala ), gala pradeza meM sthita devamaNi (ghar3I ke kAMTe kI bhAMti dAhinI ora ghamI-dakSiNAvarta,-zubha, ghor3oM kI garadana para hone vAlI bAloM kI bhaMvarI) se avaTu arthAt gardana ke pIchale mAga taka ke AMtara arthAt madhya se jAnevAle mArga se udbhUta jaisI, kaMdhe para phaile bAloM kI kiraNoM se suzobhita ghor3e para nala ArUr3ha ho gye| TippaNI-causaThaveM zloka taka azva kA varNana hai, jisameM 'ghor3e para ArUr3ha ho gaye-isa vAkya taka anvaya hotA hai| zubhratA ke kAraNa kesararazmiyoM kI tulanA caMdrakiraNoM se kI gayI hai| 'devamaNi' caMdra ko bhI kahA jAtA hai, isa prakAra 'devamaNeH utthitam' kA sAdRzya bhI baiTha jAtA hai| 'prakAzakArane 'virAjitaM' kA artha kiyA hai 'pakSirAja garur3a ke tulya vegavAn'-'vInAM pakSiNAM rAjA virAjo garuDaH tadvadAcaritam / ' vidyAdhara ke anusAra isa padya meM anuprAsa-utprekSA-rUpaka kA saMkara hai| 'caMdrakalA' kartA ne upamA-utprekSArUpaka kI saMsRSTi kA nirdeza kiyA hai| mallinAtha ne bhI utprekSA-upamA rUpaka alaGkAra mAne haiM / / 58 // ajasrabhUmItaTakuTTanodgatairupAsyamAnaM caraNeSu reNubhiH / rayaprakarSAdhyayanArthamAgatairjanasya cetAbhirivANimAkitaiH // 59 // jIvAtu--ajaneti / ajasreNa bhUmItaTakuTTena udgatai reNubhiH rayaprakarpasya vegAtizayasyAdhyayanArthamabhyAsAyAgatairaNimAGkitaraNusvaparimANaviziSTajanasya lokasya cetobhirivetyutprekSA / caraNeSu pAdeSu upAsyamAnaM sevyamAnam / 'aNuparimANaM mana' iti tAkiMkAH // 59 //
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 naiSadhamahAkAvyam anvayaH-rayaprakarSAdhyayanArtham AgataH aNimAGkita : janasya cetobhiH iva ajasrabhUmItaTakuTTanodgataH reNu miH caraNeSu upAsyamAnam iv""""| hindI-vega kI prakRSTatA-Adhikya ko sIkhane Aye, parimANa meM aNu ke samAna logoM ke cittoM ke tulya nirantara bhUmitala ke kUTane se ur3I dhUli se upAsita ( yukta aura pUjita ) ghor3e pr"...| TippaNI-azva ke vega aura svabhAva kA varNana / reNu kI tulanA adhyayana karane Aye mana se karanA dyotita karanA hai ki azva 'manojava' hI nahIM thA, mana se kahIM adhika vegavAn thA, usI kAraNa dhUli-kaNarUpa meM jana-mana azva ke caraNoM para saMlagna hI nahIM the, ziSyoM ke sadRza caraNopAsanA kara rahe the| mallinAtha ne isa zloka meM utprekSA kA hI ullekha kiyA hai, vidyAdhara ne utprekSA aura jAti alaMkAra mAne haiN| caMdrakalAkAra ne samAsokti-utprekSA kA 'ekAzrayAnupravezasaMkara' mAnA hai / / 59 // calAcalaprothatayA mahIbhRte svavegadAniva vaktumutsukam / alaM girA veda kilAyamAzayaM svayaM hayasyeti ca maunamAsthitam // 60 // jIvAtu-calAcaleti / punaH calAcalaprothatayA svabhAvataH sphuramANaghoNatayA 'caricalipadInAmupasaMkhyAnA'ccaledvirvacanaM dIrghazca / 'ghoNA tu prothamastriyAmi'tyamaraH / mahIbhate nalAya svavegadAna vegAtirekAn vaktumutsukamudyuktamivetyutprekSA / athAvacane hetumutprekSate-alamiti / girA uktyA alaM, kutaH, ayaM nalaH svayaM hayasyAzvasya AzayamabhiprAyaM veda vetti kila / 'vido laTo ve'ti NalAdezaH / iti hetorivetyanuSaGgaH maunaM tUSNImbhAvaJcAsthitaM prAptam / azva hRdayavedI nala iti prasiddhiH // 60 // anvayaH-calAcalaprothatayA svavegadAn mahIbhRte vaktum utsukam iva, ayaM svayaM hayasya AzayaM veda kila--iti girA alam aasthitm"| hindI--atyaMta caMcala nAsApuTa oSThAgra mAga se yukta hone ke kAraNa apane vegAbhimAna ke viSaya meM mAno rAjA se nivedana karane ko utsuka paraMtu yaha ( rAjA ) svayaM ghoTaka ke Azaya ko samajhatA hai-so vANI ko vizrAma diye-mauna ghor3e pr|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH TippaNI-'calAcalaprothatA' azva kA svabhAva hai, isI AdhAra para yaha utprekSA hai| rAjA hayAzaya ko samajhatA hai--yaha ukti nala ke azvavidyAvizArada hone ko saMketita karatI hai| vidyAdhara ne isa zloka meM sApahnavAutprekSA batAyI hai| caMdrakalAkAra ne pUrvArddha meM vAcyA aura uttarArddha meM pratIyamAnA utprekSA kA nirdeza kara donoM kI nirapekSasthiti ke AdhAra para saMssRSTi alaMkAra mAnA hai // 60 // mahArathasyAdhvani cakravartinaH parAnapekSodvahanAdyazassitam / radAvadAtAMzumiSAdanIdRzAM hasantamantarbalamarvatAM raveH // 61 / / jIvAtu-mahArathasyeti / mahAn ratho yasya tasya mahArathasya / 'AtmAnaM sArathiJcAzvaM rakSan yudayeta yo naraH / sa mahArathasaMjJa: syaadityaahurniitikovidaaH|' ityuktalakSaNasya rthikvishesssyetyrthH| atyatra mahAratho nalaH tasya mahArathasya cakraM rASTra varttayatIti cakravartI sArvabhaumaH tasya nalasya, 'harizcandro nalo rAjA puruH kutsaH purUravAH / sAgaraH kArtavIryyazca SaDete cakravattinaH // ' ityAgamAt anyatra cakreNakena vrtnshiilsyetyrthH| adhvani mArge nApekSata ityanapekSaM pacAdyac, pareSAmanapekSaM tasmAdudvahanAdasahAyodvahanAddhetoryazaH sitaM kIttivizadam ata evAnIdRzAmIdRzayazorahitAnAm / 'sapta yuJjanti rathamekacakrami'ti saptAnAM sambhUyodvahanazravaNAditi bhaavH| raverarvatAmazvAnAmantarbalamantaHsAraM radAnAM dantAnAM ye avadAtAH sitAH aMzavaH teSAM miSAddhasantaM hasantamiva sthitmityrthH| atra miSazabdenAMzUnAmasatyatvamApAdya hAsatvosprekSaNAtsApahnavotprakSeyaM gamyA ca vyaJjakAprayogAt / 'radanA dazanA dantA radA' ityamaraH // 6 // __ anvayaH--mahArathasya cakravattinaH adhvani parAnapekSodvahanAt yazaHsitaM radAvadAtAMzumiSAt anIdRzAM raveH arvatAM balam antaH hsntm""| hindI--mahAna yoddhA, cakravartI rAjA nala ko mArga meM anya azvoM ke apekSA na karake udvahana ( car3hAne ) ke kAraNa prApta yaza se mAno zubhra, zveta dAMtoM kI kiraNoM ke vyAja se anya kI apekSA vinA-akele Dhone meM asamartha sUrya ke ghor3e ke bala para mana-hI-mana hNste...| TippaNI--sUrya ke sAta ghor3e milakara sUrya kA udvahana karate haiM aura rAjA nala kA ghor3A akelA sUrya se bhI adhika pratApI nala ko car3hA le jAtA
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 naiSaghamahAkAvyam hai / isa prakAra yaha una sAtoM se zreSTha hai aura una para ha~sane kA adhikArI hai| ghor3A sapheda raMga kA hai, jo mAno use prApta yaza kI zubhratA hai, sUryAzvoM kA raMga nIlA kahA jAtA hai, yaha mAno unakI akIrti kA dyotana karatA hai / mahAratha kA arthaM mahAn ratha vAlA bhI hai / yoM mahAratha use kahate haiM, jo dazasahasra dhanurdhAriyoM se akelA lar3a sake aura zastra zAstra pravINa ho / jo puruSa apane sArathi aura ratha kI rakSA karatA huA yuddha kara sake, vahu mI mahAratha kahA jAtA hai / vidyAdhara ke anusAra isa padya meM apahanuti vyatireka - zlepa kA saMkara hai, mallinAtha sApahnavA utprekSA mAnate haiM / bhaviSyottarapurANa- Adityastotra ke anusAra sUrya ke sAta ghor3e haiM - ( 1 ) jaya, (2) ajaya, (3) vijaya, 2) jitaprANa, (5) jitazrama, (6) manojava aura ( 7 ) jita - krodha -- ' jayo'jayazca vijayo jitaprANo jitazramaH / manojavo jitakrodho vAjinaH saptakIrtitAH // 61 // sitatviSazcaJcalatAmupeyuSo miSeNa pucchasya ca kesarasya ca / sphuTAJcalaccAmarayugmacihnakairani nuvAnaM nijavAjirAjatAm // 62 // jIvAtu -- siteti / punaH kathambhUtam ? sitatviSaH vizadaprabhasya caJcalatAmupeyuSA caJlasyetyarthaH / pucchasya lAGgUlasya kesarasya grIvAsthavAlasya ca miSeNa cchalena calatazcAmarayugmasya cihnakaiH lakSaNaH sphuTAM prasiddhAM nijAM vAjirAjatAM azvezvaratvamaniha nuvAnaM prakAzayantamiva / azvAminaH kathaJcAmarayugmamiti bhAvaH / pUrvavadalaGkAraH / / 62 / / anvayaH -- sitatviSaH caMcalatAm upeyuSaH pucchasya kesarasya ca miSeNa calancAmarayugmacihnakaiH nijavAjirAjatAM sphuTam aniha, nuvAnam'''' / hindI -- zveta dIptiyutA, caMcalatA ko prApta ( caMcala ) pU~cha aura kesara ( ayAla, garadana ke bAla ) ke vyAja se Dolate cAmara-yugala - ( rAjopayukta ) - cihnoM dvArA jaise apanA azvarAja honA spaSTatayA prakaTa karate ... | -- chatra aura cAmara TippaNI-- puccha aura kesara do rAjAoM ke cihna haiMrAjA dhAraNa karate haiM --- ina do cihnoM ke lie 'cinaiH' bahuvacana 'calanakriyApekSayA' hai -- yaha 'prakAza' kAra kI mAnyatA hai / vidyAdhara aura mallinAtha isa
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH phloka meM sApahnavA utprekSA mAnate haiM, caMdrakalAkAra ne ise apaha nuti-utprekSA ko saMsRSTi kahA hai // 62 // api dvijihvAbhyavahArapauruSe mukhaanupktaaytvlguvlgyaa| upeyivAMsaM pratimallatAM rayasmaye jitasya prasabhaM garutmataH // 6 // jIvAtu-- apIti / punaH kathambhUtaM sthitam ? rayasmaye vegaprayuktAhaGkAre prasabhaM prasahya jitasya prAgeva vijitasya garutmataH mukhAnuSaktA vaktralagnA AyatA dIrghA valgU ramyA ca yA valgA mukharajjuH tayA tnmissennetyrthH| dvijihvAnAmahInAmabhyavahAre AhAre yat pauruSe sarpabhakSaNapuruSakAre'pi pratimallatAM pratidvandvitAmupeyivAMsaM prAptam / tathA ca gamyotprekSeyam / 'upeyivAnanAzvAnanUcAnazceti kvasupratyayAnto nipAtaH // 63 // __ anvayaH-rayasmaye prasabhaM jitasya garutmataH dvijihvAmyavahArapauruSe api mukhAnuSaktAyatavalguvalgayA pratimallatAm upeyivAMsam "" / hindI--vega ke dapaM meM balAt vijita pakSirAja garuDa ke dvijihvasoM ke bhakSaNarUpa purupArtha meM bhI muha meM lambI aura zobhAmayI lagAma lagI hone se ( garuDa kI ) pratibhaTatA ko prApta hote ... / TippaNI-nala kI savArI kA ghor3A garur3a kyA, mana se bhI adhika vegavAn thA; gati meM vo usane pakSirAja ko jItA hI thA, isa padya meM 'sarpabhakSaNapauruSa' meM use jItA ghotita kiyA gyaa| mukhalagnA valgA hI bhakSaNa kiye jAte sarpa kI pratimAna hai / vidyAdhara ne yahA~ pUrvavat sApahnavA-utprekSA hI mAnI hai, mallinAtha ne gamyA utprekSA aura caMdrakalAkAra ne atizayokti-upamA kI saMsRSTi // 63 // sa sindhujaM zItamahassahodaraM harantamaccaiHzravasaH zriyaM hayam / jitAkhilakSmAbhRdanalpalocanastamAruroha kSitipAkazAsanaH // 64 // jIvAtu-sa iti / jitA akhilAH kSmAbhRto bhUpA bhUdharAzca yena saH analpalocano vizAlAkSaH anyatra bahunetraH sahasrAkSa iti yAvat / kSitIpAkazAsanaH kSitIndro nalaH devendrazca sindhujaM sindhudezodbhavaJca samudrodbhavaJca 'deze nadavizeSe'bdhau sindhurnA sariti striyAmi'tyamaraH / zItamahaHsahodaraM candra
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam savarNamityarthaH, anyatra candrabhrAtaramekayo nitvAditi bhAvaH / uccaiHzravasa indrAzvasya zriyaM harantaM tatsvarUpamityarthaH, taM hayamAruroha / atroccaiHzravasaH zriya harantamivetyupamA / sA ca zliSTavizeSaNAt saGkIrNeyaM kSitipAkazAsana ityatizayoktiH / / 64 // anvayaH-jitAkhilakSamAbhRt analpalocanaH kSitipAkazAsanaH saH sindhujaM zItamahaH sahodaram uccaiHzravasaH zriyaM harantaM taM hayam Aruroha / hindI--samasta kSamA ( pRthvI ) ko dhAraNa karanevAle parvatoM ke jayIsahasranetradhArI ( iMdra ke samAna ) samasta rAjAoM kA vijetA, vizAlanetradhArI pRthvImaMDala para pAkazAstra kA praNetA hone se kSitipAkazAsana arthAt dharatI kA indra vaha rAjA nala sindhu arthAt samudra se utpanna aura ( ataeva ) candra ke mahodara uccaiHzravA ( indrAzva ) kI tulanA karate ( athavA usase bhI zreSTha) siMdhu deza ke candramA ke samAna zubhra azva para ArUDha huaa| TippaNI-samAna dharmatA ke AdhAra para mala ko kSitipAkazAsana arthAt mahImahendra aura usakI savArI ke azva ko uccaHzravA kI samatA meM rakhA gyaa| 'siMdhujam' zabda azva ke uttama kula, bala aura mahAkAyatva kA dyotaka hai / sattAvanaveM zloka se Arabdha 'kulaka' samATha / vidyAdhara ke anusAra yahA~ upamA, parika aura zleSa alaGkAra haiM, mallinAtha ne zliSTavizeSaNa hone ke kAraNa saMkIrNA upamA aura atizayokti kA nirdeza kiyA hai, caMdrakalAkAra yahA~ zleSa-upamA-nidarzanA kI saMsRSTi mAnate haiM // 64 // nijA mayUkhA iva tigmadIdhiti sphuTAravindAGkitapANipaGkajam / tamazvavArA javanAzvayAyinaM prakAzarUpA manujezamanvayuH // 65 / / jIvAtu-nijA iti / nijA AtmIyAH prakAzarUpA ujjvalAkAraH bhAsvararUpAzca azvAnvArayantItyazvavArAH azvArohAH sphuTAravindAGkitapANipaGkajaM padmarekhAGkitahastam, anyatra padmahastaM javano javazIla: 'jucakramye'tyAdinA yuc / tenAzvena anyatra tairazvaryAtIti tathoktaM manujA manorjAtA manujA narAsteSAmIza rAjAnaJca ta nalaM tigmadIdhitI sUryya mayUkhA iva anvayuH anvagacchan / yAterlaGi jherjusAdezaH // 65 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH anvayaH-prakAzarUpAH nijAH mayUkhAH iva azvavArAH sphuTAravindAGkitapANipaGkajaM javanAzvayAyinaM tIkSNadIdhitam iva taM manujezam anvayuH / hindI-prakAza-ujiyAlA hI jinakA rUpa-AkAra hai, aisI svarNIya kiraNoM ke tulya sundara zarIradhArI svakIya rAjA ke nijI azvavAra-ghor3oM ke rakhavAre karakamala meM khilA kamala dhArate, vegavAn azvoM se yAtrA karate tIvra kiraNamAlI sUrya ke samAna jisake karakamala meM khile kamala kA ciha na hai aura vegavAn azvapara savAra hai, usa naranAtha nala ke pIche-pIche cle| TippaNI--isa padya meM nala kI sUrya se aura usake pIche calate azvavAroM kI sUryAnuyAyinI kiraNoM se tulanA kI gayI hai| samucita zabdoM ke prayoga dvArA isa sAmya kI saMracanA kI gayI hai, isI AdhAra para vidyAdhara ne isa padya meM upamA, rUpaka aura zleSa alaGkAra mAne haiM, caMdrakalAkAra ne ise pUrNIpamA kahA hai // 65 // calannalakRtya mahArayaM hayaM sa vAhavAhocitaveSapezalaH / pramodaniSpandatarAkSipakSmabhirvyaloki lokainaMgarAlayanalaH // 66 // jIvAtu clnniti| vAhavAhocitaveSapezala: azvavAhocitanepathyacAruH 'cArau dakSe ca pezala' ityamaraH / sa nalo mahArathamatijavaM hayamalaGkRtya calan svayaM hayasya bhUSaNIbhUya gacchannityarthaH / pramodena niSpandatarANi atyantanizcalA ni akSipakSmANi yeSAntaranimeSadRSTibhirityarthaH / nagarAlayanagara nivAsibhirityarthaH / lokarjanaZloki vismayaharSAmyAM vilokita ityarthaH / vRttyanuprAso'laGkAraH // 66 // anvayaH--pramodaniHspandatarAkSipakSmabhiH nagarAlayaH lokaH mahArayaM hayam alaGkRtya calan vAhavAhocitaveSapezalaH saH nalaH vyaloki / hindI-praharSa ke kAraNa apalakalocana ( palaka jhapAye vinA ) nagaravAsI prajAjanoM ne mahAvegavAn azva ko suzobhita kara jAte hue azvArohiyoM ke yogya veSa meM sundara lagate usa nala ko dekhaa| TippaNI-nala ke azvArUDha hokara jAte samaya usakI tejasvitA para mugdha nagaravAsiyoM kA sAnanda apalaka dekhanA varNita kara kavi ne rAjA ke prati puravAsI prajAjanoM kA Adara vyakta kiyA hai| vidyAdhara ke anusAra yahAM chekAnuprAsa hai aura mallinAtha ke anusAra vRttyanuprAsa // 66 //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 naiSadhamahAkAvyam kSaNAdathaiSa kSaNadApatiprabhaH prabhaJjanAdhyeyajavena vaajinaa| sahaiva tAbhirjanadRSTivRSTibhirbahiH puro'bhUt puruhUtapauruSaH // 67 // jovAtu--kSaNAditi / athAnantaraM kSaNadApatiprabhazcandratulyastathA puruhUtapauruSaH indrasyeva pauruSaM karma tejo vA yasya tAdRza epa nalaH / prabhaJjanena vAyunA adhyeyaH zikSaNIyaH javo vego yasya tathA vidhena vAjinA azvena kSaNAditi-kSaNAttAbhiH pUrvoktAbhiH janAnAM dRSTivRSTibhiH dRkpAtaiH saha janadRzyamAna evetyarthaH / bahiH puraH purAvahiH sthito'bhUditi bahiryoge paJcamI / pUrva pure dRSTaH kSaNAdeva purAbahidRSTa iti vegAtizayoktiH // 67 // ___ anvayaH--atha kSaNadApatiprabhaH puruhUtapauruSaH eSaH prabhaMjanAdhyeyajavena bAjinA kSaNAt tAbhiH janadRSTivRSTibhiH saha eva puraH bahiH abhUt / / hindI-tadanantara nizAnAtha candramA kI kAMtivAlA, indrasama sAmayaMvAn vaha nala AMdhI bhI jisase tIvragAmitA kA adhyayana karatI thI, aise tIvragAmI azva para ArUDha una ( apalaka nihAratI ) purajanoM ke dRSTipAtoM ke sAtha hI nagara se bAhara ho gyaa| TippaNI--rAjA ke zItala saundarya aura sAmarthya aura prajAjana kA usake prati anurAga yahAM dyovita hai, dRSTipAtoM kA rAjA ke sAtha hI bAhara calA jAnA, jise vyakta karatA hai| vidyAdhara ne yahAM chekAnuprAsa upamA-sahokti ke maMkara kA nirdeza kiyA hai, mallinAtha ne vegAtizayokti kA, candrakalAkAra upamA-atizayokti kI saMsRSTi mAnate haiM // 67 // tataH pratIccha prahareti bhASiNI parasparollAsitazalyapallave / mRpA mRdhaM sAdibale kutUhalAnnalasya nAsIragate vitenatuH // 68 / / jIvAtu--tata iti / tataH purAdvahirgamanAnantaraM pratIccha gRhANa prahara jahIti bhASiNI bhASamANe ityarthaH / parasparamanyopari ullAsitAni prasAritAni zalyapallavAni tomarAgrANi yAbhyAM te tathokte 'zalyaM tomarami'tyamaraH / nalasya nAsIragate senAgravattinI 'senAmukhantu nAsIrami'tyamaraH / sAdibale turaGgasainye kutUhalAt mRpA mRghaM mithyAyuddhaM yuddhnaattkmityrthH| vitenatuzcakratuH 'mRghamAyo ghanaM saMkhyami'tyamaraH // 68 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH anvayaH--tataH 'pratIccha, prahara'-iti bhASiNI parasparollAsitazalyapallave nalasya nAsIragate sAdibale kutUhalAt mRSA mRdhaM vitenatuH / hindI-pura se bAhara nikalane ke pazcAt 'merA zastra samAlo, prahAra karo, aisA kahatI anyonya para pallava tulya zastroM ko uThAtI (kintu AghAta na karatI nala kI agrabhAga meM calatI do azva senAoM ne kevala kutUhala ke lie jhUThe yuddha kA pradarzana kiyA / / 68 / / TippaNI--sainikoM ke utsAha kA varNana / anuprAsa aura upamA / prayAtumasmAkamiyaM kiyatpadaM dharA tadambhodhirapi sthalAyatAm / itIva vAhainijavegadarpitaiH payodhirodhakSamamutthitaM rajaH // 69 // jIvAtu--prayAtumiti / iyaM gharA bhUH samudrAtirikteti bhAvaH / asmAkaM prayAtuM prasthAtuM kiyat padaM gantavyaM sthAnaM kiJcitparyAptamityarthaH / tasmAdambhoghirapi sthalAyatAM sthalavadAcaratu, bhUreva bhavatvityarthaH / 'kartuH kyaG salopazceti kyaGpratyayaH / itIveti / itIva iti matvetyarthaH / iti naiva gamyamAnAyatvAdaprayogaH, anyathA paunaruktyAt / kriyAnimittotprekSA / nijavegena darpitaH sajAtadaH vAhanalAzvaH payodhirodhakSamaM samudracchAdanaparyAptaM raja utthitamutthApitaM tathA sAndramiti bhAvaH / / 69 // __ anvayaH-iyaM dharA asmAkaM prayAtuM kiyat padam, tat payodhiH api sthalAyatAm-iti iva nijavegadarpitaH vAhaiH payodhirodhakSama rajaH utthitam / hindI-'yaha dharatI hamAre saMcaraNa ke lie kitane paga hai ? ( choTI hai ), so usa payodhi samudra ko bhI sthala banA diyA jAya'--mAno yahI soca kara apanI gati ke dapaM meM cUrNa ghor3oM ne samudra ko bhI pATane meM paryApta ( prabhUta ) dhUla ur3A dii| TippaNI-bahuta se ghor3oM ke eka sAtha sarapaTa daur3ane se uThI dhala aura ghor3oM ke utsAha kA citraNa / kriyA nimittA utprekSA, anuprAsa // 69 / / hareryadakrAmi pardakakena khaM padezcatubhiH kramaNe'pi yasya naH / trapA harINAmiti namritAnanairtyavati tairardhanabhaHkRtakramaiH // 70 // jovAtu-hareriti / yat khamAkAzaM hareviSNorekakena ekAkinA 'ekAdAkiniccAsahAye' iti cakArAt kanpratyayaH padA pAdena 'pAdaH padajrizcara
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 naiSadhamahAkAvyam nno'striyaami'tymrH| 'paddanni'tyAdinA pdaadeshH| akrAmi alaGghi, tasya khasya catubhiH padaiH kramaNe laGghane kRte satyapIti zeSaH / harINAM vAjinAM viSNUnAM ceti gamyate, 'yamAnilendra candrArkaviSNusiMhAzuvAjiSu / zukAhikapibhekeSu harinA kapile trissvi'tymrH| ubhayatrApi no'smAkaM trapati vetyarthaH / gamyArthatvAdivazabdasyAprayogaH / ata eva gamyotprekSA / namritAni nimnIkRtAni Ana' nAni yastaiH haribhiH arddha nabhasi kRtakramaH kRtalaGghanaiH sadbhirtyavattiM nivattitam, bhAve lung| yadanyena puMsA laghUpAyena sAdhitaM tasya gurUpAyena karaNaM samA. nasya lAghavAya bhavediti bhaavH| etena plutagatiruktA, tatra gaganalaMghanasya sambhavAditi bhAvaH // 70 // anvayaH-yat ravaM hareH ekakena padA akrAmi tasya catubhiH padaiH api kramaNe naH hariNAM trapA-iti namritAnanaH arddhanamaHkRtakramaH taH nyati / hindI-jisa AkAza kA hari (vAmanAvatAra viSNu ) ne eka caraNa se hI kramaNa--laMghana kara liyA thA, usakA laMghana cAra pairoM se bhI karane meM hama bahuta-se hariyoM (ghor3oM) ke liye lajjA kI bAta hai--isI se nIce ko muMha karake Adhe gagana ke prati padakSepa karane ve ghor3e mAnoM lauTa aaye| TippaNI--'hari' zabda ke camatkArI prayoga ke AdhAra para suMdara kalpanA / mallinAtha ke anusAra gamyotprekSA, vidyAdhara ke anusAra pratIyamAnotprekSA aura zleSa // 7 // camUcarAstasya nRpasya sAdino jinoktiSu zrAddhanayeva saindhvaaH| vihAradezaM tamavApya maNvalImakArayan bhUrituraGgamAnapi / / 71 // jIvAtu-camUcarA iti / tasya nRpasya camUcarAH senAcarAH coSTac, sindhudezabhavAH saindhavAH azvAH, 'hayasaindhavasaptaya' itymrH| 'tatra bhava' ityaNapratyayaH, tatsambaMdhino'pi saindhavA 'tasyedami'tyaNA te sAdinaH azvasAdina ityarthaH, jinoktiSu zrAddhatayeva jainadarzanazraddhAlutayevetyutprekSA, 'zraddhA vRttibhyo'Ni'ti matvartho yo'NapratyayaH, taM vihAradezaM saJcArabhUmi sugatAlayaJca 'vihAro bhramaNe skandhe lIlAyAM sugatAlaya' iti vizvaH / avApya turaGgamAn bhUri bahulaM maNDalImapi maNDalAkAraM ca akArayan apizabdo'vAptisamuccayArthaH / anyatra maNDalI
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH maNDalAsanamityarthaH / 'bauddhAH svakarmAnuSThAne prAyeNa maNDalAni kurvanti' iti prasiddhiH // 71 // andhayaH-tatya nRpasya camUcarAH saindhavAH sAdinaH jinoktiSu zrAddhatayA iva taM vihAradezam avApya bhUri turaGgamAn api maNDalIm akArayan / hindI-usa rAjA kI senA meM calanevAle ghur3asavAroM ne mAnoM 'jina' ( jaina dharma ke upAsya ) ke vacanoM meM zraddhA rakhane ke kAraNa hI usa vihArasthala ko prApta kara aneka azvoM ko bhI jisa prakAra jaina sAdhaka maMDalI banAkara avasthita hote haiM, usI prakAra maMDala banAkara calAyA ( maMDalAkAra ghumAyA ) / TippaNI--azva saMcAraNa ke kauzala kA vrnnn| jaina saMpradAyI svakarmaanuSThAna meM maMDala banAyA karate haiM, aisI mAnyatA hai / utprekSA / / 71 // dvipadbhirevAsya vilacitA dizo yazobhirevAbdhirakAri goSpadam / itIva dhArAmavadhAyaM maNDalIkriyAzriyA'maNDi turaGgamaiH sthalI // 72 // jIvAta-dviSaddhiriti / asya nalasya dviSadbhireva palAyamAnairiti bhAvaH dizo vilacitAH / asya yazobhirevAbdhiH goH padaM goSpadamakAri goSpadamAtraH kRtaH, 'goSpadaM sevitAsevitapramANArthe'iti suDAgamaSatvayonipAtaH / itIva iti matvavetyutprekSA, anyasAdhAraNaM karma notkarSAya bhavediti bhAvaH / turaGgamardhArAGgati jAtAvekavacanaM paJcApi dhArA ityarthaH / 'AskanditaM dhauritakaM recitaM valgitaM plutam / gatayo'mUH paJca dhArA' ityamaraH / avadhIryya anAdRtya maNDalI kriyAzriyA maNDalIkaraNalakSmyA maNDalagatyavetyarthaH / sthalI akRtrimA bhUH 'jAnapade'tyAdinA akRtrimArthe GIp, amaNDi abhUSi / maDi bhUSAyAmiti dhAtorNyantAt karmaNi luG, idittvAnnumAgamaH // 72 // anvayaH--asya dviSadbhiH eva dizaH vilacitAH asya yazobhiH eva abdhiH goSpadam akAri-iti iva turaGgamaiH ghArAm avadhIyaM maNDalI kriyAzrayA sthalo amaNDi / hindI-isa ( nala ) ke zatruoM ne hI ( prANarakSArtha, bhaya se dizAoM kA laMghana kara diyA hai, isake yazA samUha ne hI samudra ko gokhura-pramANa kA gataM 5 nai0 pra0
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam banA diyA hai-mAno yaha vicAra kara hI azvoM ne 'dhArA' ( eka prakAra ghor3oM ke vega se daur3ane kA prakAra )-gati ko chor3akara maMDala karake daur3ane kI kriyA ( cakkara kATanA ) kI zobhA se dharatI ko suzobhita kiyaa| TippaNI nala ke zatruoM kA bhaya se palAyana aura samudraparyanta prasarita usakI kIrti kA saMketa hai| AskaMdita (sarapaTa) cAla, dhauritaka (dulakI), recita ( sIdhe daur3anA ), valgita ( nAcate hue-jaise calanA ) aura pluta ( uchalakara daur3anA )-ye pAMca prakAra kI ghor3oM kI cAla 'dhArA' kahI jAtI haiM / jina vihArasthalI meM ghor3oM ko ina prakAroM se na calAkara maMDalAkAra claayaa| utprekSA-atizayokti kA saMkara alaMkAra / / 71 // acIkaraccAru hayena yA bhramInijAtapatrasya talasthale nalaH / marut kimadyApi na tAsu zikSate vitatya vAtyAmayacakracaMkramAn // 73 // ___ jIvAtu-acIkaraditi / nalazcAru yathA bhavati tathA hayena prayojyena kaLa nijAtapatrasya talasthale adhaHpradeze 'adhaH svarUpayorastrI talami'tyamaraH / yA bhramImaNDalagatIracIkarat kAritavAn, karoteNI caG / tAsu bhramISu viSaye marUt adyApi vAtAnAM samUho vAtyA, 'vAtAdibhyo yaH / atra tadbhramayo lakSyante, tanmayAn tadrUpAn cakracaMkramAn maNDalagatIvitatya vistIrya na zikSate kinnAmyasyate kimityutprekSA / zikSitazcet tathA so'pi gatiM kuryAdityarthaH / vAyorapyasambhavitA gatIracIkaraditi bhAvaH // 73 // anvayaH--jalaH nijAtapatrasya talasthale hayena yA cAru bhramIH acIkarat tAsu adya api marut vAtyAmayacakracakramAn vitatya kiM na zikSate (apitu zikSatyeva) / hindI--nala ne apane chatra ke nIce ghor3e dvArA jo manohara bhramaNa ( cakkara ) karAye, Aja bhI kyA vAyu vAtyAcakra ( vavaMDara ) rUpa meM cakkara khAte hue unake viSaya meM zikSA prApta nahIM karatA? ( apitu zikSA prApta karatA hI hai, para abhI taka sIkha nahIM pAyA ) / TippaNI--nala kA viziSTa-azvacAlana-kauzala aura azva kI vAyu se bhI adhika tIvragAmitA aura sattva dyotita / utprekSA / 73 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH viveza gatvA sa vilAsakAnanaM tataH kSaNAt kssonniptidhRtiicchyaa| pravAlarAgaccharitaM supupsayA harirghanacchAyamivAmbhasAM nidhim // 4 // jIvAtu-vivezeti / tataH sa kSoNIpatiH kSaNAdgatvA ghRtIcchayA santoSakAGkSayA pravAlAH pallavAH anyatra pravAlAH vidrumAH 'pravAlo vallakIdaNDe vidrume navapallava' ityamaraH / teSAM rAgeNAruNyena churitaM rUSitaM ghanacchAyaM sAndrAnAtapamanyatra meghakAnti 'chAyA tvanAtape kAntAvi'ti vizvaH / vilAsakAnanaM krIDAvanam anyatra bavayorabhedAt bilAsakAnAM bilezayAnAM sarpANAm AnanaM prANanaM supupsayA svaptumicchayA hariviSNurambhasAnnidhima bdhinamiva viveza // 74 // anvayaH--tataH saH kSoNIpatiH gatvA hariH iva suSupsayA pravAlarAgaccharitaM ghanacchAyam vilAsakAnanam ambhasAM nidhiH iva (vilAsakAnanaM) ghRtIcchayA kSaNAt viveza / hindI-tatpazcAt vaha pRthvIpati jAkara mUMgoM kI lAlI se khacita megha kI chAyA ke samAna chAyAvAle ( meghakrAMti ) viloM ke nivAsI soM ke AvAsa samudra meM jaise hari ( viSNu ) zayana kI icchA se praviSTa ho jAte haiM, athavA jaise muMge-jaise lAla kisalayoM se suMdara ghanIchAyAvAle, jalasthAna se yukta suMdara vana meM sukha se sone kI icchA se siMha ghusa jAtA hai, usI prakAra navapallavoM kI lAlimA se vicchurita, ghanIchAyAvAle krIDAvana meM mana bahalAne ke lie kSaNa meM praviSTa ho gyaa| TippaNI-rAjA nala ko siMha-parAkramI aura viSNu ke samAna samartha prajApAlaka saMketita kiyA gayA hai / upamA aura zleSa // 74 / / vanAntaparyantamupetya saspRhaM krameNa tsminnvtiirnndRkpthe| nyavattadRSTiprakaraH puraukasAmanuvrajadbandhusamAjabandhubhiH // 5 // jIvAtu-vanAnteti / anuvrajadbandhusamAjabandhubhiH snehAdanugacchadvandhusaGghasadRzairityarthaH / ata evopamAlaGkAraH / purokasAM dRSTiprakaraISTisamUhaH kartRbhirvanAntaparyantaM kAnanopAntasImAm udakaprAntaparyantaJcati gamyate, 'cane salilakAnane' ityamaraH / saspRhaM sAbhilASaM yathA tathA upetya gatvA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 naiSadhamahAkAvyam atha anantaraM krameNa tasmin nale avatIrNadRkpathe atikrAntadRSTiviSaye sati nyavati nivRttaM bhAve luG / yathA bandhubhiH 'udakAntaM priyaM pAnthamanuvrajedi' tyAgamAtpravasantamanuvrajya nivartyate tadvadityarthaH / / 75 / / anvayaH -- krameNa avatIrNadRkpathe tasmin anuvrajabandhusamAjabandhubhiH purIkasAM dRSTiprakaraH vanAntaparyantaM saspRham upetya nyavati / hindI -- dhIre-dhIre rAjA ke netroM se agocara ho jAne para anugamana karate baMdhujanoM kA baMdhu -sadRza nagaravAsiyoM kA dRSTi-samUha abhilASa ke sAtha vanabhUmi taka jAkara lauTa par3A / TippaNI--- jaba taka rAjA dikhAyI cAva se dekhate rahe, jaba A~kha ojhala ho gayA, vAsiyoM kI rAjA ke prati prIti kA dyotaka hai| kAra / caturtha caraNa meM upamA / / 75 / / par3atA rahA, taba taka nagaravAsI , - - yaha kathana pura tabhI lauTe, - anuprAsa aura sahokti alaM tataH prasUne ca phale ca maMjule sa sammukhInAGgulinA janAdhipaH / nivedyamAnaM vanapAlapANinA vyalokayat kAnanarAmaNIyakam // 76 // jIvAtu -- tata iti / tataH vanapravezAnantaraM sa janAdhipo nalaH maJjule manojJe prasUne kusume phale ca viSaye sammukhInA sandarzinI sammukhAvasthitavastuprakAziketi yAvat 'yathA mukha sammukhasya darzana: kha' iti khapratyayAnto nipAtaH / tAdRzI aGguliryasya tena vanapAlapANinA nivedyamAnam idamidamityaGgulyA puSpaphalAdinirdezena pradarzyamAnamityarthaH / kAnana rAmaNIyakaM vanarAmaNIyakaM 'yopadhAd gurUpottamAd vuJ' iti vuJpratyayaH / vyalokayat apazyaditi svabhAvoktiH / / 76 // anvayaH -- tataH saH janAdhipaH maJjule prasUne phale ca sammukhInAGgulinA vanapAlapANinA nivedyamAnaM kAnanarAmaNIyakaM ca vyalokayat / hindI - tadanantara vaha naranAtha manohara phUla aura phala tathA aMguli uThA kara vana- pAlaka ke hAtha se sAdara vijJApita vana kI ramaNIyatA kA avalokana karane lagA /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH TippaNI-rAjA kA prakRti-prema saMketita / vidyAdhara ke anusAra jAti aura anuprAsa alaMkAra aura mallinAtha ke anusAra svabhAvokti, prasUna, phala aura vana meM eka guNa maMjulatA athavA ramaNIyatA hone se caMdrakalAkAra ke anusAra tulyyogitaa||76|| phalAni puSpANi ca pallave kare vayo'tipAtodgatabAtavepite / sthitaiH samAdhAya maharSivArddhakAdvane tadAtithyamazikSizAkhibhiH / / 77 / / jIvAtu-phalAnIti / vayo'tipAtena pakSipAtena vAlyAdyapagamena codgateno. tthitena vAtena vAyunA vAtadoSeNa ca vepite kampite 'khagabAlyAdinorvaya' ityamaraH / pallava eva kara iti vyastarUpakaM phalAni puSpANi ca samAdhAya nighAya sthitastiSThadbhiH vane zAkhibhirvakSa: vedazAkhAdhyAyibhizca, 'zAkhAbhede drume zAkhA vede'pI'ti vaijayantI / tadAtithyaM tasya nalasyAtithyam atithyarthaM karma, 'atithew' iti tryapratyayaH / mahINAM vArddhakAd vRddhasamUhAt tatratyavRddhamaharSisaGghAdityarthaH / zivabhAgavatavatsamAsaH / 'vRddhasaMghe tu vArddhakami'tyamaraH / 'vRddhAcceti vaktavyamiti samUhArthe pratyaH / azikSi zikSitamabhyastam, anyathA kathamidamAcaritamiti bhAvaH / karmaNi luG utprekSeyaM sA ca vyaJjakAprayogAdgamyA pUrvoktarUpakazleSAbhyAmutthApitA ceti saGkaraH / / 77 // anvayaH-vayo'tipAtodgatavAtavepite pallave kare phalAni puSpANi ca samAdhAya sthitaH zAkhibhiH vane maharSivArddhakAt tadAtithyam azikSi / hindI-vaya arthAt pakSiyoM ke Akara baiThane se utpanna vAyu se hilate pallava ( kisalaya )-rUpa hAtha meM phala-phUloM ko lekara khar3e vRkSoM ne vana meM vaya arthAt tAruNya ke bIta jAne se ( bur3hApA A jAne para ) utpanna vAta doSa se kAMpate pallava sadRza hAtha meM phala-phUla lekara khar3e viziSTa veda-zAkhAoM ke adhyayana se saMbaddha bUr3he maharSigaNa se usa ( nala ) ke Atithya kI zikSA lii| TippaNI-mAnya atithi kA svAgata huA hI karatA hai, kisI Azrama meM pahuMcane para jisa prakAra vRddha maharSi rAjA kA Atithya karate, vaise hI vana meM phala-phalo se saMpanna pallava-karoM dvArA purAne vRkSa kara rahe haiN| kAlidAsa ne vana meM gocAraNa karate rAjA dilIpa kA bAlalatAoM dvArA puSpa-varSA se Atithya
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 naiSadhamahAkAvyam honA citrita kiyA hai ( raghuvaMza 2010 ) / mallinAtha ke anusAra yahA~ gamyA utprekSA-zleSa-rUpaka kA saMkara hai| vidyAdhara ke anusAra pratIyamAnA utprekSA aura zleSa / caMdrakalAkAra ke anusAra vyastarUpaka-zleSapatIyamAnotprekSA kA saMkara / vinidrapattrAligatAlikaitavAnmRgAGkacUDAmaNivarjanAjitam / dadhAnamAzAsu cariSNu duryazaH sa kautuko tatra dadarza kaitakam // 58 / / jiivaatu-vinidreti| vinidrapattrAligatAlikatavAt vikacadalAvalisthitabhRGgamiSAt mRgAGkacUDAmaNerIzvarasya karturvarjanena parihAreNAjitaM sampAditaM 'na ketakyA sadAzivamiti niSedhAditi bhAvaH / AzAsu cariSNu saJcaraNazIlaM 'alaMkRSi'tyAdinA careriSNucpratyayaH / duryazo'pakIti dadhAnaM ketakaM ketakIkusumaM tatra vane sa nala: kautukI san dadarza / arhasya mahApuruSasya bahiSkAro duSkItikara iti bhAvaH / atrAlikaitavAdityalitvApahnavena teSu duryazastvAropAdapaha, nutylngkaarH| 'niSedhyaviSaye sAmyAdanyArope'paha nutiH' iti lakSaNAt // anvayaH-kautukI saH tatra vinidrapatvAligatAlikatavAt mRgAGkacUDAmaNivajanArjitam AzAsu cariSNu duryazaH dadhAnaM ketakaM dadarza / hindI-(apUrva puSpAdi ke darzana ko ) utsuka usa ( nala) ne vahA~ ( vana meM ) vikasita daloM kI paMktiyoM para baiThe bhauroM ke chala se caMdracUDa ziva se tiraskRta hone se prApta digaMta meM vyApta hote ( bhauMreM bhI ur3akara digaMtaroM meM cale jAte haiM ) apayaza ko dhAraNa kiye ketakI ( kevar3A ) ke phUla ko dekhaa| TippaNI--kAle bhauroM se AcchAdita ketaka kI kavisamayasiddha kRSNavarNa duryaza-dhAraNa-kartA ke rUpa meM citraNa kiyA gayA hai, isa kAraNa apaha nuti hai / candrakalAkAra ne kaitavApaha nuti-pratIyamAnotprekSA kA saMkara mAnA hai| ketaka ke ziva dvArA parityakta hone ke sambandha meM do paurANika prasiddhiyAM haiM--(1) eka bAra brahmA aura viSNu meM paraspara zreSThatA ko lekara vivAda ho gayA / AkAzavANI huI ki jo zivaliMga ke UdhiobhAgoM ko dekha sake, vahI donoM meM bar3A hai / zivaliMga kI UMcAI-nIcAI kA pAra to donoM meM koI pA na sakA, para jahAM viSNu ne tathya ko svIkArA vahA~ brahmA ne asatya bhASaNa
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 71 kiyA ki ve zivaliMga ke karvAdhobhAgoM ko dekha sake haiN| sAkSI banA ketaka / isa para mithyAsAkSI ketaka kA ziva ne tyAga kiyaa| (2) rAma-sItA-lakSmaNa pitaroM ke zrAddhArtha gayA phuNce| rAmacaMdra ne phalgu nadI-taTa para pitaroM kA AvAhana kiyA aura lakSmaNa nagara meM zrAddha sAmagrI lene gaye / unheM java vilamba huA to zrIrAma bhI unakI khoja meM sItA ko vahIM chor3a cale gye| ve donoM mAI lauTa bhI na pAye the ki Ahata pitaroM ke hAtha zrAddhapiMDa-grahaNArtha prakaTa hue / yaha dekha sAmagrI ke abhAva meM sItAjI ghavarAne lgiiN| tabhI AkAzavANI huI ki Daro mata, bAlU ke zrAddhapiMDa banAkara samarpita kara do| sItA ne usI prakAra zrAddha-vidhAna kara diyA, sAkSI hue vahA~ upasthita gau, agni, phalgu nadI aura ketakI kA phUla | rAma-lakSmaNa ke lauTane para vaha vRttAMta batA kara sItA ne unheM punaH zrAddha na karane kI saMmati dI, paraMtu sAkSiyoM ne isa viSaya meM apanA ajJAna prakaTa kiyaa| sAkSiyoM ke isa asatya bhASaNa para sItA ne inheM zApa diye---go ko mukhabhAga se apavitra ho jAne kA, agni ko sarvamakSI hone kA, phalgu ko nirjala hone kA aura ketakI puSpa ko ziva se tyakta hone kA / tabhI se ketaka puSpa sadAziva ko nahIM car3hAyA jAtA / / 78 // viyogabhAjAM hRdi kaNTakaiH kaTurnidhIyase karNizaraH smareNa yat / tato durAkarSatayA tadantakRdvigIyase manmathadehadAhinA // 79 // jIvAta-viyogetyAdi / kataka ! yadyasmAttvaM smareNa viyogabhAjAM hRdi kaNTakaiH nijatIkSNAvayavaiH kaTustIkSNaH ketakavizeSaNasyApi kaNizaratvam / vizeSaNavivakSayA pulliGganirdezaH, kintuddezya vizeSaNasya vidheyavizeSaNatvaM kliSTam / karNavat kaNi pratilomazalyaM tadvAn zaraH kaNizaraH sannidhIyase kaNTakakaToH ketakasya kaNizaratvarUpaNAdrUpakAlaGkAraH / tataH kaNizaratvAdivad durAkarSatayA duruddhAratayA tadantakRtteSAM viyoginAM mArakaM manmathadehadAhinA smarahareNa vigIyate vigahyase / dveSyavat dveSyopakaraNamapyasahyameva, tadapi hiMsra cet kimu vaktavyamiti bhAvaH / atrezvarakartR kasya ketakIvigarhaNasya tadgataviyogihiMsratAhetukatvotprekSaNAddhetUtprekSA vyaJjakAprayogAdgamyA, sA coktarUpakotthApiteti saGkaraH / / 79 / /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 naSadhamahAkAvyam anvayaH-yat smareNa viyogamAjAM hRdi kaNTakaiH kaTuH kaNizaraH nidhIyase tataH durAkarSatayA tadantakRt manmathadehadAhinA vinIyase ( iti dhA tena ketakam akruzyata-iti ekAzItitamena ( 81 ) zlokenAnvayaH ) / hindI-jo ki kAmadeva dvArA viyogiyoM ke hRdaya meM kA~ToM se krUra nukIlA bANa banAkara ghusAye jAte ho, isase bar3I kaThinatA se nikAla pAye jAne ke kAraNa viyogI ke prANa levA tuma kAmadeva ke deha ko bhasma kara DAlane vAle zaMkara dvArA vihita-tiraskRta ho-aisA krodha meM rAjA ne ketaka ko kosaa| TippaNI-ketakI kA phUla dekhakara viyogiyoM kA dhIraja chuTa jAtA hai, aisI mAnyatA hai| usake patte kAMTedAra, nokIle hote haiN| ketaka para kaNizaratva kA Aropa hone se rUpaka aura viyogi-hiMsaka hone ke kAraNa mahAdeva se usake tyakta hone kI sambhAvanA se gamyA hetUtprekSA, phalataH donoM kA saMkara alaMkAra / tvadagrasUcIsacivaH sa kAminomanobhavaH sIvyati duryshHpttau| sphuTaJca patraiH karapatramatibhirviyogihRddAruNi dAruNAyate / / 80 // jIvAtu-tvaditi / tavAgrANyeva sUcyaH sacivAH sahakAriNo yasya sa tathoktaH sa prasiddho manobhavaH kAminI ca kAmI ca kAminI tayoH, 'pumAn striye'tyekazeSaH' / duryazAMsi apakIrtayastAH paTAviti rUpakaM tAni sIvyaMti kaNTakasyUtaM karotItyarthaH / kiJceti vArthaH karapatramUtibhiH krakacAkArI, 'krakaco'strI karapatrami'tyamaraH / patraistaiviyoginAM hRdyeva dAruNi dArayatIti dAruNo vidArako bhettA sa ivAcaratIti dAruNAyate, 'kartR: kyaG salopazceti kyaGantAt laT / dAruNAyata ityupamA, sA ca hRddAruNAtirUpakAnuprANiteti sakaraH // 80 // anvayaH--tvadagrasUcIsacivaH saH manobhavaH kAminaH duryazaH paTau sIvyati kA pattramUtibhiH pattraiH ca viyogihRddAruNi dAruNAyate-iti sphuTam / hindI-( are kevar3e ke phUla ), terI noka rUpa suI kI sahAyatA se vaha manasija kAmijanoM ke apayazarUpa vastroM ko silatA hai aura karapatra ( ArI ) ke tulya rUpa vAle tere pattoM se viyogiyoM ke hRdayarUpI kASTha ko cIra DAlatA hai, yaha spaSTa hai|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 73 TippaNI kevar3e kI kalikA ko atyanta uddIpana mAnA jAtA hai, mAnyatA hai kAmAMdha nara-nArI use dekhakara ucitAnucita kA mAna bhUla jAte haiM, kevar3e kI kalI dekhakara unakA dhairya bhaMga hotA hai aura patra-darzana se hRdaya vidIrNa / upamA-rUpaka kA saMkara // 80 // dhanurmadhusvinnakaro'pi bhImajAparaM parAgaistava dhUlihastayan / prasanadhanvA zarasAkaroti mAmiti dhA''ka zyata tena kaitakam / / 81 // jIvAtu--dhanuriti / kaitaka ! prasUna dhanvA dhanuryasyeti prasUnadhanvA puSpacApaH / 'vA saMjJAyAmi' tyavaGAdezaH / ata eva dhanuSo madhunA makarandena svinnakaraH ArdrapANiH san ata eva parAgaiH rajobhiH dhUlihastayan punaH punaH dhUlyudbhAvitahastamAtmAnaM kurvan anyathA dhanuHsrasanAditi bhAvaH, tatkaroteya'ntAllaTa: zatrAdezaH / atibhImajAparamatimAtraM damayantyAsaktaM mAM zarasAt zarAdhInaGkaroti, 'tadadhIne ca' iti sAtipratyayaH, anyathA srastacApaH sa mAM kiM kuryAditi bhAvaH / itItthaM zlokatrayoktiriti tena rAjA krudhA kaitakamAkruzyata aparAdhoddhATane aghoSyatetyarthaH / / 81 // anvayaH--dhanurmadhusvinnakaraH api prasUnadhanvA tava parAgaH dhUlihastayan, bhImajAparaM mAM zarasAtkaroti-iti tena krudhA ketakam akruzyata / hindI- usa ( nala ) ne krodhapUrvaka isalie kevar3e ko kosA ki phUloM ke dhanuSa se Tapakate madhu se gIlA hAtha hone para bhI puSpadhanvA kAma tere parAga kI dhUli hAtha meM ( cikanApana miTAne ke lie, jisase bANa phisala na jAya ) lagA kara hI bhImaputrI-parAyaNa mujhe apane bANa kA AkheTa banA pAtA hai / TippaNI-isa prakAra tIna zlokoM meM kAmoddIpaka ketaka-puSpa kA varNana kiyA gyaa| atizayokti alaMkAra / / 8 / / vidarbhasubhra stanatuGgatAptaye ghaTAnivApazyadalaM tapasyataH / phalAni dhUmasya dhayAnadhomakhAn sa dADime dohadadhUpini dru me // 82 / / jIvAtu-vidarbheti / 'tarugulmalatAdInAmakAle kuzalaH kRtam / puSpAdutpAditaM dravyaM dohadaM syAttu takriyA / / ' iti shbdaarnnve| dohadazvAsI ghUpazca
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSaghamahAkAvyam 1 taduktaM 'meSAmiSAmbusaM sekastatkezA miSadhUpanam / zreyAnayaM prayogaH syAd dADhamIphalavRddhaye // matsyAjyatriphalAlepaimasiMrAjA vikodbhavaiH / lepitA dhUpitA sUte phalantAlIva dADimI || avikvAthena saMsiktA dhUpitA taptaromabhiH / phalAni dADimI sUte subahUni pRthUni ca / / ' iti / tadvati dADimIdrume phalAni vidarbhasubhruvo damayantyAH stanayoryA tuGgatA tadAptaye tAdRgonnatyalAbhAyetyarthaH / alamatyarthantapasyatastapazca rataH, 'karmaNo romantha tapobhyAM vatticarori'ti kyaGgpratyaye tapasaH parasmaipadaJca vaktavyaM ghUmasya dohadadhUmasya ghayantIti dhayAn pAtRRn, dheT - pAne atra 'Atazcopasarga' iti upasargagrahaNAnnAnuvatti - pakSatvAt 'pA' 'tyAdinA'nupasRSTAdapi gheTaH zapratyaya iti gatiH / ata eva kAzikAyAM kecidupasarga iti nAnuvarttayantIti / adhomukhAn ghAniva apazyadityutprekSA / mahAphalArthina itthamugraM tapasyantIti bhAvaH // anvayaH -- saH dohadadhUpini dADime dra me vidarbhasubhrU stanatuGgatAtaye alaM tapasyataH dhUmasya dhayAn adhomukhAn ghaTAn iva phalAni apazyat / hindI -- usa (nala ) ne dohada arthAt atizaya phala samRddhi ke lie vihita sAmagrI se dhUpAyita anAra ke vRkSa para sundara bhrukuTIvAlI vaidarbhI ( damayantI ) ke stanoM kI uttugatA prApta karane ke nimitta mAno kaThora tapasyA karate ( dohada kA ) ghUma pIte nIce ko muhavAle ghar3oM ke tulya phaloM ko dekhA / TippaNI - pahile phUla ( ketaka ) kA, phira phala ( dADima ) kA darzana / utprekSA alaMkAra / samaya se pUrva hI phala pAne ke nimitta bhA~ti-bhA~ti ke dravyoM ke prayoga ko dohada kahate haiM / kahA jAtA hai ki bher3a ke mAMsa ke pAnI se sIMcanA aura usake keza jalAkara dhUpa denA dADima phala kI samRddhi ke lie lAbhadAyaka hotA hai // 82 // 74 viyoginImaikSata dADimImasau priyasmRteH spaSTa mudIta kaNTakAm / phalastanasthAna vidIrNarAgihRdvizacchukAsyasmarakiMzukAzugAm // 83 // jIvAtu - viyoginImiti / asau nalaH priyAsmRterdamayantIsmaraNAdiva spaSTa vyaktamudIteti I gatAviti dhAtoH karttari ktaH / udItA udgatA kaNTakAH svAvayavasUcaya eva kaNTakA romAJcA yasyAstAmiti zliSTarUpakam /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 prathamaH sargaH 'veNau drumAGge romAJce kSudrazatrI ca kaNTake' iti vaijyntii| phalAnyeva stanau tAveva sthAnaM tatra vidIrNo rAgo yasyAstIti rAgi raktavarNamanuraktaJca yattasmin hRdi vizat bIjabhakSaNAntaHpravizecchukAsyarUpaM zukatuNDameva smarasya kiMzukaM palAzakuDmalamevAzugo bANo yasyAstAM dADimImeva viyoginI virahiNImaikSata apazyat / ruupkaalngkaarH| viH pakSI tadyoginI miti ca gamyate // 83 / / anvayaH--asau viyoginIM priyasmRteH spaSTam udItakaNTakAM phalastanasthAnavidIrNarAgihRdvizacchukAsyasmarakiMzukAzugAM dADimIma aikSata / hindI-isa nala ne priya kI smRti se spaSTataH romAJcita hotI jisake anAra ke phaloM ke tulya stanasthalI ke madhya ( viraha se ) vidIrNa anurAgI hRdaya meM tote kI coMca ke samAna kAma ke bANa praviSTa ho rahe the, aisI virahiNI ke, athavA paramAtma-sAkSAtkAra rUpa phala kI bodhaka turIyAvasthA se vidIrNa arthAt cyuta ( turIyAvasthA ko aprApta ) ataeva viSayavAsanA meM sAnurAga jisake hRdaya se zukadeva muni (vyAsaputra ) ke upadeza praviSTa ho rahe hone ke kAraNa kAmabANa nikAlakara keke jA rahe the, aimI viSayaparAGmukha, paramapremAspada saccidAnaMdaghana paramezvara kI smRti arthAt nirantaradhyAna karane se zIghra paramAtmaprApti kI sambhAvanA se jAta harSa ke kAraNa spaSTata: jo romAJcita ho rahI thI usa viyoginI arthAt aSTAMga yoga kI sAdhikA yA viziSTa yoginI ke samAna 'vi' arthAt pakSiyoM se yukta, priyasmRti arthAt dohada prAThi ke kAraNa, jisameM spaSTataH noka dIkhane lagI thI aura jisake phala rUpa stanoM ke sthala-sthAna para phaTa jAne se paJjoM kI lAlimA spaSTa ho rahI thI, jisameM totoM kI coMca rUpa kAma ke palAza-bANa praviSTa ho rahe the, aisI dADimI (anAra ke per3a ) ko dekhaa| ___ TippaNI-vana meM paka jAne ke kAraNa jisake phaTa gaye phaloM ke bIca tote coMca mAra rahe the, aisI dADimI kI tulanA eka virahiNI athavA yoginI se kI gayI hai / mallinAtha ne isameM rUpaka alaMkAra mAnA hai. vidyAdhara ne anuprAsarUpaka-utprekSA kA sNkr| caMdrakalAkAra ke anusAra yahA~ rilaSTakadezavivakti rUpakAlaMkAra hai / / 83 //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 naiSadhamahAkAvyam snarArddhacandra Sunibhe krazoyasAM sphuTe palAze'dhvajuSAmpalAzanAt / sa vRntamAlokata khaNDamanvitaM viyogihRtkhaNDini kAlakhaNDajam / / 4 / / jIgatu--smarAddheti / nalaH smarasya yo'rddhacandraH arddhacandrAkAra iSustannibhe tatsadRze nityasamAsatvAdasvapadavigrahaH, ata AhAmaraH-'syuruttarapade tvamo / nibhasaGkAzanIkAzapratIkAzopamAdayaH' iti / viyoginAM hRtkhaNDini hRdayavedhini RzIyasAM kRzatarANAmadhvajuSAmadhvagAminAm palAzanAt mAMsabhakSaNAt palAze palamaznAtIti vyutpattyA palAzasaMjJAbhAji kiMzukakalikAyAmityarthaH / anvitaM sambaddhaM vRntaM prasavabandhanaM tadeva kAlakhaNDajaM khaNDaM yakRtkhaNDamiti vyastarUpakam / Alokata AlokitavAn / 'kAlakhaNDaM yakRtsame' ityamaraH / tacca dakSiNapArzvasthaH kRSNavarNo mAMsapiNDavizepaH // 84 // anvayaH-saH smarAddhacandrepunibhe viyogihRtkhaNDini zIyasAm adhvajupAM palAzanAt sphuTaM palAge anvitaM vRntaM kAlakhaNDa khaNDam ( iva ) Alokata / hindI-usane kAma ke arddhacaMdrabANa ke tulya virahijanoM ke hRdaya-vidAraka' atyaMta kRza ( durvala ) rAhagIroM (pathikoM ) ke pala ( mAMsa ) ko khAne se spaSTata: 'palAzaH' nAma ko sArthaka karate ( palaM mAMsam aznAtIti palAzaH ) palAza meM lage kRSNavaNaM prasavavaMdhana ( kalo ke nimnabhAga meM lagA kAlA khola) ko (pathiko ke) kAlakhaNDa se jAta khaMDa ( kaleje ke Tukar3e ) ke samAna dekhaa| TippaNI-kavi ne palAza kI lAla kalI meM viyogI pathikoM ke 'palAza' ( mAMsAzI ) dvArA khAye gaye kaleje ke Tukar3e kI kalpanA kI hai / kalI ke nIce ke bhAga meM jo UparI khola kA kAlA pattA jaisA lagA raha gayA hai, vaha usa khAye gaye mAMsa ke sUkha jAne ke kAraNa hai / nArAyaNa paMDita ne yahA~ luptotprekSA kA nirdeza kiyA hai, candrakalAkAra ne upamA-pratIyamAnotprekSA ke saMkara kA aura vidyAdhara ne rUpaka aura atprekSA kA // 84 // navA latA gandhabahena cumbitA karambitAGgI mkrndshokraiH| dRzA nRpeNa smitazobhikuDmalA darAdarAbhyAM darakampini pape // 85 // jIvAtu-naveti / gandhavahena vAyunA cumbitA spRSTA anyatrAnuliptena puMsA vIkSitA makarandazIkaraiH puSparasakaNaiH karambitAGgItyAmizritarUpA
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 77 anyatra svinnAGgIti ca gmyte| smitazobhinaH vikAsaramyAH kuDmalA mukulA radanAzca yasyAstAM mandahAsamadhuradantamukulA ca gamyate / darakampinI vAyusparzAdISatkampinI sAttvikavepathumatI ca navA latA vallI tatsadRzI kAntA ca gamyate / nRpeNa ka; dRzA karaNena darAdarAbhyAM bhayatRSNAmyAmupalakSitena satA pape avekSitA gADhaM dRSTA ityarthaH / uddIpakatvAt daraH priyAsAdRzyAdAdarazca / 'daro'strI zaGkhabhIgarteSvalpArthe tvavyayam' iti vaijayantI / atra prastutavizeSaNasAmyAdaprastutanAyikApratIteH samAsoktiralaGkAraH / 'vizeSaNasya taulyena yatra prastutavarNanAt / aprastutasya gamyatve sA samAsoktiriSyata' iti lakSaNAt // 85 // anvayaH-gandhavahena cumbitA makarandazIkaraiH karambitAGgI smitazobhikuDmalA darakampini navA latA nRpeNa darAdarAbhyAM dRzA ppe| hindI - sugandhidravya lagAye nAyaka ke tulya gaMdhavaha ( surami samIra ) dvArA cumI jAtI, puruSasparza se utpanna sveda ke samAna puSpa-rasa-kaNoM se yukta agoM vAlI ( sasvedA ), musakAna ke kAraNa spaSTa hotI sundara daMtAvalI ke tulya khilI manohara kalikAoM se sampanna, mAtvika kaMpa ke sadRza vAya se dhIre-dhIre hilatI navInA sundarI ke samAna nayI latA ko rAjA ne dara (Dara) aura Adara ke sAtha dekhA / TippaNI-yahA~ vallarI ko usa tanvI ke tulya mAnA gayA hai, jo 'navA latA'-nayI latA ke samAna to hai hI, usameM 'na vidyate bAlatA ( jisameM bacapana zeSa nahIM rahA ) yasyAM'-taruNI bhI hai| latA ko cUmanevAlA gaMdhavaha samIraNa 'navAlatAgandhavaha' bhI ( bAlatAgandhasya vahaH lezaH api yasmin na vidyate )-jisameM nAma ko bhI bacapana nahIM raha gayA hai-taruNa hai, vaha candana, kastUrI Adi kI sagandha lagAye zaukIna chailA bhI hai| rAjA ne usa samIralatA ke milana ko kutUhalajanya Adara ke sAtha dekhA, svayam virahI--viyukta hone ke kAraNa vaha milana use asahya lgaa| yaha dara ( Dara ) kA kAraNa huaa| zliSTa vizeSaNa, liMga aura kArya kI samAnatA ke AdhAra para latA meM aprastuta nAyikA pratIti ke kAraNa samAsokti / / 85 //
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 naMSadhamahAkAvyam vicinvatIH pAnthapataGgahiMsanarapuNyakarmANyalikajjalacchalAt / vyalokayaccampakakorakAvalIH sa zambarArebalidopikA iva // 86 / / jIvAtu--vicinvatIriti / panthAnaM ganchanti nityamiti pAnthAH nityapathikAH, 'patho'N nityami'tyaNapratyayaH panthAdezazca / sa eva pataGgAH pakSiNa: 'pataGgaH pakSisUryayoH' ityamaraH / teSAM hiMsanaH vadhaiH apuNyakarmANyeva alayaH kajjalAnIvetyupamitasamAsaH / teSAM chalAdityapahnavAlaGkAraH / vicinvatIH saMgRhNatIH. hiMsApApakAriNIrityarthaH / campakakorakAvalIH zambarArermanasijasya balidIpikAH pUjAdIpikA ivetyutprekSA, sa nalo vyalokayat // 86 // anvayaH-saH alikajjalacchalAt pAnthapataGgahiMsanaH apuNyakarmANi vicisvatIH zambarAreH balidIpikAH iva campakakorakAvalIH vyalokayat / / hindI--usa ( rAjA ) ne bhramara rUpa kAjala ke vyAja se pathika rUpI pataMgoM ko jalA mArane ke pApa ko ikaThThA karatI kAmapUjA meM prayukta kI jAne vAlI dIpa-vattikAoM ( zamA ) kI bhAMti pratIta hotI campe kI kaliyoM ko dekhaa| TippaNI-eka mAnyatA yaha hai ki bhauMrA campA-puSpa para nahIM jAtA, yadi jAtA hai to mara jAtA hai| so campA ke puSpa para Asakta ho cipake maure dIpikA meM lage kAjala-kAlauMca ke tulya haiM, kRSNavarNa hone se jise apuNyakamaM kahA gayA hai| campaka itanA kAmoddIpaka mAnA gayA hai ki jise dekha virahI bhara jAte haiN| vidyAdhara ne isameM rUpaka apahnati aura upamA alaMkAra kA nirdeza kiyA hai, mallinAtha ne apahnava aura utprekSA kA / candrakalAkAra ke anusAra yahA~ kaitavApahnati-utprekSA-upamA kA aMgAMgibhAva saMkara hai / / 86 // amanyatAsau kusumedhugarbhaja parAgamandhaGkaraNaM viyoginAm / smareNa mukteSu purA purAraye tadaGgabhasmeva zareSu saGgatam // 87 // jIvAtu-amanyateti / asau nalaH kusumAnyeva iSavaH kAmabANAsteSAM garbhajaM garbhajAtaM viyoginAmiti karmaNi sssstthii| andhAH kriyante'nenetyandhakaraNaM 'ADhayasubhage'tyAdinA vyarthe khyunpratyayaH, 'adviSadi'tyAdinA mumA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 79 gamaH / taM parAga purA pUrva purAraye puraharAya smareNa mukteSu zareSu saGgataM saMsaktaM tasya purArerane yadbhasma tadivAmanyata iti utprekSita vA nityarthaH / purA purAraye ye muktAsta evaite purovattinaH kusumeSava ityabhimAnaH, anyatheSAM tadaGgabhasmasaGgotprekSAnutthAnAditi / / 87 // anvayaH--asau kumumeSagarbhaja viyoginAm andhakaraNaM parAgaM purA smareNa 'purAraye mukteSu zareSu saGgataM tadaGga-bhasma iva amanyata / hindI-ise ( nala ko ) phUloM ke bhItara kA viyogiyoM ko aMdhA banA dene vAlA parAga prAcIna kAla meM kAma dvArA ziva para chor3e gaye kusuma bANoM para laga gayI ziva ke aMga kI bhasma ke samAna pratIta huA / TippaNI--A~khoM meM bhasma par3a jAne para dikhAI nahIM detA, kusumaparAga mI uddIpaka aura viyogiyoM ko aMdhA karadenevAlA hai| utprekSA aura zabdAlaMkAra anuprAsa / / 8 / / pikAdvane zRNvati bhRGgahaGkRtairdazAmudaJcatkaruNaM viyoginAm / anAsthayA sUnakaraprasAriNIM dadarza dUnaH sthalapadminI nalaH // 88 / / jIvAtu-pikAditi / vane upavane zrotari pikAdvaktuH sakAzAt bhRGgahukRtaviyoginAM dazAmalihuGkArakRtAM duHkhAvasthA mityarthaH / udazcatkaruNaM vikasavRkSavizeSamudyatkRpaJca yathA tathA zRNvati sati, 'karuNastu rase vRkSe kRpAyAM karuNA mate'ti vizvaH / anAsthayA zrotumanicchayA sUnaM prasUnameva karaM prasArayatIti prasAriNI puSparUpahastavistAriNI tathoktAmaniSTakathAM kareNa vArayantImiva sthitAmityarthaH / sUnakareti prasAriNImitirUpakAnuprANitA gamyotprekSeyam / sthalapadminI nalo dUnaH paritaptaH san dUGaH kartari ktaH, 'lvAdibhyazce'ti niSThAnatvam / dadarza / / 88 // anvayaH-dUnaH nala: pikAt bhRGgahukRtaH viyoginAM dazAm vane udaJcaskaruNaM zRNvati sUnakaraprasAriNI sthalapadminIm anAsthayA dadarza / hindI--saMtapta nala ne kokila aura bhauroM ke guMjAra se virahijanoM kI
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam dazA ko vikasita hote karuNa vRkSoM se yukta vana meM karuNA se pariplAvita ho sunate puSpa rUpa kara phailAye sthalakamalino ko anicchApUrvaka dekhaa| TippaNI-vana meM kokila-kUjana thA, bhramara-guMjAra thA, sthala-padminI thI, jisa para kamala khile hue the| ina saba ko dekhakara viyogI jana kaSTa pAte haiM / rAjA kI zravaNa meM anAsthA kA kAraNa hai gAno sthala-padminI kA kamala kara phailA kara niSedha ki kyA kisI kI karuNakathA--durdazA kI gAthA sunate ho? yaha nivAraNa kUjana, guMjAra, khile kamala--- saba kI anityatA kA sUcaka hai, isake prati anAsthA hI ucita hai / karuNA hI ucita hai| mallinAtha ke anusAra rUpakAnuprANitA gamyotprekSA aura vidyAdhara ke anusAra samAsokti, rUpaka aura pratIyamAnotprekSA, jise caMdrakalAkAra ne saba kA aMgAMgibhAva saMkara kahA hai| rasAlasAlaH samadRzyatAmunA sphurdvirephaarvrosshukRtiH| samoralolermakulaviyogine janAya ditsanniva tajanAbhiyam // 89 // jovAtu-rasAleti / amunA nalena sphuranto dvirephAsteSAmAravo bhramarajhaGkAra eva roSeNa yA hukRtihuGkAro yasya saH samIralolAyucalermukularagulibhiriti bhAvaH / viyogine janAya tarjanAmiyaM ditsan dAtumicchanniva sthitaH, dadAteH san pratyayaH 'sanimIme'tyAdinA isAdezaH, 'atra lopo'bhyAsasye'tyabhyAsalopaH, 'sasyArdhadhAtuka' iti sakArasya takAraH / rasAlasAlazcUtavRkSaH samadRzyata samyagdRSTaH / dvirephetyAdirUpakotthApiteyaM tarjanAbhayajananotprekSeti sngkrH|| 89 // ___ anvayaH-amunA sphuradvirephAravaroSahukRtiH samIralolaiH mukul| viyogine janAya tajanAbhiyaM ditsan iva rasAlasAlaH samadRzyata / hindI-usa ( rAjA nala ) ne bhanabhanAte bhramaroM ke guMjArarUpa krodha kI hu kArI se yukta. samIraNa meM Dolate baura dvArA viyogiyoM ko DA~Tane-dhamakAneDarAne kI icchA karate jaise AmravRkSa ko dekhaa| TippaNI--viyogiyoM ke saMtApa dene vAle uddIpana baurAte Ama kA varNana mallinAtha ke anusAra rUpaka-utprekSA kA saMkara, vidyAdhara ke anusAra anupraasutprekssaa|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH dine dine tvaM tanuredhire'dhikaM punaH punarmUrccha ca mRtyumRccha ca / itIva pAnthaM zapataH pikAn dvijAn sakhedamaikSiSTa sa lohitekssnnaan||90|| jIvAtu -- dine dine iti / re iti hInasambodhane / tvaM dine dine adhikaM tanu eghi adhikaM kRzo bhava, asterloT sip 'hujhalbhyo hedhiriti ghitvam, 'dhvasoreddhAvabhyAsalopazca' iti etvam, punaH punaH mUrccha ca mRtyuM maraNamRccha ca iti pAnthaM nityapathikaM zapataH zapamAnAniva sthitAnityutpra ekSA, lohitekSaNAn raktadRSTIn ekatra svabhAvato'nyatra roSAcceti draSTavyam, pikAn kokilAn dvijAn pakSiNo brAhmaNAMzca sa nalaH sakhedamaikSiSTa / svasyApi uktazaGkayeti bhAvaH // 90 // anvayaH - re, tvaM dine dine adhikaM tanuH edhi, punaH punaH mUrccha ca mRtyum Rccha ca - iti saH pAnthaM zapataH iva lohitekSaNAn ( dvijAn iva ) pikAn dvijAn sakhedaM dadarza / 81 hindI - - are, tU dina dina aura adhika durbala ho, vAra-bAra mUcchita aura mRtyu ko prApta ho, isa prakAra rAhI ko zApa dete lAla A~khe kiye brAhmaNoM ke tulya kokilavihaMgoM ko usa ( rAjA ) ne khedasahita dekhA / TippaNI-- kokila kI A~kheM to lAla ho hotI haiM, inhIM ke AdhAra para unake krodhI brAhmaNasama hone kI kalpanA kI gayI hai, jo pAsa hokara jAne vAle ko bhI yoM hI niSkAraNa kosatA hai / aise logoM ko dekhakara kheda honA svAbhAvika hai / kokilA zabda ko sunakara viyogI paradezI pathika santapta aura mUcchita hote haiM / 'dvija' zabda ke zliSTa prayoga ke kAraNa upamA vyaGgaya hai / alisrajA kuDmalamuccazekharaM nipIya cAmpeyamadhIrayA dRzA / sa dhUmaketuM vipade viyoginAmudItamAtaGkitavAnazaGkata // 91 // jIvAtu - alisrajeti / alisajA bhramarapaMktyA uccazekharamunnatazirobhUSaNam alima linAGgamityarthaH / ' zikhAsvApIDazekha rA vi' tyamaraH / cAmpeyaM campakavikAraM kuDamalam 'aya cAmpeyaH campako hemapuSpaka' ityamaraH / nanvayuktamidaM 'na paTpado gandhaphalImajighradityAdAvalInAM campakasparzAbhAvaprasiddheriti cet naivaM kintu spRSTeyantAvataivAsparzoktiH kvacit keSAJcit uktaparihAraH 6 naM0 pra0
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam athavA cAmpeyaM nAgakesaraM 'cAmpeyaH kesaro nAgakesaraH kAJcanAhvaya' ityamaraH / adhIrayA dRzA nipIya viklavadRSTayA gADhaM dRSTvA AzaGkitavAn kiJcidaniSTamutprekSitavAn / sa nala: 'anipTAbhyAgamotprekSAM zaGkAmAcakSate budhAH' iti lakSaNAt / viyoginAM vipade udItamutthitaM dhUmaketumazaGkata atarkayadityuprakSAlaGkAraH // 91 / / anvayaH-alisrajA uccazekharaM cAmpeyaM kuDmalam adhIrayA dRzA nipIya AtaGkitavAn sa: viyoginAM vipade udItaM dhUmaketu m azaGkata / hindI-bhramaramAla se jisakA zirobhAga unnata ho rahA thA, aisI campA kI kalI ko adhIra dRSTi se dekhakara AtaMkita usa ( nala ) ne viyogiyoM ke vinAzArtha udita dhUmaketu kI AzaMkA kii| TippaNI-laMbI coMTI ke samAna jisapara bhramarAvalI lipaTI hai, usa caMpA kI kalI meM vinAzakArI dhUmaketu kI AzaMkA yaha dyotita karatI hai ki virahijanoM ko usakA dekhanA asahya hai / bhaurA prANaghAtI hone se caMpakapuSpa para nahIM jAtA--isa mAnyatA ko dhyAna meM rakhate hue mallinAtha 'cAmpeya. kuDmala' kA artha 'nAgakesara' liyA hai, jo pIle raMga kA phUla hotA hai| utprekSA alaMkAra / / 91 // galasarAgaM bhramibhaGgibhiH patat prasaktabhRGgAvali nAgakesaram / sa mAranArAcanigharSaNaskhalajjvalatkaNaM zANamiva vyalokayat // 92 / / jIvAtu-galaditi / sa nalo galatparAgaM niryadrajaskaM bhramibhaGgibhiH bhramaNaprakArarupalakSitaM patad bhrazyat prasaktabhRGgAvali saktAlikulaM nAgakesaraM kusumavizeSa mAranArAcanigharSaNaiH smarazarakarSaNaiH skhalantaH luThantaH jvalantazca kaNAH sphuliGgA yasya taM zANaM nikaSotpalamivetyutprekSA vyalokayat, 'zANastu nikaSaH kaSa' ityamaraH / / 92 // anvayaH--sa: galatparAgaM bhramabhaGgibhiH patatprasaktabhRGgAvali nAgakesaraM mAranArAcanigharSaNaskhalajjvalatkaNaM zANam iva vyalokayat / hindI-usa ( rAjA ) ne jisase parAga jhar3a rahA thA aura jisapara
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 83 maMDarA-ma~DarA kara giratI bhauMroM kI paMkti saMsakta thI, usa nAgakesara puSpa ko kAma-bANoM kI ragar3a se jisase cinagAriyAM nikala rahI hoM, aisI sAna (lohe kI banI churI, cAkU, talavAra, bANa Adi ragar3akara teja karane kA yaMtra) ke samAna dekhA / TippaNI--nAgakesara kA parAga-jhAr3atA phUla mAnoM kAma-bANoM ko painA karane kA yaMtra hai, usakI mAraka zakti kA sahAyaka / 'mAra' zabda kA sArthaka prayoga / vidyAdhara ke anusAra utprekSA aura jAti alaMkAra, mallinAtha ne ( aura caMdrakalAkAra ne bhI ) kevala utprekSA kA nirdeza kiyA hai / / 92 / / tadaGgamuddizya sugandhi pAtukAH zilImukhAlIH kusumAd gunnspRshH| svacApadurnirgatamArgaNabhramAt smaraH svanantIravalokya lajjitaH / / 93 // jIvAtu-tadaGgamiti / sugandhi zobhanagandhaM 'gandhasye'tyAdinA samA. sAnta ikAraH / tadaGgaM tasya nalasyAGgamuddizya lakSyIkRtya guNo gandhAdiH maurvI ca, 'guNastvAvRttizabdAdijyendriyAmukhyatantuSvi'ti vaijayantI / tatspRzastadyuktAH 'spRzo'nudake kvin' kusumAdapAdAnAt pAtukA dhAvantI', 'laSapate' tyAdinA ukaJpratyayaH / svanantI nantIH zilImukhAlIH alipaMktIH bANapaMktIzcAvalokya smaraH svacApAt pauSpAd dunirgatAH viSamanirgatA ye mANA bANAstabhramAddhetorlajjito'bhavat * nyUna miti zeSaH / dunirgateSavo hyadhikaM svanantIti prasiddhaH / atra svanacchilImukheSu dunirgatamArgaNabhramAd bhrAntimadalaGkAraH, sa ca zilImukheti zleSAnuprANitAdutthA pitA ceyaM smarasya lajjitatvotprekSetyanayoraGgAGgibhAvena saGkaraH // 93 // anvayaH--sugandhi tadaGgam uddizya guNaspRzaH kusumAt pAtukA: svanantI: zilImukhAlI: avalokya svacApadunirgatamArgaNabhramAt smaraH lajjitaH / hindI--sugandhayukta nala ke aMgoM kI dizA meM sugandha guNa ko dhAraNakarate puSpa se ur3akara AtI ( athavA 'guNaspRzaH kusumAt sugandhi tadaGgam uddizya pAtukAH'-anvaya karake 'sugandhita phUla se bhI adhika sugandhamaya nala ke aMgoM kI ora ur3I AtI' ) bhanabhanAtI bhramarAvali ko dekhakara use kusumadhanu ke guNa arthAt pratyaMcA se chUTo zabda karatI zilImukha arthAt bANoM kI mAlA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ nepaghamahAkAvyam samajha apane dhanuSa se dunirgata arthAt lakSya se bhaTake bANa kI bhrAMti ke kAraNa kAmadeva lajA gyaa| TippaNI-lakSyabhraSTatA ke kAraNa kAma kA bhrama meM par3a lajjita honA - isa AdhAra para bhrAMti aura zleSAnuprANitA utprekSA kA saMkara // 93 // marullalatpallavakaNTakaiH kSataM samaccaraccandanasArasaurabham / sa vAranArIkucasaJcitopamaM dadarza mAlUraphalaM pacelimam // 94 / / jIvAtU-maruditi / marutA vAyunA lalatpallavAnAJcalatkisalayAnAM kaNTakastIkSNAgraM ravayavaiH kSatamanyatra vilasa dviTanakhaH kSatamiti gamyate, samuccarat paritaH prasarpat candanasArasyeva saurabhaM yasya tat ataeva vAranArIkucena vezyAstanena saJcitopamaM sampAditasAdRzyamityupamAlaGkAraH / 'vArastrI gaNikA vezye'tyamaraH / kulAGganAnakhakSatAdyanaucityAdvAravizeSaNaM, pacelimaM svataH pakvaM karmakartari 'kelimara upasaMkhyAnamiti pace: kelimarapratyayaH / mAlUraphalaM bilvaphalaM 'bilve zANDilyazailUpI mAlUraH zrIphalAvapI'tyamaraH / sa nalo dadarza / / 94 // anvayaH--saH marullalatpallavakaNTakaiH kSataM samuccaraccandanasArasauramaM vAranArIkucasaJcitopamaM pacelimaM mAlUra phalaM dadarza / hindI--usa ( nala ) ne vAyu se jhUmate pallavoM aura kAMToM se kaTe-phaTe, caMdana gandha se bhI zreSTha sugaMdha chalakAte, ( ataeva ) marut deva ke samAna pallava arthAt vilAsI viTa ke kAMToM ke samAna tIkSNa nakhoM (athavA vilAsI ke pallavasama hAtha ke kA~Te arthAt nakhoM ) ke kSata-cihna se yukta, caMdana, kapUra Adi kI sugandha chalakAte vArAMganA ke kuca kA sAdRzya ajita karanevAle pake bilvaphala ko dekhaa| ___ TippaNI-bilvaphala ko 'vAranArIkucasaMcitopama' isa Azaya se kahA gayA ki kulanArI ke nakha kSatoM kA prAkaTya ucita nahIM hotA / upamA alaMkAra / yuvadvayocittanimajjanocitaprasUnazUnyetaragarbhagahvaram / smarepudhIkRtya dhiyA bhiyA'ndhayA sa pATalAyAH stabakaM prakampitaH // 95 / /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 prathamaH sargaH jIvAtu - yuveti / yuvAca yuvatI ca tayoryUnordvayI mithunaM tasyAzcittayoH karmaNonimajjane NyantAlluT ucitaiH kSamaH prasUna: puSpabANaiH zUnyetaradazUnyaM pUrNa garbhagahvaraM garbhakuharaM yasya tat pATalAyA: pATalavRkSasya stavakaM kusumagucchabhiyAndhayA bhayamUDhayA ghiyA bhayajanyabhrAntyetyarthaH / smareSudhI kRtya kAmatUNIkRtya tathA vibhramya ityarthaH, ata eva bhayAt prakampitazcakampe | atra pATalastabake madanatUNIrabhramAt bhrAntimadalaGkAraH / ' kavisaMmatasAdRzyAdviSaye vihitAtmani / AropyamANAnubhavo yatra ta bhrAntimAnmataH / / ' iti lakSaNAt // anvayaH -- yuvadvayIcittanimajjanocitaprasUna zUnye tara garbhagahvaraM stabakaM bhiyAndhayA dhiyA smareSudhIkRtya saH prakampitaH / pATalAyA: hindI - - taruNa-taruNI ke biMdhe cittoM ke madhya DUba jAne yogya phUloM se jisakA bhItarI bhAga paripUrNa hai, aise pATala ke gucche meM bhaya se aMdhI buddhi ( vivekahInatA ) ke kAraNa kAmabANoM kI bhrAMti se vaha kaMpita hone lagA / TippaNI-- rAjA ne samajhA ki yaha pATalastabaka nahIM bANoM se paripUrNaM kAma kA tUNIra hai / uddIpana / mallinAtha ne yahA~ bhrAMtimAn alaMkAra kA nirdeza kiyA hai, vidyAdhara ne rUpaka aura anuprAsa kA / / 95 / / mudrimaH korakitaH zitidyutirvane'munA'manyata siMhikAsutaH / tamisrapakSatruTikUTa bhakSitaM kalAkalApaM kila vaidhavaM vaman // 96 // jIvAtu - - munIti / amunA nalena vane korakitaH saJjAtako rakaH zitidyutiH patreSu kRSNacchaviH munidrumo'gastyavRkSaH tamisrapakSe truTikUTena kSayavyAjena bhakSitam bhakSitatve kutaH kSaya ? iti bhAvaH / atra kUTazabdena kSayopavena bhakSaNAropAdapahnavabhedaH / vaidhavaM candrasambandhi 'vidhuH saghAMzuH zubhrAMzuri' tyamaraH / kalAkalApaGkalA samUhaM vamannudgiran siMhikAsuto rAhuramanyata kila khalu ? atra kora kitazitadyutittvAbhyAM munidrumasyendukalAkalApavamanaviziSTa rAhutvotprekSA, sA coktApahnavotthApiteti saGkaraH // 96 // anvayaH -- vane korakitaH zitidyutiH munidrumaH anena tamisrapakSatruTikUTabhakSita vaidhavaM kalAkalApaM vaman siMhikAsutaH amanyata kila /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam hindI--vana meM ( zubhra ) kaliyoM se yukta kAle raMga ke agastya vRkSa ko rAjA ne kAle pAkha meM hue caMdrakalA-kSaya ke kUTa ( vyAja, misa ) se khAye viSu ( caMdra ) kI kalAoM kA vamana karatA siMhikAputra gahu smjhaa| TippaNI-agastya vRkSa ke patte kAle hote haiM, parantu kaliyAM ujjvala zubhra, isI kAraNa vRkSa meM rAhu kI aura kaliyoM meM candrakalAoM kI saMbhAvanA kI gayI hai| rAjA ke mana meM agastyavRkSa ko dekhakara Dara-sA lagA use duSTa graha rAhu samajhakara / 'prakAza'-kAra ne siMhikA-putra kA artha sihinI kA jAyA siMha karake yaha bhI kalpanA kI hai ki vana meM khAye gaye kisI kharagoza Adi zubhra pazu ko ugalatA yaha siMha hai, jise dekha rAjA ko Dara lgaa| vastutaH virahI rAjA ko agastyavRkSa kaSTadAyaka laga rahA thaa| yaha bhI mAnA jA sakatA hai ki agastyavRkSa ko rAhu rUpa meM dekha rAjA tuSTa huA ki aba viyogiyoM ko saMtapta karanevAlA caMdramA to rAhu ke Dara se satAne ko nahIM rahegA, para jaba usane dekhA ki khAye caMdra ko rAhu ugala rahA hai, to punaH caMdrabhaya rAjA ko ho gyaa| mallinAtha ne isa padya meM utprekSA-apaha nuti ke saMkara kA nirdeza kiyA hai, vidyAdhara ne utprekSArUpaka-apaha nuti-zleSa ke saMkara kA / purohaThAkSiptatuSArapANDaracchadA vRtervorudhi nddhbibhrmaaH| milannimIlaM vidadhurvilokitA nabhasvatastaM kusumeSu kelayaH // 97 // jIvAta--pura iti / puro'gre haThAt jhaTityAkSiptA AkRSTA tuSAreNa himena pANDarANAM chadAnAM patrANAM tuSAravat pANDarasya cchadasyAcchAdakasya vastrasya cAvRtirAvaraNaM yena tasya nabhasvato vAyoH vIrudhi latAyAM naddhAH anubaddhA vibhramA bhramaNAni vilAsAzca yAsAntAH kusumeSu viSaye kelayaH krIDAH kusumeSu kelayaH kAmakrIDAzca vilokitAH satyastaM nRpaM nalaM milannimIlo milanaM yasya taM vidadhuH nimIlitAkSaJcaku rityarthaH / virahiNAmuddIpakadarzanasya duHsahaduHkhahetutvAt anyatra ( 'nekSetArka na nagnAM strIM na ca saMspRSTamaithunAmi'ti niSedhAditi bhAvaH / ) atra prastutanabhasva dvizeSaNasAmarthyAdaprastutakAmukavirahapratIteH samAsoktiralaGkAraH // 97 // ___ andhayaH-puraH ( purA ) haThAkSitatuSArapANDaracchadAvRteH nabhasvataH vIrudhi naddhabibhramAH kusumeSu kelayaH taM milannimIlaM vidadhuH /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH hindI-sammukha ( pahile ) balAt tuSAra se pAMDu hue patte rUpa AvaraNa (vastra) ko khIMcane vAle vAyu ko latA se sambandha rakhane vAle hilane-Dolane rUpa vilAsa se yukta phUloM ke sAtha krIDAe dekha rAjA ne A~kheM maMda liiN| TippaNI-'naddhavibhramAH' kA 'vi' arthAt pakSiyoM ke bhrama arthAt idharaughara ur3ate rahane kA artha kiyA jAtA hai| vAyu nAyaka hai aura vIrudha-latA nAyikA, jisakA patra rUpa vastra nAyaka balAt utAra rahA hai, isa saMbhoga dRzya ko na dekhane kI icchA se lajjA athavA viraha ke kAraNa rAjA ne A~kheM mUMda lii| yAjJavalkya kA bhI isa viSaya meM niSedha hai ki nagna athavA ratikrIDA meM saMlagna nArI ko dekhanA ucita nahIM hai / samAsokti alaMkAra / gatA yadutsaGgatale vizAlatAM dramAH zirobhiH phalagauraveNa tAm / kathaM na dhAtrImatimAtranAmitaiH sa vandamAnAnabhinandatisma tAn ? // 98 // __jIvAtu-gatA iti / drumA yasyA dhAgyA utsaGgatale upari deze ca vizAlatAM vivRddhi gatAH tAM dhAtrImbhuvaJca upamAtaraM vA 'dhAtrI jananyAmalakI vasumatyupamAtRSvi'ti vizvaH / 'dhA karmaNi STranni'ti dadhAteH STranpratyayaH / phalagauraveNa phalabhareNa sukRtAtizayena ca hetunA atimAtraM nAmitaH, prahvIkRtaiH, namittvavikalpAddhasvAbhAvaH / zirobhiragra: uttamAGgazca vandamAnAn spRzato 'bhivAdayamAnAMzca tAn prakRtAn drumAn ata eva yacchabdAnapekSI sa nalaH kathaM nAbhinandati sma abhinnndaivetyrthH| vRkSANAM kSetrAnurUpaphalasya sampattimapatyAnAM ca mAtRbhaktiJca ko nAma nAbhinandatIti bhAvaH / atrApi vizeSaNasAmarthyAt putrapratIteH samAsoktiralaMkAraH // 98 // anvayaH--saH yadutsaGgatale drumAH vizAlatAM gatA phalagauraveNa atimAtranAmita. zirobhiH tAM dhAtrI dandamAnAn tAn kathaM na abhinandatisma ? hindI--vaha rAjA jisakI goda meM palakara vRkSa bar3e hue, phalabhAra se atizya namra zira karake ( sira jhukA ) usa apanI pAlana karane-hArI dhAya. mA~ ( dharatI ) kI vaMdanA karate una vRkSoM kA abhinandana kyoM na karatA ? ( athavA yaha artha bhI ki rAjA ne (virahI hone ke kAraNa kucha bhI malA na pratIta hone se ) abhinandanIya vRkSoM kA bhI abhinandana nahIM kiyA / )
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam TippaNI--kartavya karane vAloM kA sabhI abhinandana karate haiM, so rAjA ne vaMdanA karate vRkSoM kI prazaMsA kI, athavA viyoga meM rAjA ko kucha bhIphala, phUla, vRkSa, latA-bhalA nahIM lagatA thA, ataH usane kartavya-pAlaka vRkSoM kI bhI upekSA kara dii| samAsokti // 98 / / nRpAya tasmai himitaM vanAnilaiH sudhIkRtaM puSparasairaharmahaH / vinirmitaM ketakareNubhiH sitaM viyogine'dhatta na kaumudI mudaH // 19 // jIvAtu--atrAtapasya candrikAtvanirUpaNAya taddharmAn sampAdayati-nRpAyeti / vanAnilaH udyAnavAtaH himaM zItalaM kRtaM himitaM, tatkaroteya'ntAt karmaNi ktaH / puSparasarvanavAtAnIta: makarandaiH sudhIkRtamatIkRtaM tathA ketakareNubhiH sitaM vinirmitaM zubhrIkRtam ahno mahastejaH aharmaha AtapaH 'roH supI'ti rephAdezaH / tadeva kaumudIti vyastarUpakaM viyogine tasmai nRpAya mudaH pramodAn nAdhatta na kRtavatI, pratyutoddIpikavAbhUditi bhAvaH / / 99 / / anvayaH-vanAnilaiH himitaM pupparasaMH sudhIkRtaM ketakareNubhiH sitaM vinimitam ahamahaH tasmai viyogine nRgaya kaumudI mudaH na aghatta / hindI-kAnana samIraNa se atizItala, phUloM ke rasa dvArA amRta tulya aura ketaka-parAga-kaNoM se zubhra banAyA gayA ( ataeva saba prakAra se sukhadAyaka banAyA gayA ) bhI dina kA prakAza usa virahI rAjA ko cAMdanI-jaisA sukha na de paayaa| TippaNI--tApa kama karane ke sabhI upAya virahI rAjA ko vyartha lagate the / 'tasmai viyogine nRpAya vanAnilaM!"nRpAya mudaH adhatta, kaumudI na', isa prakAra anvaya karake yaha artha bhI kiyA jAtA hai ki dina ke prakAza ne ho rAjA ko moda diyA, cA~danI ne nahIM, kyoMki vihijanoM ko cA~danI pIDAdAyinI mAnI jAtI hai / 'muda: na adhatta ? apitu aghatta eva'-isa prakAra kAkuvakrokti mAnakara yaha artha bhI kiyA jAtA hai ki kyA sakhadAyaka bane dina ke prakAza ne cAMdanI jaisA moda nahIM diyA, apitu diyaa| 'kaumudI' ke samAna 'ahamahaH' ko mAnane para upamA athavA rUpaka alaMkAra / vanAnila
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH ityAdi me sukhadAyaka banA hone para bhI 'ahamaha' moda ko na de sakA-isa artha meM kAraNa hone para bhI kArya kI anutpatti nimitta vizeSokti hai, vidyAdhara ne aisA hI mAnA hai / / 99 // viyogabhAjo'pi napasya pazyatA tadeva sAkSAdamutAMzumAnanam / pikena roSArugacakSuSA muhuH kuhUrutA'hUyata candravairiNI / / 100 // jIvAtu-viyogeti / viyogabhAjo'pi viyogino'pi nRpasya tadAnanameva sAkSAdamRtAMzuM pratyakSacandraM pazyatA ata eva ropAdadyApi candratAM na jahAtIti krodhAdivAruNacakSuSA pikena candravairiNI kuhU nijAlApa eva kuharnaSTacandrakalA amAvAsyeti zliSTarUpakaM, 'kuhUH syAt kokilAlApanaSTendukalayorapI'ti vizvaH / muhurAhUyata AhUtA kimityutprekSA pUrvoktarUpakasApekSeti sNkrH| asya candrasyeyameva kuhUrAhvAnIyA syAt tatkAntirAhityasambhavAditi bhAvaH // anvayaH--viyogabhAjaH api nRpasya tat Ananam eva sAkSAt amRtAMzu pazyatA roSAruNacakSuSA pikena kuhUrutA muhuH candravairiNI AhUyata / ___ hindI-virahI bhI rAjA ke usa makha ko hI sAkSAt ( pratyakSa ) amRta dIdhiti candra ke samAna dekhate krodha se A~khe lAla kiye kokila ne 'kuhU kuhU' bolakara bArambAra candramA kI zatru kuhU' arthAt amAvasyA ko pukaaraa| ___ TippaNI-viyoga pIDita hone para bhI rAjA kA mukha ramaNIya rahA, yaha bhAva hai, jise dekhakara viyogiyoM ko du:khadene vAle kokila ne kruddha ho caMdravairiNI amAvasyA ko pukaaraa| kokilarava viyogI kI pIDA ko bar3hAtA hai| rUpaka-utprekSA kA saMkara // 10 // azokamaryAnvitanAmatAzayA gatAn zaraNyaM gRhazocino'dhvagAn / / amanyatAvantamivaiSa pallavaiH pratISTakAmajvaladastrajAlakam // 101 // jIvAtu-azokamiti / eSa nalaH pallava:pratISTAni pratigRhItAni saMcchannAni kAmasya jvaladastrANi tadrUpakANi jAlakA ni chAdakA ni bAlamukulagucchA yena taM pallavasaMcchannakusumarUpakAmAstramityarthaH / anyathA taddarzanAdeva te mriyeranniti bhaavH| azokamata evArthAnvitanAmatA nAsti zoko'sminnityanvarthasaMjJA tatkRtayA AzayA asmAnapyazokAn kariSyatItyabhilASeNa zaraNe rakSaNe
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ naSaghamahAkAvyam sAdhu samartha zaraNyaM matveti zeSaH / 'zarNa rakSaNe gRha' iti vizvaH / 'tatra sAdhuri ti yatpratyayaH / AgatAn zaraNAgatAnityarthaH / gRhAn dArAn zocantIti gRhazocinaH gRhAnuddizya zocanta ityarthaH / 'gRhaH patnyAM gRhe smRta' iti vizvaH / adhvagAn proSitAn avantamiva zaraNAgatarakSaNe mahAphalasmaraNAdanyathA mahAdoSasmaraNAcca rkssntmivetyrthH| amanyata jJAtavAn / astrabhIrUNAM tadgopanameva rakSaNAya iti bhAvaH / / 101 // anvayaH-eSaH pallavaH pratISTakAmajvaladastrajAlakam azokam arthAnvita. nAmatAzayA zaraNyaM gatAn gRhazocinaH adhvagAn avantam iva amanyata / hindI-usa ( rAjA ) ne pallavarUpa karoM meM kAma ke dedIpyamAna astra rUpa navakalikAoM ko grahaNa kiye azoka vRkSa ko 'yaha vRkSa apanA 'azoka' ( zokarahita, zokanAzaka ) nAma sArthaka karegA'---isa AzA se zaraNa gaye ghara ke soca meM vyAkula pathikoM kI rakSA karanevAlA jaisA mAnA / athavA kAma ke Agneya astra pallava-karoM meM liye zaraNa Aye pathikoM kI hatyA karanevAlA jaisA maanaa| TippaNI--azoka ke raktavarNa patroM kI samatA kAma ke dedIpyamAna Agneya astroM se kI gayI hai| kAmoddIpta karanevAlA azoka una viyogI pathikoM kI, jo usake 'azoka' nAma se AkRSTa ho usakI zaraNa Aye haiM. kAma se unakI rakSA ke lie astra lekara sannaddha hai athavA 'avantam' kA 'vyApAdayantam' artha karane para unakI hatyA kara rahA hai| donoM hI saMbhAvanAeM haiM / astradhArI rakSaka bhI ho sakatA hai, vinAzaka bhI, kintu virahijanoM kA pIDaka hone se 'vinAzaka'pakSa hI adhika sArthaka pratIta hotA hai, jisase yaha bhAva nikalatA hai ki nala bhI azoka ke pallava-kalikAoM ko dekha aura bhI vyathita hue / 'gRhiNI gRhamucyate'--isa nyAya se 'gRha' kA artha patnI mAnakara 'gRhazocina:' kA tAtparya "priyA ke soca meM DUbe' samajhanA cAhie / sApahnavA utprekssaa| vilAsavApotaTavocivAdanAta pikAligIteH zikhilAsyalAghavAt / vane'pi tauryatrikamArarAdha taM kva bhogamApnoti na bhAgyabhAgjanaH ?" jIvAtu--vilAseti / vilAsavApI vihAradIdhikA tasyAstaTe vIcInAM
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 prathamaH sargaH vAdanAtpikAnAmalInAJca gItergAnAt zikhinAM mayUrANAM lAsyalAghavAt nRtya naipuNyAt ca vane'pi taM nalaM tauryyatrikaM nRtyagItavAdyatrayaM karttR, ArarAgha ArAdhayAmAsa / tathA hi- bhAgyabhAk bhAgyavAn janaH kva bhujyata iti bhoga sukha taM nApnoti sarvatraivApnotItyarthaH / sAmAnyena vizeSasamarthana rUpo'rthAntaranyAsaH / / 102 / / anvayaH -- ( nalaH ) vilAsavApItaTavIcivAdanAt pikAligIteH zikhilAsyalAghavAt vane api taM toyaMtrikam ArarAgha; bhAgyabhAk janaH kva bhogama na Apnoti ? hindI - rAjA nala ne vilAsa bAvar3I ke taTa se TakarAtI laharoM se vAdana, kokila-bhramaroM se gIta aura mayUroM ke nRtya kauzala se nartana - isa vana meM bhI tauyaMtraka ( nRtya, gIta, vAdya ) kA AnaMda pAyA; mAgyavAn vyakti ko kahA~ bhoga-aizvarya nahIM prApta ho jAtA ? sarvatra hI prApta ho jAtA hai / TippaNI-- rAjA ko vana meM bhI 'tauyaMtrika' prApta ho jAne se yaha bhAva nikalatA hai ki bhAgya kA lekha kahIM pIchA nahIM chor3atA / rAjA ke bhAgya meM yaha sukha thA, so vana meM bhI mila gayA; athavA rAjA citta-vinodArthamana bahalAne ekAMta kI khoja meM nikalA thA, para sukha -moga ne, jo viyogadazA meM use mAtA nahIM thA, usakA pIchA na chor3A aura usake kheda kA kAraNa banA / 104veM zloka se yaha spaSTa ho gayA hai / sAmAnya se vizeSa samarthana rUpa arthAntaranyAsa // 102 // tadarthamadhyApya janena tadvane zukA vimuktAH paTavastamastuvan / svarAmRtenopajaguzca zArikAstathaiva tatpaurupagAyanIkRtAH // 103 // jIvAtu-- tadarthamiti / janena sevakajanena tadartha nalaprItyarthamadhyApyaH stuti pAThayitvA tasmin vane vimuktA visRSTAH paTavaH sphuTagiraH zukAstaM nalamastuvan / tathaiva zukavadeva tadarthamadhyApya muktAH tatpauruSasya nalaparAkramasyaH gAyinyo gAyakAH kRtA gAyanIkRtAH zArikAH zukavadhvaH svarAmRtena madhurasvareNetyarthaH / upajaguzca // 103 //
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSa mahAkAvyam anvayaH - janena tadartham adhyApya tadvane vimuktAH paTavaH zukAH tam astuvan, tathaiva tatpauruSagAyanIkRtAH zArikA: ( sArikA: ) ca svarAmRtena upajaguH / 92 hindI -- parijanoM dvArA nala kI stuti ke lie sikhAkara usa vana meM chor3e gaye, catura ( spaSTa bolane vAle ) totoM ne ( vahA~ nala kI ) stuti gAyI aura usI prakAra nala ke parAkrama ke gIta gAnA sIkhIM mainAoM ne apane svarAmRta ( mIThe svara ) se gAyana kiyA / TippaNI- vana meM bhI pakSiyoM dvArA rAjA kI virudAvalI kA gAna / kAlidAsa ne bhI vana meM gAya carAte samrAT dilIpa ke viSaya meM aisA hI ullekha kiyA hai - - ' AlokazabdaM vayasAM virAvaiH / ' ( raghuvaMza 219 ) / vidyAdhara ke anusAra jAti alaMkAra // 103 // itISTagandhADhyamaTannasau vanaM pikopagIto'pi zukastuto'pi ca / avindatAmodabharaM bahizvaraM vidarbhasubhrUviraheNa nAntaram // 104 // jIvA - itIti / itItthamiSTagandhADhya miSTasaugandhya sampannaM vanamaTan, 'dezakAlAdhvagantavyA karmasaMjJA hyakarmmaNAmi ti vanasya dezatvAt karmmatvam / asau nalaH pikaH kokilairupagIto'pi zukaiH stuto'pi ca paraM kevalaM 'paraM syAduttamAnAptavairidUreSu kevala' iti vizvaH / vahirAmodabharaM saurabhyAtirekamevAvindata vidarbhasubhrUviraheNa hetunA AntaramAmodabharamAnandAtirekarUpannAvindata na labdhavAn, pratyuta duHkhamevAnvabhUditi bhAvaH / ' Amodo gandhaharSayoriti vizvaH // 104 // anvayaH - iti iSTagandhADhyaM vanam aTan pikopagItaH api zukastutaH api ca asau paraM bahiH Amodamaram avindata, vidabhrasubhrU viraheNa Antaram ( avindata ) | hindI - - isa prakAra abhISTa gandha se samRddha vanameM bhramaNa karate hue kokila gAna aura zuka-stuti sunakara bhI usane kevala bAhya AnaMda hI prApta kiyA, vidarbha kI sunayanA ( damayaMtI ) se viraha ke kAraNa ( vAstavika ) AMtarika AnaMda nahIM /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH TippaNI-viyogI ko 'tuhinadIdhiti' bhI 'davadahana' pratIta hotA hai, so sukha-sAdhana bhI virahI nala ke kheda ke kAraNa hI bane, vAstavika AnaMda use na mila pAyA / uktinimittA vizeSokti / 104 / / kareNa mInaM nijaketanaM dadhad drumaalvaalaambuniveshshngkyaa| vyataki sarvartughane vane madhuM sa mitramatrAnusaranniva smaraH // 105 / / jIvAtu-kareNeti / sa nala: nijaketanaM nijalAJchanaM mInaM drumAlavAlAmbuSu nivezazaGkayA pravezabhiyA kareNa dadhat tAdRk zubharekhAvyAjena dadhAna ityarthaH, sarvatughane sarvartusaGkule atra asmin vane mitraM sakhAyaM madhu vasantamanusaran anviSyan smara iva vyataki ityutprekSA / / 105 // __ anvayaH-saH nijaketanaM mInaM drumAlavAlAmbunivezazaGkayA kareNa dadhat. sarvartughane atra vane mitra madhum anusaran smaraH iva vyataki / hindI-usa (rAjA) ne kahIM vRkSoM ke cAroM ora bane AlavAloM (thAloM) ke jalameM praviSTa na ho jAya --isa bhaya se apane dhvaja ke matsya ko hAtha se pakar3a saba Rtu se paripUrNa ( athavA saba RtuoM meM ghana arthAt hare-bhare rahane vAle ) usa vana meM vasaMtasakhA kA anusaraNa karate-jaise kAmadeva kI tarkaNA kii| TippaNI-'sadAbahAra' usa vana meM virahI nala ko cAroM ora kAmasAmrAjya hI pratIta huaa| mallinAtha ke anusAra utprekSA, vidyAdhara ke anusAra anuprAsa-utprekSA // 10 // latA'balAlAsyakalAgurustaruprasUnagandhotkarapazyatoharaH / asevatAmu madhugandhavAriNi praNItalIlAplavano vanAnilaH // 106 // jIvAtu--lateti / latA evAbalAstAsAM lAsyakalAsu madhuranRttavidyAsu gururupadeSTeti mAndyoktiH, taruprasUnagandhotkarANAM drumakusumasaurabhasampadA pazyatoharaH pazyantamanAdRtya haraH prshyaaphrtetyrthH| 'pazyato yo haratyarthaM sa cauraH pazyatoharaH' iti halAyudhaH, pacAdyac 'SaSThI cAnAdare' iti SaSThI / 'vAgdikpazyadbhayo yuktidaNDahareSvi'ti vaktavyAdaluk / saurabhyayuktaM madhumakaranda eva gandhavAri gandhodakaM tatra praNItalIlAplavanaH / etena kRtalIlAva
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam gAhana iti zaityoktiH, IdRgvanAnilo'muM nalamasevata guNavAn sevakaH sevyapriyo bhavatIti bhAvaH / / 106 // / anvayaH--latAvalAlAsyakalA guruH taruprasUnagandhotkarapazyatoharaH madhugandhavAriNi praNItalIlAplavanaH vanAnilaH anum amevata / hindo-vallarI rUpa kAminiyoM ko nRtya kalA kA zikSaNa denevAle guru, vRkSoM ke phUloM kI gaMdha A~kha-dekhate ur3Ane vAle cora, puSpamadhu se sugaMdhita jala meM jalakrIDA ( vihAra ) karanevAle ( isa prakAra maMda, sugaMdha, zItala ) vana-samIra ne nala kI abhyarthanA kii| TippaNI--vana meM bhI rAjA kI abhyarthanA / tulanIya-pRktastuSAragarinijhaMrANAmanokahAkampitapuSpagandhI / tamAtapaklAntamanAtapatramAcArapUtaM pavanaH sipeve // ( raghu0 2 / 13 ) / vidyAdharane anuprAsa-rUpaka alaMkAroM kA nirdeza kiyA hai, caMdrakalAkAra ne rUpaka-samAsokti bhAva ke agAMgibhAva saMkara kaa| atha svamAdAya bhayena manthanAcciratnaratnAdhikamaccitaM cirAt / nilIya tasminnivasannapAMnidhivane taDAgo dadRze'vanIbhujA // 10 // jIvAta--atheti / atha vanAlokanAnantaraM manthanAdbhayena dhanArtha punarmathiSyatIti bhayAdityarthaH / cirAduccitaM saJcitaM ciratnaM cirantanaM 'ciraparutparAdibhyastno vaktavya' iti tnapratyayaH / tacca tadratnAdhikaM zreSThavastu bhUyiSThaM ceti ciratnaratnAdhikaM 'ratnaM svajAtI zreSThe'pI'tyamaraH / svaM dhanamAdAya tasmin vane nilIyAntardhAya nivasan vrtmaano'paannidhirivetyutprekssaa| tena nalena taDAgaH sarovizeSo'vanIbhujA rAjJA dadRze dRSTaH // 107 // anvayaH-atha avanIbhujA manthanAt bhayena cirAt uccitaM svaM ciratnaratnAdhikaM AdAya tasmin vane nilIya nivasan apAM nidhiH iva taDAgaH dadRze / hindI--tatpazcAt rAjA ne manthana ke Dara se cirakAla se saMcita ( vRddhi ko prApta ) apane purAtana pracura ratnoM ko lekara usa vana meM chipakara rahate hue jalanidhi ke sadRza sarovara ko dekhaa| TippaNI-maMthana karake kahIM ye ratna bho na nikAla liye jAyaM - isa Darase
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 95 vana meM Akara chipe samudra ke rUpa meM sarovara kI udbhAvanA sarovara kI nimalatA aura gaMbhIratA kI dyotaka hai / 'prakAza'-kAra ne yahA~ luptotprekSA, mallinAtha ne utprekSA tathA caMdrakalAkAra ne samosokti pratIyamAnotprekSA ke saMkara kA nirdeza kiyA hai| vidyAdhara ke anusAra yahA~ anuprAsa-atizayokti-samAsokti haiN| yahA~ se 116veM zloka taka sarovara kA varNana hai / / 107 // payonilInAbhramukAmukAvalIradAnanantoragapucchasacchavIn / jalArddhaddhasya taTAntabhUmido mRNAlajAlasya nibhAd vabhAra yaH // 108 // jIvAtu-yaduktaM dhanamAdAyeti, tadevAtra sampAdayati navabhiH zlokaH paya ityAdibhiH / yastaDAgaH jalenArddharuddhasya arddhacchannasya tttaantbhuumidstttpraantnirgtsyetyrthH| mRNAlajAlasya visavRndasya nibhAyAjAdityapahnavAlaGkAraH, "ni bho vyAjasadRzayori'ti vizvaH / anantoragasya zeSAheH, pucchena sacchavIn savarNAn tadbaddhavalAnityarthaH, payonilInAnAmabhramukAvalInAmairAvatazreNInAM radAn dantAn vabhAra / tatraika evairAvataH, atra tvasaMkhyA iti vyatirekaH / abhramukAmukA iti dvitIyAsamAso madhupipAsuvat,'na loke'tyAdinA SaSThIpratiSedhAt 'laSapate'tyAdinA kamerukaJpratyayaH // 108 // anvayaH-yaH jalAddhaMruddhasya taTAntabhUmidaH mRNAlanAlasya nibhAd anantoragapucchasacchavIn payonilInAmramukAvalIradAn babhAra / hindI-jo ( sarovara ) jala meM Adhe DUve, tIra ke nikaTa kI dharatI se bAhara Aye mRNAloM ke vyAja se asaMkhya sau kI pUcha ke sadRza jala meM chipe airAvatoM ke dAMto ko dhAre hue thaa| TippaNI-jaba tAlAva samudra-sama thA to usameM usake anurUpa sAmagrI bhI apekSita hai, ataH yahA~ airAvatoM kI saMbhAvanA kI gayI mRNAlajAla meM / samudra se to eka hI airAvata nikalA thA, yahAM 'abhrakAmukAvalI' hai| aisA lagatA hai ki samudra meM aneka airAvata the, maMdhana meM eka nikAla liyA gayA, zeSa kI rakSA ke lie samudra tAlAba banakara vana meM A chipA / mallinAtha ke anusAra apahnava aura vyatireka, vidyAdhara ke anusAra apaha nuti / caMdrakalAkAra ne yahAM upamAkaitavApaha nuti kA saMkara mAnA hai // 108 //
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 naiSadhamahAkAvyam taTAntavizrAntaturaGgamacchaTAsphuTAnuvimbodaya cumbanena yaH / babhau calaThThIcikazAntazAtanaiH sahasramuccaiHzravasAmiva zrayan // 109 // jIvAtu-taTAnteti / yastaDAgastaTAnte tIraprAnte vizrAntA yA turaGgamacchaTA nalAnItAzvazreNI tasyAH sphuTAnubimvodayacumbanena prakaTa pratibimbA virbhAva prItyA nimittena ca ekaikazastAsAM vIcInAM kazAnAmantaiH zAtanairugratADanaiH, 'azvAdestADanI kaze'tyamaraH, caladullaladuccaiHzravasAM sahasraM zrayan prApnuvanniva babhA - vityutprekSA, vyatirekazca pUrvavat / etena nalAzvAnAmuccaiHzravaHsAmyaM gamyata ityalaGkAreNa vastudhvaniH // 109 // " anvayaH - yaH taTAntavizrAntaturaGgamacchaTAsphuTAnu bimbodayacumbanena vIcikazAntazAtanaiH calat uccaiHzravasAM sahasraM zrayan iva babhau / hindI - jo ( taDAga ) tIra para vizrAma karate nala ke azvoM ke spaSTa ubharate pratibimboM ke cumbana ( saMbaMdha ) se ( vyAja se ) lahara rUpI cAbuka kI mAra khAkara calate hajAroM uccaiHzravA ( nAma ke iMdrAzvoM ) ko dhAraNa karatA suzobhita ho rahA thA / TippaNI- - isa zloka meM nalAvoM kI praticchAyA se aneka indrAzvoM kI saMbhAvanA kI gayI / vidyAdharane yahA~ apahanuti, rUpaka aura utprekSA alaMkAroM kA nirdeza kiyA hai, mallinAtha ne utprekSA vyatireka ke sAtha-sAtha 'nalAkhoM kA uccaiHzravA ke sadRza honA' gabhya mAnakara alaMkAra se vastudhvani bhii| caMdrakalAkAra vastudhvani ke sAtha rUpaka aura utprekSA kA nirdeza karate haiM / / 109 / / sitAmbujAnAM nivahasya yazchalAd babhAvalizyAmalitodarazriyAm / tamaHsamacchAyakalaGka saGkalaM kulaM sudhAMzorbahalaM vahan bahu // 110 // jIvAtu - - siteti / yastaDAgaH alibhiH zyAmalitodara zriyAM zyAmIkRtamadhyazobhAnAM sitAmbujAnAM puNDarIkANAM nivahasya cchalAt tamaHsamacchAyaH timiravarNaH yaH kalaGkaH tena saGkulaM bahalaM sampUrNambahvanekaM sudhAMzozcandrasya kulaM vaMzaM vahan san babhau / atra cchalazabdena puNDarIkepu viSayApahnavena candratvAbhedAdapahravabhedaH, vyatirekastu pUrvavat // 110 //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH anvayaH-yaH alizyAmalatodarazriyAM sitAmbujAnAM nivahasya chalAt tamaHsamacchAyakalaGkasakulaM bahulaM sudhAMzoH kulaM vahan bahu babhau / hindI-jo ( tAlAba ) bhramaroM se zmAmala madhya bhAga kI zobhA se yukta zvetakamala-samUha ke vyAja se aMdhakAra sadRza pratIta hote kalaMkacihna se vyApta amRta kiraNa candra ke vistRta samUha ko dhAraNa karatA bar3A malA laga rahA thaa| TippaNI- yahA~ bhramarAvalI se zobhita zvetakamaloM meM aneka caMdroM kI kalpanA kI gayI, jisase sarovara kI svacchatA bhI dyotita hotI hai / 'bahulam' kA artha kRSNapakSa-saMbaddha bhI ho sakatA hai| mallinAtha ke anusAra yahA~ apahnava aura vyatireka haiM, caMdrakalAkAra upamA-kaitava apaha nuti kA aMgAMgimAva saMkara mAnate haiM aura vidyAdhara anuprAsa aura apaha nuti kA nirdeza karate haiM / / 110 // rathAGgabhAjA kamalAnuSaGgiNA zilImukhastomasakhena shaangginnaa| sarojinIstambakadambakaitavAnmRNAlazeSAhibhuvA'nvayAyi yaH // 111 / / jIvAtu--rathAGgeti / yastaDAgo rathAGga cakravAkaH cakrAyudhaJca yadyapi cakravAke rathAGganAmeti ca prayogo rUDhaH tathApi prAyeNAsya cakrazabdaparyAyatvaprayogadarzanAt (rathAGga) padasyApyubhayatra prayogammanyate kaviH, tadbhAjA 'bhajo viH', kamalaH kamalayA cAnupaGgiNA saMsargavatA zilImukhastomasakhena alikulasahacareNa anyatra sakhizabdaH sAdRzyavacanaH tatsavaNenetyarthaH, mRNAlaM zeSAhirivetyupamitasamAsaH, tadbhavA tadAkareNa anyatra mRNAlamiva zeSAhiH tadbhavA tadAdhAreNa zAGgiNA viSNunA sarojinInAM stambA gulmAH, 'aprakANDe stambagulmami'tyamaraH, teSAM kadambasya kaitavAnmipAt anvayAyi anuyAto'nusRto'dhiSThita iti yAvat / atrApi kaitavazabdena stambatvamapaha nutya zAGgitvAropAdapaha navabhedaH // 111 // anvayaH-yaH rathAGgabhAjA kamalAnuSaGgiNA mRNAlazeSAhibhuvA zilImukhastomasakhena sarojinIstambakadambakaitavAt zAGgiNA anvayAyi / hindo-jo ( sara ) cakravAkayugaloM se zobhita, kamaloM se paripUrNa, mRNAla rUpa zeSanAga para sthita, bhramara-samUha se pUrNa kamalinI ke gulma-samUha ke vyAja se 7 nai0 pra0
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam cakradhArI lakSmIpati, mRNAlasadRza zeSanAga para zayana karanevAle, bhramarasamUha ke tulya zyAmazAGgapANi viSNu ke sadRza lagatA thaa| TippaNI-dvayarthaka zabdAvalI ke prayoga dvArA 'sarojinIstambakadamba' meM viSNu kI kalpanA kI gayI hai: jaise sAgara meM zeSazAyI viSNu haiM, vaise hI yahA~ kamalinI-gulma-samUha hai| vidyAdhara ke anusAra yahA~ zleSa-upamA-aha nuti alaMkAra haiM, jinakI nirapekSa sthiti ke AdhAra para cadra kalAkAra yahAM unakI saMsRSTi mAnate haiM, mallinAtha ne kaitavAha nuti kA nirdeza kiyA hai // 111 // taraGgiNIraGkajuSaH svavallabhAstaraGgalekhA bibharAmbabhUva yH| darodgataiH kokanadaughakorakaMdhutapravAlAGkurasaJcayazca yaH // 112 / / jIvAtu-taraGgiNIriti / yastaDAgo'Gkajupo'ntikabhAjaH utsaGgasaGginyazca vA taraGgarekhAstaraGgarA jireva svavallabhAstaraGgiNIriti vyastarUpaka. mbibharAmbabhUva babhAra, 'bhIhrIbhRhuvAM zluvacce'ti bhRtro vikalpAdAmpratyayaH / kiJca yastaDAgo darodgatarISadudruddhaH kokanadaughakorakaiH raktotpalakhaNDakalikAbhiH ghRtapravAlAkurasaJcayazca ghRtavidrumAGkuranikarazceti / atrApi kokanadakorakANAM vidrumatve rUpaNAdrUpakAlaGkAraH / / 112 // anvayaH-yaH aGkajuSaH taraGgarekhAH svavallabhAH taraGgiNIH bibharAmbabhUva, paH ca darodgataH kokanadIghakorakaiH dhRtapravAlAGkurasaJcayaH / hindI-jo ( tAlAba ) aMka meM uThatI taraMgamAlA rUpa apanI priyA nadiyoM ko dhAraNa kara rahA thA aura jo kucha-kucha khilI raktakamalasamUha kI kaliyoM ke-se suzobhita hone ke kAraNa mUgoM ke aMkuroM ke saMcaya se yukta lagatA thaa| TippaNI-samudrapriyA nadiyoM ke rUpa meM taDAga meM uThatI lahare haiM aura lAlakamaloM kI kaliyAM lAla mUgoM kA Dhera, isa prakAra bhI sara-sAgara meM sAmya sthApita kiyA gyaa| mallinAtha ke anusAra kokanada korakoM ke vidrumabhAva se rUpaNa hone ke kAraNa rUpaka hai, vidyAdhara ke anusAra anuprAsa-rUpaka-apaha nati kA saMkara // 112 //
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH mahIyasaH paGkajamaNDalasya yazchalena gaurasya ca mecakasya ca / nalena mene salile nilInayostviSaM vimuJcan vidhukAlakUTayoH // 113 // jIvAta-mahIyasa iti / yastaDAgaH mahIyaso mahattarasya gaurasya ca mecakasya ca paGkajamaNDalasya sitAsitasarojayozchalena salile nilInayoH vidhukAlakUTayoH sitAsitayoriti bhaavH| tviSaM vimuJcan visRjanniva nalena bhane / atracchalena vimuJcanniveti sApahnavotprekSA // 113 // anvayaH-nalena yaH mahIyasaH gaurasya mecakasya ca paGkajabhaNDalasya chalena salile nilInayoH vidhukAlakUTa yoH tviSaM vimuJcan mene / hindI-nala ne jise atyanta zubhra aura atyanta nIla kamalasamUha ke chala se jala meM chipe caMdra aura kAlakUTa viSa kI chaTA chor3ate hue maanaa| TippaNI-zveta kamala caMdra ke aura nIla kamala kAlakUTa ke pratIka haiM / vidhu se kucha vidvAn 'amRta' kA saMketArtha bhI lete haiM, kyoMki AdhAra se Adheya kA bhAna ho sakatA hai, caMdra ko amRtadIdhiti kahA hI jAtA hai / amRta-viSa kA virodhI yugma bhI hai / sApahnavA utprekSA athavA ina donoM kA saMkara / calIkRtA yatra trnggringgnnairbaalshaivaalltaaprmpraaH| dhruvandadhuDivahavyavADavasthitiprarohattamabhUmadhUmatAm // 114 // jIvAtu--calIkRtA iti / yatra yasmin taDAge taraGgariGgaNastaraGgakampanAzcalIkRtA: caJcalIkRtAH abAlAnAM kaThorANAM zaivAlalatAnAM paramparAH paMktayaH havyaM vahatIti havyavADavAgniH 'vahazceti NvipratyayaH / tasyacchandomAtraviSayatvAd anAdareNa bhASAyAM pryogH| vADavahavyavAho vADavAgnereva sthityA'ntaravasthAnena prarohattamo bahiH prAdurbhavattamo bhUmA yeSAnte ca dhUmAzca teSAM bhAvastattA tAM dadhuH / bhirutthitghuumpttlvbbhurityrthH| dhruvamityuprekSAyAm // 114 // anvayA--yatra taraGgiNaH calIkRtA abAlazavAlalatAparamparAH vADavahavyavADavasthitiprarohattamabhUmadhUmatAM dhra vaM dadhuH / jahA~ laharoM ke kaMpana se caMcala bar3I-bar3I zaivAla kI beleM vADavAgni kI sthiti ke kAraNa Upara uThate pracura ghUma kI nizcayataH dhAraNA banA rahI thiiN|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam TippaNI-dhue kI raMga kI sivAra meM sAgara kI vADavAgni ke dhue kI kalpanA, jisase sara meM samudra ke tulya vADavAgni kI saMbhAvanA / utprekSA / prakAmamAdityamavApya kaNTakaiH karambitAmodabharaM vivnnvtii| dhRtasphuTazrIgRhavigrahA divA sarojinI yatprabhavApsarAyitA / / 115 / / jIvAtu-prakAmamiti / AdityaM sUryamavApya prakAmaM kaNTakaiH nAlagataiH tIkSNAgraravayavaiH karambitA danturitA, anyatrAdityamaditiputramindramavApya kaNTakaH pulakaiH karambitA ataevAmodabharaM parimalasampadamAnandasampadaM ca vivRNvatI prakaTayantI divA divase dhRtAni sphuTazrIgRhANi padmAni yasya sa vigrahaH svarUpaM yasyAH sA, anyatra divA svargeNa sphuTazrIgRhamujjvalazobhAspadaM vigraho deho yasyAH sA svrglokvaasiniityrthH| yastaDAgaH prabhavaH kAraNaM yasyAH sA tajjanyA sarojinI padminI apsarAyitA apsaraM ivAcaritA / 'upamAnAd kartuH kyaG salopazceti kartari ktaH, 'ojaso'psaraso nityami' tyapsarasaH sakAralopaH / zliSTavizeSaNeyamupamA // 115 // anvayaH-yatprabhavA sarojinI Adityam avApya kaNTakaH prakAmaM karambitA AmodabharaM vivRNvatI divA dhRtasphuTazrIgRhavigrahA apsraayitaa| hindI-jisa sarovara meM utpanna kamalinI sUrya ko pAkara kaTakAJcita ho sugaMdha-bhAra ko phailAtI dina meM spaSTataH kamalarUpa prApta karatI jaise iMdra ko pA romAMcita ho AnaMdAtizaya prakaTa karatI ujjvala sundara zomAmayI dehadhAriNI apsarA hotI hai, vaisI hI pratIta hotI hai| TippaNI-zliSTa zabdoM ke prayoga se kamalinI meM apsarAtva kI kalpanA / zliSTopamA ( mallinAtha ) athavA zleSa upamA alaMkAra ( vidyAdhara ) // 115 // yadambapUrapratibimbitAyatirmaruttaraGga strlstttdrumH| nimajjya mainAkamahIbhRtaH satastatAna pakSAn dhuvataH sapakSatAm // 116 / / jIvAtu--yaditi / yasya taDAgasyAmbupUre pratibimbitAyatiH pratiphalitAyAmaH maruttaraGgaH vAtavIjanastaralazcaMcalaH taTadrumaiH nimajjya sato varta
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 101 mAnasya pakSAn dhuvataH kampayato mainAkamahIbhRtastadAkhyasya parvatasya sapakSatAM sAmyaM tatAnetyupamA // 116 // anvayaH-yadambuparapratibimbatAyatiH maruttaraGgaH taralaH taTadramaH nimajjya sataH pakSAn ghuvataH mainAkamahI mRtaH sarakSatAM tatAna / hindI--jisa ( sarovara ) ke jala-pravAha meM jisakI dIrghatA prativimbita ho rahI thI, aisA vAyu-prakaMpita laharoM vAlA tIravartI vRkSa pAnI ke bhItara chipakara rahate mainAka parvata kI samAnatA kA vistAra kara rahA thA / TippaNI-samudra ke antavartI mainAka parvata ke sAmya meM taTa-vRkSa ke pratibimba kI kalpanA / upamA // 116 // (yugmam ) payodhilakSmImupi kelipalvale rimsuhaMsIkalanAdasAdaram / sa tatra citra vicarantamantike hiraNmayaM haMsamabodhi naiSadhaH // 117 // priyAsu bAlAsu ratikSamAsu ca dvipatritaM pallavitaJca bibhratam / smarAjitaM rAgamahIruhAGkaraM miSeNa caJcvozcaraNadvayasya ca // 118 // jIvAt - payodhIti / atha ca naiSadho niSadhAnAM rAjA nala:, 'janapadazabdAt kSatriyAdaji' tyaJ payodhilakSmImuSi tatsadRza ityarthaH / atra ke lipalvale krIDAsarati riraMsUnAM rantumicchUnAM haMsInAM kalanAdeSu sAdaraM saspRhaM tatrAntike tatsamIpe vicarantaM citramadbhataM hiraNmayaM suvarNamayaM 'dANDinAyanA'dinA nipAtanAt sAdhuH / haMsamaboghi dadarzetyarthaH / 'dIpajane'tyAdinA karttari ciN / punastameva vizinaSTi-priyAsviti / bAlAsu aratikSamAsu kintvAsannayauvanAsvityarthaH / anyathA rAgAkurAsambhavAt / ratikSamAsu yuvatISu dvividhAsu priyAsu viSaye kramAJcaJcvostroTayoH 'caJcustroTirubhe striyAmi'tyamaraH / caraNadvayasya ca miSeNa dvipatritaM sajAtadvipatraM pallavitaM sajAtapallavaJca caJcvordvayoH sampuTitatve sAmyAd dvipatritvaM caraNayostu vibhramarAgamayatvena pallavasAmyAtpallavatvaM rAjahaMsAnAM lohitacaJcucaraNatvAt tasmin miSeNetyukta smarAjitaM smareNava vRkSaropaNenotpAditamityarthaH / rAga eva mahIruha
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 mahAkAvyam stasyAGkuraM rAgamahIruhAGkuraM vibhrataM caJcupuTamiSeNa dvipatritaM bAlikA gocararAgaM caraNamiSeNa pallavitaM yuvatIviSaye rAgaJca bibhratamityarthaH / IdRzaM haMsama boghIti pUrveNAnvayaH / ' nAbhyastAcchaturiti numpratiSeghaH, vRkSAGkuro hi prathamaM dvipatrito bhavati, pazcAt pallavita iti prasiddham / tatra rAgaM bibhratam iti haMsa vizeSaNAt tadrAgasya haMsA dhikaraNatvoktiH, priyAsvadhikaraNabhUtA svityupAdhyAya vizvezvaravyAkhyAnaM pratyAkhyeyam, anyaniSTasya rAgasyAnyAdhikaraNatvAyogAt na cAyameka evobhayaniSTha iti bhramitavyam, tasyecchA parataraparyAyasya tathAtvAyogAt buddhyAdInAmapi tathAtvApattI sarvasiddhAntaviroMdhAt viSayAnurAgAbhAvaprasaGgAcca ubhayorapi rAgatvasAmyAdubhayaniSThabhramaH keSAJcitkasmAtkA minoranyonyAdhikaraNa rAgayo ranyonyaviSayatvameva nASikaraNatvamevamiti siddhAntaH, priyA sviti viSayasaptamI, na tvAdhArasaptamIti sarvaM ramaNIyam / atra rAgamahI ruhAGkura miti rUpakaM caJca caraNamiSeNetyapahnavAnuprANitamiti saGkaraH / tena sa bAhyAbhyantararAgayorbhede abhedalakSaNAtizayotthApitA caJcu caraNavyAjenAntarasyeva bahiraGkuritatvotprekSA vyajyata ityalaGkAreNAlaGkAradhvaniH // 117-118 / / anvayaH - payodhilakSmImuSi taMtra kelipalvale saH naiSadhaH riraMsuhaMsI kalanAdasAdaraM bAlAsu ratisamAsu ca priyAsu caJccoH caraNadvayasya ca miSeNa dvipatritaM pallavitaM ca smarAjitaM rAgamahIruhAGkuraM bibhratam antike vicarantaM citraM hiraNmayaM haMsam abodhi / hindI - ( uparyukta prakAra se ) samudra kI zrI ke apaharttA ( sAgaratulya ) usa krIDA sarovara meM usa niSadharAja ne ramaNecchukA haMsiyoM ke avyakta madhura svara meM sAbhilASa, bAlA aura ramaNa meM samartha sva priyAoM ke madhya coMco aura caraNayugala ke misa do pattiyoM aura pallavo se yukta kAmasamutpanna anurAga-rUpa vRkSa ke aMkura ko dhAraNa kara nikaTa hI vicaraNa karate vicitra svarNamaya haMsa ko dekhA / TippaNI- - isa 'yugma' meM vicitra svarNahaMsa ke dRSTipatha meM Ane kA varNana hai / 'aMtike vicarantam' kA artha haMsiyoM ke samIpa hI nahIM, krIDAsara ke
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 103 nikaTa bhI mAnA gayA hai / 'prakAza' kAra ne 'hiraNmayaH puruSaH', 'eko haMsaH 'isa zruti vacana ko AdhAra mAnakara 'payodhilakSmImuSi..... naiSadhaH' kA anya artha bhI dyotita kiyA hai| vaha kahatA hai ki pUrvokta zlokoM meM aura yahA~ bhI kriDA sara ko sAgara ke sadRza batAyA gayA hai aura yahA~ kelipallava ( kriDA kI laghu sarasI ) kahA gayA, yaha ucita nahIM hai / isI ke aucitya meM vaha artha karatA hai ki vistAra meM samudra tulya aura vinazvara hone se palvala tulya zarIra meM vicarate jaise koI yogI Ama 'riraMsuhaMsI kalanAdasAdara' ( Atma zakti ke avyakta priya nAda meM sAbhilASa ) paramAtmA ko dekhatA hai, vaise hI usa hiraNmaya paramAtmasvarUpa haMsa ko naiSadha ne dekhA / priyAsu ..... bibhratam' kA artha yaha bhI pallavita kiyA gayA hai ki hasa kI do prakAra kI priyA thIMbAlA- aratikSamA kiMtu AsannayovanA, jinake nimitta haMsa coMca rUpa pattiyA~ liye thA arthAt unako cumbana mAtra se tuSTa karatA thA aura isa prakAra bAlikAgocara rAga prakaTa kara rahA thaa| dUsare prakAra kI prauDhA ratisamarthA nAyikAoM ke nimitta gADharAgata sUcaka lAla caraNa yugala the / isa prakAra vaha haMsa smarataru ke aMkura se yukta thA, jo kramazaH patrita aura pallavita thA / vidyAdhara ne isa 'yugma' meM anuprAsa-yathAsaMkhya - rUpaka - apahanuti kI saMsRSTi kA nirdeza kiyA hai; mallinAtha ke anusAra 'rAgamahIruhAGkura' meM rUpaka hai, jo 'caJcucaraNamiSeNa' - - apahanuti se anuprANita hai, isa prakAra rUpaka-apahanuti kA saMkara hai / aura isake dvArA bAhya aura Abhyantara rAgoM ke bheda meM abheda lakSaNa atizayokti se utthApita caMcu caraNa ke vyAja se antara kI bahiraGkuritatAutprekSA vyaMjita huI hai / isa prakAra alaMkAra dvArA alaMkAra dhvani hai| caMdrakalAkAra ne alaMkAra-dhvani mAnI hai aura pahile zloka meM nidarzanA tathA dUsare meM yatha saMkhya- rUpaka - ka~tavApaha, nuti ke saMkara kA nirdeza kiyA hai / mahImahendrastamavekSya sa kSaNaM zakuntamekAMta manovinodinam / priyAviyogAdvidhuro'pi nirbharaM kutUhalAkrAMtamanA manAgabhUt // 119 // jIvAtu -- mahIti / mahImahendro bhUdevendraH sa nalaH ekAntaM mano vinodayatIti tathoktaM taM zakuntaM pakSiNaM kSaNamavekSya priyAviyogannirbhara matimAtraM
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 napadhamahAkAvyam vidhuro duHstho'pi manAgISatkutUhalAkrAntamanAH kautukitacitto'bhUt, gRhiitkaamo'bhuudityrthH||119|| anvayaH--saH mahImahendraH ekAntamanovinodinaM taM zakuntaM kSaNam avekSya priyAviyogAt nirbharaM vidhuraH, api manAka kutUhalAkrAntamanAH abhUt / hindI-isa dharatI ko iMdra ( nala ) kA mana vahA~ nirjana meM manovinoda karane vAle athavA vahA~ ekAMta vana meM rAjA kA mana prasanna karane vAle athavA niyamapUrvaka atyanta Aha lAdadAyaka usa pakSI ( svarNahaMsa ) ko kSaNa bhara nihAra kara priyA ke piyoga ke kAraNa atyanta vihvala hone para bhI thor3A-sA kutUhala se AkrAMta ho gyaa| _ TippaNI-vicitra padArtha pratyeka avasthA meM mana ko AkRSTa karate hI haiM / aisA hI nala ke sAtha huA, kautuka se usakA citta bhara utthaa| vidyAdhara ke anusAra anuprAsa aura vizeSa alaMkAra / / 119 / / / avazyabhavyeSvanavagrahagrahA yayA dizA dhAvati vedhasaH spRhA / tRNena vAtyeva tayA'nugamyate janasya cittena bhRzAvazAtmanA // 120 / / jIvAtu-kathamIdRze cApalye pravRttirasya dhIrodAttasyetyAzaGkaya nAtra jantoH svAtantryaM kintu bhAvyarthAnusAriNI vivAturicchava tathA prerayatItyAha-avazyeti / avazyabhavyeSvavazyaM bhAvyartheSu viSaye 'bhavyageyA'dinA kartari yatpratyayAnto nipAtaH, 'lumpedavazyamaH kRtye' ityavazyamo makAralopaH, anavagrahagrahA aprativandhanirvandhA niraGkuzAbhinivezeti yAvat, 'graho'nugrahanirbandhagrahaNeSu raNodyama' iti vizvaH / vedhasaH spRhA vidhAturicchA yayA dizA dhAvati yenAdhvanA pravarttate tayaiva dizA bhRzAvazAtmanA'tyantaparatantrasvabhAvena janasya cittena tRNena vAtyA vAtasamUha iva, 'pAzAdibhyo yaH' anugamyate, vedhasaH spRhA karma // 120 // anvayaH-avazyabhavyeSu vedhasaH anavagrahagrahA spRhA yayA dizA dhAvati tayA janasya bhRzAvazAtmanA cittena tRNena vAtyA iva anugamyate / hindI-niyama se hone vAle zubhAzubha kAryoM ke viSaya meM vidhAtA kI abAdhya-nirargala prasAra vAlI icchA jisa mArga se bhAgatI jAtI hai, usI
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 105 mArga se manuSya kA atyanta parAdhIna citta bhI usI prakAra anugamana karatA hai, jisa prakAra tinakA vAta kA anugamana / TippaNI--virahI rAjA kA mana bhI kutUhalAkrAMta kyoM huA, isakA uttara isa arthAntaranyAsa dvArA diyA gyaa| yaha nidhAtA kA niyata lekha thA ki haMsa ke mAdhyama se nala-damayantI ke saMdezoM kA AdAna-pradAna ho aura unakA vivAha ho, isI kAraNa vihvala rAjA kA mana bhI vidhi-vidhAna-vaza svarNahaMsa ke prati kutUhalAkrAMta huA / upamA // 120 // athAvalambya kSaNamekapAdikAM tadA nidadrAvupapalvalaM khgH| satiryagAvajitakaMdharaH ziraH pidhAya pakSaNa rtiklmaalsH|| 121 // jIvAtu-cikIrSitArthe devAnukUlyaM kAryato darzayati-atheti / atha naladRSTiprAptyanantaraM ratiklamAlasaH sa khago haMsaH tadA nalakutUhalakAle kSaNamekAH pAdo yasyAM kriyAyAmityekapAdikA ekapAdenAvasthAnaM matvarthIyaSThanpratyayaH, 'taddhitArthe'tyAdinA saGkhyAsamAsaH, 'yasyeti' lopasya sthAnivadbhAvena tAdUpyAbhAvAnna pAdaH padAdezaH, tAmekapAdikAmavalambya tirygaavjitkndhr| AvattitagrIvaH san pakSaNa ziraH pighAya upapalvalaM palvale nidadrau suSvApa / svabhAvoktiralaGkAraH 'svabhAvoktiralaGkAro yathAvadvastuvarNanam' iti lakSaNAt / / anvayaH--atha tadA ratiklamAlasaH sa khagaH ekapAdikAm prabalasya tiyaMgAvarjitakandharaH ( bhUtvA ) pakSeNa ziraH pighAya upapalvalaM kSaNaM nidadrau / hindI-tadanantara usa samaya suratakheda se zabda kara vaha pakSI ( haMsa ) eka paira ke sahAre khar3A ho thor3I-sI Ter3hI garadana karake paMkha se zira Dhakakara sarovara ke nikaTa kSaNa bhara ko so gyaa| TippaNI-pakSisvabhAva kA vrnnn| mallinAtha ke anusAra svabhAvokti aura vidyAdhara ke anusAra jAti alaMkAra // 121 // manAlamAtmAnananirjitaprabhaM hiyA nataM kAJcanamambujanma kim / abuddha taM vidru madaNDamaNDitaM sa pItamambhaHprabhucAmaraJca kim ? // 122 // jIvAtu-sanAlamiti / sa nalaH taM nidrANaM haMsam AtmAnanena nijitaprabhaM
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam nijamukhanirAkRtazobham ata eva hiyA nataM sanAlaM nAlasahitaM kAJcanaM saurNamambujanmAbujaM kim ? tathA vidrumadaNDena maNDitaM bhUSitaM pItavarNamambhaHprabhorapAmpatyuH varuNasya cAmaraM kim ? iti zabdo'trAhAyryaH iti abuddha buddhavAnutprekSitavAnityarthaH / budhyaterluGi taGaH 'jhaSastathordho gha' iti takArasya ghakAraH // 122 // 106 anvayaH--saH tam AtmAnana nirjitaprabhaM hriyA nataM sanAlam ambujanma kim (iti) abuddha, (atha ) vidrumadaNDamaNDitaM pItam ambhaH prabhucAmaraM ca kim -- ( iti abuddha ) | hindI - usane usa ( haMsa ) ko apane ( nala ke ) mukha kI kAMti se parAjita ( ataeva ) lajjA se jhukA yaha nAla sahita jalaja ( kamala) haiM, yaha tarkaNA kI athavA yaha mUMgoM se jisakA daMDa mar3hA huA hai, aisA pIle varNa kA jala ke svAmI varuNa kA cAmara hai -- yaha samajhA / TippaNI- haMsa ke prati do sambhAvanAe~ / lAla caraNa aura pIlA haMsa, ataH varNasAmya ke AdhAra para vidrumadaMDamaMDita varuNa cAmara kI kalpanA / vidyAdhara ke anusAra saMdeha alaMkAra, caMdraprabhAkAra ke anusAra kAvyaliGgautprekSA- tulyayogitA kA aGgAMgibhAva saMkara // 122 // kRtAvarohasya hayAdupAnahI tataH pade rejaturasya bibhratI / tayoH prabAlairvanayostathA'mburjaniyoddhukAme kimu baddhavarmaNI ? / / 123 // jIvAtu--kRteti / tatastannidarzanAnantaraM hyAdazvAkRtAvarohasya kutAvataraNasyAsya nalasyopAnahI varmaNI pAdatrANe / 'pAdatrANe upAnahI' ityamaraH / pade caraNe tayorvanayoH salilakAnanayoH 'vane salilakAnane' ityamaraH / pravAla: pallavaiH tathAmbujaiH padmavetyarthaH, 'sahArthe tRtIyA' niyoddhuM kAmo'bhilASo yayoste niyoddhukAme yuddhakAme ityarthaH / ' tuM kAmamanasorapI'ti tumuno makAralopaH, ato baddhavarmmaNI kimu baddhakavace iva te rejatuH kimityutprekSA // 123 // anvayaH -- tataH hyAt kRtAvarohasya asya upAnahI bibhratI pade tayoH vanayoH pravAlaiH tathA ambuja : niyoddhukAme baddhavamaMNI rejatuH kimu ? hindI - tadanaMtara ghor3e se utare isa ( nala) ke jUtA -pahine paira dono
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 107 vanoM ( jaMgala aura jala ) ke pallava aura kamaloM se yuddha karane ke nimitta kavaca-dhAraNa kiye suzobhita ho rahe the kyA ? TippaNI-nala upAnaha -dhArI donoM caraNoM kA sAmya kramazaH vana ( upavana, jaMgala ) ke kisalaya aura vana ( jala ) ke raktotpaloM se kyiA gayA hai / jUtA rUpI kavaca dhAre ve caraNa pallava aura raktotpala se yuddhArtha prastuta haiN| bhAva yaha hai ki nala ke caraNa apane donoM upamAnoM kI cunautI svIkAra kara una para apanI zreSThatA pramANita karane ko udyata haiN| vidyAdhara ke anusAra yathAsaMkhya aura. utprekSA, jise caMdrakalAkAra ne ina donoM, alaMkAroM kA aMgAMgimAva saMkara kahA hai / mallinAtha ne kevala upretkSA kA hI ullekha kiyA hai // 123 // vidhAya mUrti kapaTena vAmanI svayaM balidhvaMsiviDambinImayam / upenapAvazcaraNena mauninA napaH pataGgasamadhatta pANinA // 124 / / jIvAtu-vidhAyeti / ayaM nRpaH svayameva kapaTena chadmanA vAmanI hrasvAM gaurAditvAt GIp, balidhvaMsiviDambinIM kapaTavAmanaviSNumUrtyanukAriNImityarthaH, mUrti vidhAya kAyaM saGkucyetyarthaH / mauninA niHzabdena caraNenopetapAvaH prAptahaMsAntikaH pANinA pataGgaM pakSiNaM samavatta, saMghRtavAn jagrAhetyarthaH, / svabhAvoktiralaGkAraH // 124 // anvayaH-ayaM napa: svayaM kapaTena balidhvaMsiviDambinI vAmanI mUttiM vidhAya mauninA caraNena upetapArzvaH pANinA pataGga samaghatta / hindI- isa rAjA ( nala ) ne svayaM kapaTa se balirAja kA dhvaMsa karanevAle viSNu kA anusaraNa karane vAlI vAmanI--choTI deha banAkara ( sikur3ate hue ) niHzabda caraNa dharate hue samIpa pahu~cakara hAtha se usI prakAra usa pataMga ( pakSI haMsa ) ko hAtha se pakar3aliyA, jaise vAmana viSNu ne akAzagAmI niHzabda caraNa dharate hue pAsa pahu~ca kara sUrya ko hAtha se chU liyA thaa| TippaNI-paurANika kathA ke mAdhyama se vAmana se rAjA nala kI tulnaa| pakSI ko dabe para cupacAra pahu~ca kara hI pakar3A jAtA hai| mallinAtha ne yahA~ svabhAvokti, caMdrakalAkAra ne upamA svabhAvokti ke saMkara aura vidyAdhara ne upamA aura jAti alaGkAroM kA nirdeza kiyA hai // 124 //
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 naiSadhamahAkAvyam tadAttamAtmAnamavetya saMbhramAt punaH punaH prAyasadutplavAya saH / gato virutyoDDayane nirAzatAM karau nirodhurdazati sma kevalam // 125 // __ jIvAtu-taditi / sa haMsaH AtmAnaM tadA tu tena nalenAttaM gRhItamavetya jJAtvA sambhramAdutplavAyotpatanAya punaH punaH prAyasadAyastavAn / yasu prayatna iti dhAtolaGi pupSA ditvAt cleraGAdezaH / uDDayane utpatane nirAzatAM gato virutya vikruzya niroddhaH grahItuH karau kevalaM karAveva dazati sma daSTavAn / atrApi svabhAvoktireva // 125 / / anvayaH--saH AtmAnaM tadAttam avetya saMbhramAt utplavAya punaH punaH prAyasat ( kiMtu ) uDDayane nirAzatAM gataH virutya kevala niroddhaH karau dazati sm| hindI--vaha ( haMsa ) apane ko nala ke adhIna jAna kara AtaMkita ho vAraMvAra ur3ane kA prayatna karane lagA, kintu ur3ane meM nirAzA ko prApta ho kevala dIna zabda karatA huA pakar3anevAle nala ke hAthoM ko kATane lgaa| TippaNI-yaha pakSI kA svabhAva hai ki isa dazA meM phar3aphar3AtA aura cillAtA-kATatA hai / svabhAvokti // 125 // sasambhramotpAtipatatkulAkulaM saraH prapadyotkatayA'nukampitAm / tamUrmilolaiH patagagrahAnnRpaM nyavArayadvAriruhaH karairiva // 126 / / jIvAtu-sa iti / sasambhramaM satvaramutpAtinA uDDIyamAnena patatkulena pakSisaGghanAkulaM sakulaM saraH kartR utkatayA unmanastayA 'utka unmanA' iti nipAtanA dividhAnAcca sAdhuH / anukampitAM prapadya kRpAlutAM prApya taM nRpamUrmilolezvalairvArirahaiH karairiti vyastarUpakam, patagagrahAtpakSigrahAt nyvaarydivetyutprekssaa| vAstavanivAraNAsambhavAdutprekSA, nivAraNasya karasAdhyatvAt tatra rUpakAzrayaNam, ata evevazabdasya upamAbAdhenArthAnusArAdvayavahitAnvayenApyusprekSAvyajakatvamiti, rUpakotprekSayoraGgAGgibhAvena saGkaraH // 126 // anvayaH-sasaMbhramotpAtipatatkulAkulaM saraH utkatayA anukampitAm ( anukampratAm ) prapadya taM nRpam amilolaiH vAriruhai: karaH iva patagagrahAt-nyavArayat /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH hindI-sahasA AtaMka ke kAraNa ur3a par3ane vAle pakSigaNa se parivyApta sarovara uchalate jala ke rUpa meM utsukatA prakaTa karatA dayAbhAva ko prApta ho usa rAjA ko mAnoM taraMgoM se caMcala jalaja rUpa hAthoM se haMsa ke grahaNa se rokane lagA ( niSedha karane lagA ) / TippaNI-haMsa ke pakar3e jAne para svAbhAvika rUpa AtaMkita pakSI jaba sahasA ur3a par3e aura isa kAraNa jala hila gayA aura usameM banatI laharoM dvArA kamalaM bhI caMcala ho uThe, jinako rAjA ko haMsa pakar3ane kA niSedha karate sarovara ke hAthoM ke rUpa meM saMbhAvanA kI gayI hai| mallinAtha ne isa zloka meM rUpaka-utprekSA kA tathA caMdrakalAkAra ne upamA-utprekSA ke aMgAMgimAva ke saMkara kA nirdeza kiyA hai| vidyAdhara ke anusAra yahA~ anuprAsa-utprekSA-rUpaka-svabhAvokti kA saMkara hai / / 126 // patattriNA tadrucireNa vaJcitaM zriyaH prayAntyAH pravihAya palvalam / calatpadAmbhoruhana puropamA cukUja kUle kalahasamaNDalI / / 127 / / jIvAta--patattriNeti / rucireNa patattriNA haMsena vaJcitaM virahitaM tatpalvalaM saraH vihAya prayAntyAH gacchantyAH zriyo lakSmyAzcaladbhayAM padAmbhoruhanUpurAbhyAm upamA sAmyaM yasyAH sA kalahaMsamaNDalI kUle cukUja / yUthabhraMze kUjanameSAM svabhAvastatra haMsenaiva saha gacchantyAH saraHzobhAyAH zrIdevyA sahAbhedAdhyavasAyena kUjatkalahaMsamaNDalyAM tannUpuratvamutprekSyate / upamAzabdo'pi mukhyArthAnupapatteH sambhAvanAlakSaka ityavadheyam // 127 / / anvayaH--rucireNa patattriNA vaJcitaM tat palvalaM vihAya prayAntyAH zriyaH calatpadAmbhoruhanUpuropamA kalahaMsamaNDalI kUle cukUja / hindI-( usa ) manohara pakSI ( svarNahaMsa ) se rahita usa sara ko chor3a kara jAtI lakSmI ke gamana karate caraNa-kamala meM pahine nUpuroM se samAnatA karatI kalahaMsoM kI maMDalI tIra para zabda karane lgii| TippaNI- manorama haMsa ke na rahane se tAlAba kI mAno zrI-zomA hI samApta ho gyii| AtaMkita tIravartI sAthI kalahaMsa kUjane lge| isa para saraHzrI ke paira ke bajate maMjIroM kI sundara kalpanA kI gayI hai| kavi ne pra+yA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 naMSadhamahAkAvyam + zatR + GIp + SaSThI='prayAntyAH ' ke vartamAnakA lika prayogadvArA zrI ke pratyAgamana kA saMketa kiyA hai / mallinAtha ne yahAM saMbhAvanAlakSaka upamA aura utprekSA kA nirdeza kiyA hai| aura caMdrakalAkAra ne atizayokti-upamA ke aMgAMgibhAva saMkara kA / vidyAdharane yahA~ anuprAsa-upamA-svabhAvokti kA saMkara mAnA hai| na vAsayogyA vasudheyamIdRzastvamaGga ! yasyAH ptirujjhitsthitiH| iti prahAya kSitimAzritA nabhaH khagAstamAcukra zurAravaiH khalu // 128 / / jIvAtu--neti / iyaM vasudhA vAsayogyA nivAsArhA na, kutaH aGga bhoH ! yasyA vasudhAyA ujjhitasthitiH tyaktamaryAdaH IdRzaH anaparAdhapakSidhArakaH tvaM patiH pAlakaH, itthaM khagAH kSiti prahAya nabha AzritAstaM nalamAravaMruccadhvanibhirAcukruzuH khalu / uktarItyA sanindopAlambhanaM cakrurivetyuprekSA gamyA // 128 // anvayaH--'aGga yasyAH IdRzaH ujjhitasthitiH tvaM patiH ( sA ) vasudhA bAsayogyA na'-iti kSiti prahAya namaH AzritAH khagAH tam AravaiH AcukruzuH khlu| hindI-'e gajA jisa gharatI kA aisA maryAdA chor3adenevAlA tU svAmI hai, vaha dharatI rahane yAgya nahIM hai'-- isa prakAra dharatI ko chor3akara AkAza meM ur3a gaye pakSI zabda karate hue mAno rAjA kI niMdA karane lge| TippaNI--jisa dharatI kA svAmI yarmAdArahita AcaraNa karane lage, dhanadhAnya se paripUrNa hone para bhI usa sopadravA dharatI para sajjana nahIM rahate, usa bharI-pUrI dharatI se sUnA AkAza hI malA / svabhAvataH ur3akara ma~DarAte-cillAte haMsoM ke mAdhyama se yaha saMbhAvanA kI gayI hai / utprekSA alaMkAra // 128 / / na jAtarUpacchadajAtarUpatA dvijasya dRSTeyamiti stuvan muhuH / avAdi tenAtha sa mAnasaukasA janAdhinAthaH karapaJjaraspRzA // 129|| jIvAt--neti / iyamIdRgjAtarUpacchadaiH suvarNapakSaH jAtarUpatA utpannasaundaryatvaM dvijasya pakSiNo na dRSTA hiraNmayaH pakSI na kutrApi dRSTa ityarthaH / iti muhuH stuvan sa janAdhinAthaH athAsminnantare karapaJjaraspRzA tadgatena
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 111 mAnasaM saraH okaH sthAnaM yasyeti saH tena mAnasaukasA haMsena 'haMsAstu zvetagarutazcakrAGgA mAnasaukasa' itymrH| avAdi uktaH / vadeH karmaNi luG // 129 // anvayaH- 'atha iyaM jAtarUpacchadajAtarUpatA dvijasya na dRSTA'-iti muhuH stuvan saH janAdhinAthaH karapaJjaraspRzA tena mAnasaukasA avAdi / hindI-tatpazcAt, 'sone ke paMkha hone se utpanna aisI sundaratA maiMne pakSI kI nahI dekhI'- isa prakAra haMsa ko ( vicitra sauMdarya kI ) vAraMvAra prazaMsA karate usa naranAtha se hAtha ke piMjare meM pakar3A vaha mAnasaravAsI haMsa bolaa| TippaNI-haMsa ko aparUpatA para mugdha rAjA kA varNana / vidyAdhara ke anusAra yahA~ anuprAsa-rUpaka alaMkAra haiM, caMdrakalAkAra ne yamaka kA ullekha kiyA haiM / / 129 // dhigastu tRSNAtaralaM bhavanmanaH samIkSya pakSAnmama hemajanmanaH / tavArNavasyeva tuSArazIkarairbhavedamIbhiH kamalodayaH kiyAn // 130 // jIvAtu-tadeva cturbhiraah-dhigityaadi| hemno janma yeSAM tAn hemajanmano haimAn mama pakSAn patattrANi samIkSya tRSNAtaralam AzAvazagaM bhavanmano ghigastviti nindA 'dhinirbhatsananindayori' tyamaraH / 'dhigupa udiSu triSvi'ti ghigyogAt mana iti dvitIyA / tuSArazIkaraiH himakaNaraNavasyeva tava ebhiH pakSaH kiyAn kamalAyA lakSmyAH kamalasya jalajasya codayo vRddhirbhavet, na kiyAnityarthaH // 130 // ___anvayaH-hemajanmanaH mama pakSAn samIkSya tRSNAtaralaM bhavanmanaH dhik astu, tuSArazIkaraH arNavasya iva tava amIbhiH kiyAn kamalodayaH bhavet / hindI-he nala, mere sone ke paMkhoM ko dekhakara tRSNA se caMcala hue tere mana ko dhikkAra hai, osa-kaNoM ke samAna ina se sAgaratulya tujha meM kitane jalarUpa dhana ( kamala =jala, kamalA=lakSmI, dhana ) kI vRddhi ho sakegI ? TippaNI-nala ne haMsa kI 'jAtarUpacchadajAtarUpatA' (svarNapaMkho ke saundarya) kI prazaMsA kI, isa para haMsa ne rAjA ke dhana-lobha kI niMdA kii| lakSmIpati
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 naiSadhamahAkAvyam rAjA ke lie thor3A-sA svarNa vase nagaNya hai, jaise jalanidhi samudra ko osa kI bUdeM / vidyAdhara ke anusAra upamA, caMdrakalAvyAkhyAkAra ke anusAra amA-zleSa kI saMsRSTi / / 130 // na kevalaM prANivadho vadho mama tvadIkSaNAdvizvasitAntarAtmanaH / vihitaM dharmadharnarnibarhaNaM viziSya vizvAsajuSAM dviSAmapi // 131 // jIvAtu-neti / he nRpa ! tvadIkSaNAt tvanmUttidarzanAdeva vizvasitAntarAtmano visrabdhacittasya vizvastasyetyarthaH mama vadhaH kevalaM prANimAtravagho na kintu vishvaasghaatpaatkmityrthH| tataH kimata Aha-vizvAsajuSAM visrambhabhAjAM dviSAmapi nibarhaNaM hiMsanaM dharmadhanairdharmaparaiH manvAdibhiH viziSyA. tiricya vigarhitamatyantaninditamityarthaH // 131 // anvayaH--tvadIkSaNAt vizvasitAntarAtmanaH mama vadhaH kevalaM prANivadhaH na, vizvAsajuSAM dviSAm api nibarhaNaM dharmadhana: viziSya vihitam / hindI-tumheM dekhakara jisake mana meM vizvAsa jAga gayA thA, usa vizvastamanA merI hatyA kevala jIvahiMsA nahIM hai, vizvAsa ko prApta zatruoM ko bhI mArane kI dharmAtmAoM ne vizeSa niMdA kI hai| TippaNI-vizvAsaghAta to aparAdhI zatra se bhI ucita nahIM ThaharAyA jAtA, maiM to nirIha, niraparAdha pakSI hU~, merI hatyA to atyaMta nindanIya hai| vidagdhAnuprAsa aura kAvyaliMga kA vidyAdhara dvArA ullekha, caMdrakalAkAra ke anusAra arthAntaranyAsa-arthApatti kA saMkara / / 131 // pade pade santi bhaTA raNodbhaTA na teSu hiMsArasa eSa pUryate ? / dhigIdRzante nRpateH kuvikrama kRpAzraye yaH kRpaNe patatriNi // 132 / / jIvAtu--pade pada iti / raNodbhaTAH raNeSu pracaNDAH bhaTA yodhAH pade-pade santi sarvatra santItyarthaH, vIpsAyAM dvirbhAvaH eSa hiMsAraso hiMsArAgasteSu bhaTeSu na pUryate atra kAkuH na pUryate kimityarthaH / nRpatermahArAjasya te tava IdRzamavadhyavadharUpaM kuvikramaM dhik yaH kuvikramaH kRpAzraye kRpAviSaye anukampanIye kRpaNe dIne patatriNi kriyata iti vizeSaH // 132 //
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 113 anvayaH-pade pade raNodbhaTAH bhaTAH santi, teSu eSa, hiMsArasaH na te nRpateH IdRzaM kuvikramaM dhik, yaH kRpAzraye kRpaNe patattiNi pUryate / hindI--paga-paga para raNabAMkure yoddhA haiM, unameM terA yaha hiMsArasa pUrNa nahIM hotA ? tujha rAjA ke aise kutsita parAkrama ko dhikkAra, jo dayApAtra becAre ( nirIha ) pakSo para pUrNatA ko pA rahA hai / TippaNI--nirbala nirIha para dikhAyA gayA parAkrama nindanIya hI hotA hai, parAkrama-pradarzana to samAnabala yoddhA para kiyA jAnA ucita hai, so nirIha-pakSI kA vadha nindanIya ho hogA / vidyAdhara ke anusAra vidagdhAnuprAsa // 132 // phalena mUlena ca vAribhUruhAM munerivetthaM mama yasya vRttayaH / tvayA'dya tasminnapi daNDadhAriNA kathaM na patyA dharaNI haNIyate // 133 // jIvAtu-phaleneti / yasya mama muneriva bAribhUruhAM jalaruhAM padmAdInAm anyatra vAriruhAM bhUruhAJca phalena mUlena cetthamanena dRzyamAnaprakAreNa vRttayo jIvikAH tasmin api anaparAghe'pIti bhAvaH / daNDadhAriNA daNDakAriNA adaNDayadaNDakenetyarthaH / patyA tvayA hetunA adya gharaNI kathaM na haNIyate jagupsata evetyartha, hRNIyate kaNDvAdiyagantAllaT tatra hRNIGiti GitkaraNAdAtmanepadam / akAryakAriNaM bhartAramapi hante striya iti bhAvaH // 133 // anvayaH-maneH iva yasya mama vAribhUruhAM phalena malena ca itthaM vRttayaH tasmin api tvayA daNDadhAriNA patyA gharaNI adya kathaM na haNIyate / hindI-muni ke samAna jisa merA jIvana-vyApAra kamaloM ke phalamUla-dvArA calatA hai, usa mujha para tujha daMDadhArI pati ke kAraNa gharatI Aja kyoM lajjita nahIM hotI? TippaNI-kaMdamUlaphalAzI muni para daMDa uThAne vAle vyakti ke kAraNa usakI patnI kA lajjita honA hI svAbhAvika hai, aisI hI sthiti usa samaya pRthvIpati kI thii| vidyAdhara ne yathAsaMkhya aura upamA alaMkAra kA nirdeza kiyA hai| itIdarzastaM viracayya vAGmayaiH sacitravailakSyakRpaM nRpaM khgH| dayAsamudre sa tadAzaye'tithIcakAra kAruNyarasApagA giraH // 134 // 80 pra0
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 naiSadhamahAkAvyam __ jIvAtu- itIti / itItthaM khago haMsastaM nRpam IdRzardoSAlambharityarthaH, vAGmayairvAgnikAraiH 'ekAco nityaM mayaTamicchatI'ti vikArArthe mayaTpratyayaH / pakSikathanAt citraM, paraiH svAkAryodghATanAdapatrapA vailakSyaM, parAttidarzanena tannivarttanecchA vA kRpA, tAbhiH saha vartata iti sacitravailakSyakRtaM viracayya vidhAya 'lyapi laghupUrvAdi'tyayAdezaH / dayAsamudra tadAzaye taccitte kAruNyarasApagAH karuNArasanadIH giraH atithIcakAra pravezayAmAsetyarthaH samudde nadIpravezo yukta iti bhAvaH / / 134 / / anvayaH-saH khagaH iti IdRzaiH vAGmayaH taM nRpaM sacitravalakSyakRpaM viracayya dayAsamudra tadAzaye kAruNyarasApagAH giraH atithIcakAra / hindI-usa pakSI ( haMsa ) ne isa prakAra ke uparyukta vacanoM dvArA usa rAjA ko vismaya, duHkha aura kRpA se pUrNa banAkara dayA ke sAgara rUpa usake hRdayame karuNArasa kI nadI rUpa vAksamUha kA praveza kraayaa| TippaNI--nala ke dvArA pakar3e haMsa ne pUrva (128-133 ) chaH zlokoM meM jo tarkasaMmata aura nyAyasiddha vacana kahe, ve pratyeka sajjana ko vicAra karane meM vivaza karane ke timitta paryApta the, phalasvarUpa rAjA ko isa prakAra kI mAnavocita vANI aura vicAra para Azcarya, svAbhAvika karuNA aura kheda huA aura hasa ne isa prakAra kI sthiti dekha upayukta samajhA ki rAjA kI karuNA ko tIvra banAyA jAya / vidyAdhara ke anusAra anuprAsa aura rUpaka, caMdrakalAkAra ke anusAra zliSTaparampita rUpaka // 134 // madekaputrA jananI jarAturA navaprasUtivaraTA tpsvinii| gatistayoreSa janastamaIyannaho vidhe ! tvAM karuNA ruNaddhi no // 13 // jIvAtu-tAvadgiraH prpnycyti-mdityaadinaa| tatra tAvad devamupAlabhate he vidhe ! jananI ahamevaikaH putro yasyAH sA madekaputrA mama nAze tasyA gatyantaraM nAstItyarthaH / jarAturA svayamapyasamarthetyarthaH, varaTA svabhAryA haMsasya 'yoSidvaraTe'tyamaraH / navaprasUtiraciraprasavA tapasvinI zocyA eva janaH svayamityarthastayorjAyAjananyorgatiH zaraNaM taM janaM mAmityarthaH, ardayan pIDayan
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 115 he vidhe ! vighAtaH ! tvAM karuNA no ruNaddhi matpIDanAnna nivArayatIti kAkuH, na ruNaddhi kimityarthaH // 135 // anvayaH - madekaputrA jananI jarAturA, varaTA navaprasUtiH tapasvinI; eSaH janaH tayoH gatiH, aho vidhe, tam ayana tvAM karuNA na ruNaddhi | hindI -- maiM hI jisakA eka putra hU~, aisI merI mAtA bur3hApe se pIDita hai, merI patnI ko abhI nikaTa atIta meM hI prasava huA hai, vaha dInA hai, yaha jana ( maiM haMsa ) hI una donoM kA jIvana sAdhaka hU~, are vidhAtA, usa ( mujhe ) ko pIDA dete-mArate tujhe karuNA nahIM rokatI ? TippaNI- - rAjA ke hRdaya meM Azcarya, dukha aura karuNA jagAkara karuNA ko aura bhI tIvratara banAne ke lie vidhAtA ko athavA usI misa rAjA ko saMbodhita karate hue haMsa ne isa prakAra kahanA prArambha kiyaa| apanI mAtA aura patnI kA jIvanAzraya eka mAtra vahI thA, ise pramANita karane ke lie apanI mA~ ko vivaza, bUr3hI, pIDitA batAyA, jo usa akele beTe ke abhAva meM nizcaya hI mara jaayegii| usakI patnI bUr3hI to nahIM hai, parantu 'navapramUrti' hone se vaha zrI acchI sthiti meM nahIM hai, pativratA hone se vaha mere bAda dUsarA pati bhI nahIM DhUMr3ha legI, so usako bhI durgaMti hogii| aise mA~ aura patnI ke eka mAtra Azraya ko mArane meM mAraka ke hRdaya meM karuNA na utpanna honA hI AzcayaM hai / yadyapi Age usakA sandarbha nahIM baiThatA, tathApi 'prakAza' - kAra ne anya prakAra se padaccheda karake isa zloka meM eka anya artha kI saMbhAvanA bhI dikhAyI hai / unake anusAra haMsa hI apane eka mAtra navajAta putra aura navaprasUtA bhAryA kA AsarA hai-- madekaputrA | mattaH ekaH putro yasyAH sA mujhase hI jise ekamAtra putra janmA hai ), ajananI ( Age vaha 'jananI' na bana sakegI ) / yaha ThIka hai ki abhI vaha bUr3hI nahIM hai - 'jarAturA na' parantu vaha 'tapasvinI varaTA' ! vaha becArI dIna gharanI) mere na rahane se yadi kahIM zaraNa pAsakegI to vapra arthAt parvatazikhara para hI - vapra eva sutarAm UtiH rakSaNaM yasyAH sA / vidyAdhara ke anusAra parikara alaMkAra kyoMki yahA~ sAmiprAya vizeSaNoM kA prayoga hai - uktaivizeSaNaH sAmiprAyaH parikaraH / / 135 / /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 naiSadhamahAkAvyam muhartamAnaM bhavanindayA dayAsakhAH sakhAyaH sravadazravo mama / nivRttimeSyanti paraM duruttarastvayaiva mAtaH ! sutazokasAgaraH // 136 // jIvAtu-atha mAtara zocayati-muhUrteti / he mAtaH ! sakhAyaH suhRdo dayAsakhAH sadayAH bhavanindayA saMsAragahaNena muhUrta mAtraM kSaNamAtraM sravadazravo galitAzrava eva santo nivRtti zokoparatimeSyanti, kintu tvayaiva sutazoka eva sAgaraH paramatyantaH duHkhenottIryyata iti duruttaro dustaraH tarateH kRcchrArthe khalpratyayaH // 136 // anvayaH-mama dayAsakhAH sakhAyaH bhavanindayA muhUrtamAnaM sravadazravaH nivRttim eSyanti, paraM mAtaH tvayA sutazokahAgaraH dustaraH eva / hindI-dayAla mere mitra saMsAra kI nindA karate muhUtaM bhara AMsU girA zoka-nivRtta ho leMge, para he mAM, tujha se putra-zoka kA samudra dustara hI hogA, arthAt na tarA jA skegaa| TippaNI-mAM ke duHkha kI saMbhAvanA dikhAkara karuNodbodhana karAnevAle. vacana / anuprAsa rUpaka alaMkAra // 136 / / madarthasandezamRNAlamantharaH priyaH kiyadUra iti tvayodite / vilokayantyA rudato'tha pakSiNaH priye ! sa kIdRgbhavitA tava kSaNaH? // jIvAta-atha bhArsAmuddizya vilapati-madarthetyAdinA / he priye ! mahya-- mime madarthe 'arthena saha nityasamAso vizeSya liGgatA ceti vaktavyam' tayoH sandezamRNAlayoH vAcikabisayoH mantharastatpreSaNe vilambitapravRttiH priyaH kiyadUre deze vartata iti tvayA udite ukte pRSTe satItyarthaH / atha praznAnantaraM rudataH aniSToccAraNAzaktyA azrUNi vimuJcataH pakSiNaH ito gacchato gatAnvilokayantyAstava sa kSaNaH sa kAla: kIDagbhavitA bhaviSyati ? vajrapAtaprAya iti bhAvaH / kartari luT // 137 // anvayaH-priye, madarthasandezamRNAlamantharaH priyaH kiyadre-iti tvayA udite atha rudataH pakSiNaH vilokayantyAH tava sa kSaNaH kIdRk mavitA ? hindI-he priye, mere nimitta samAcAra aura kamalanAla bhejane-lAne
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 117 vilamba lagAne vAlA merA priya kitanI dUra hai,--isa prakAra tere pUchane para (uttara meM) rote pakSiyoM ko vilokatI terA vaha kSaNa kitanA kaSTakAraka hogA ? TippaNI-pAnI ke saMbhAvita duHkha kA marmasparzI citraNa / vaha kSaNa patnI ke lie vajrapAta-tulya hI hogaa| bhAvodaya alaMkAra // 137 // kathaM vidhAtarmayi pANipaGkajAttava priyAzaityamRdutvazilpinaH / viyokSyase vallabhayeti nirgatA lipirlalATantapaniSThurAkSarA // 138 / / jIvAtu-kathamiti / he vidhAtaH ! priyAyAH varaTAyAH zaityamRdutvazilpinastAhak tadaGgazaityamArdavanirmANakAttava pANipaGkajAtpaGkajamRduzizirAt pANerityarthaH / mayi viSaye vallabhayA saha viyokSyase ityevaMrUpA ataeva lalATa tapanti dahantIti lalATantapAni 'asUyalalATayo zitapori'ti khalapratyayaH, 'adviSadi'tyAdinA mumAgamaH tAni niSThurANi karNakaThorANi cAkSarANi yasyAH sA lipirakSaravinyAsaH kathaM nirgatA niHsRtA ? atra kAraNAt viruddhakAryotpattikathanAdviSamAlaGkArabhedaH 'viruddhakAryasyotpattiyaMtrAnarthasya bhAvayet / virUpaghaTanA vA syAdviSamAlaMkRtimate'ti / / 138 // anvayaH-vidhAtaH, priyAzaityamRdutvazilpina: tava pANipaGkajAt mayi vallabhayA viyokSyase--iti lalATantapaniSThurAkSarA lipiH kathaM nirgatA? hindo-he vidhAtA, priyA kI zItalatA aura mRdutA ke zilpI tere karakamala se mere viSaya meM lalATa ko tapAne vAle niSThura akSaroM-vAlA aisA lekha ki tU priyA se viyukta hogA, kase nikalA ? TippaNI-jo hAtha zItalatA aura komalatA kA zilpI hai, kamala ke samAna zIta aura mRdu hai, Azcarya hai ki vidhAtA ke usI hAtha ne priyAviyoga jaisA tApadAyaka aura kaThora lekha haMsa ke bhAgya meM likhA, kAraNa ke guNa kArya meM kyoM nahIM Aye ? kaisI visaMgati hai ? viSama aura rUpaka alaMkAra / viSama-kAryasya kAraNasya ca yatra virodhaH parasparaM gunnyoH| tadvaskriyayorathavA saMjAyateti tadviSamam |-rudrtt // 138 / / api svayUthyairazanikSatopamaM mamAdya vRttAntamimaM btoditaa| mukhAni lolAkSi ! dizAmasaMzayaM dazApi zUnyAni vilokayiSyasi //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 naiSadhamahAkAvyam __ jIvAta-apIti / api cetyaperarthaH / adyAsmin dine 'sadyaHparudi'tyAdinA nipAtaH svayUthyaH svasaGkavarahasaH kartRbhirazanikSatopamaM vajraprahAraprAyaM mamemaM vRttAntam anarthavAttI uditA uktA satI vadebrU arthasya duhAditvAdapradhAne karmaNi ktaH 'vacisvapI'syAdinA samprasAraNaM, he lolAkSi ! dazadizAM mukhAni zUnyAnyalakSyAkArANi vilAMkariSyasi asaMzayaM sandeho nAstItyarthaH / arthAbhAve'vyayIbhAvaH, vateti khede / / 139 // anvayaH--api adya svayUthyaH azanikSatopamaM mama vRttAntam uditA lolAkSi, asaMzayaM daza api dizAM mukhAni zUnyAni vilokayiSyasi bata ! hindI-aura Aja apane dala ke sAthI haMsoM dvArA vajrAghAta ke samAna merA vRttAMta kahe jAne para kheda hai, ki he caMcala nayanoM vAlI, niHsaMdeha dazoM hI dizAoM ke mukha tujhe sUne dikhAyI pdd'eNge| TippaNI--vajra kA hadaya bhI dravIbhUta karane vAle aura patthara ko bhI moma kara dene vAle svAbhAvika karuNA jAgarita karanevAle vacana / anuprAsa aura upamA // 139 / / mamaiva zokena vidIrNavakSasA tvayA'pi citrAGgi! vipadyate yadi / tadasmi devena hato'pi hA hataH sphuTaM yataste zizavaH parAsavaH // 140 // jIvAtu--mamaiveti / he citrAGgi! lohitacaJcucaraNatvAdvicitragAtre ! mama zokenaiva madvipattiduHkhenaiva vidIrNavakSasA vidalitahRdA tvayA vipadyate mriyate yadi tattahi devena hataH sphuTaM vyaktaM punahato'smi heti viSAde, 'hA vismayaviSAdayoriti vishvH| kutaH ? yataH te zizavaH parAsavo mAturabhAve poSakAbhAvAnmRtAH, ataH zizumaraNabhAvanayA dviguNitaM me maraNaduHkhaM prAptamityarthaH / / 140 // ___ anvayaH--citrAGgi, yadi mama zokena vidIrNavakSasA tvayA api vipadyate, hA, tada, devena hataH sphuTaH hataH asmi, yataH te zizavaH praasvH| hindI--he sundara zarIra vAlI, yadi mere zoka meM vakSa phaTa jAne se tU bhI mara jAyegI, hAya, to deva dvArA mArA maiM aura mArA jAU~gA, kyoMki tere binA tere choTe bacce bhI mara jaayeNge|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH TippaNI-- karuNA ko tIvratara karanevAlA tarka / karuNa rasa, kAvyaliMga alaMkAra / / 140 / / tavApi hAhA virahAt kSudhAkulAH kulAyakUleSu viluThya teSu te / cireNa labdhA bahubhimanorathairgatAH kSaNenAsphuTitekSaNA mama // 141 // jIvAta - - nanu manmRtau kathaM teSAM mRtirata Aha-tavApIti / he priye ! bahubhirmanorathecireNa labdhAH kRcchralabdhA ityarthaH, asphuTitekSaNAH adyApyanunmIlitekSaNA mama te pUrvoktAH zizavaH tavApi na kevalaM mamaiveti bhAvaH / virahAdvipatteH kSudhAkulAH kSutpIDitAH teSu svasampAdite vityarthaH, kulAyakUleSu nAntikeSu, 'kulAyo nIDamastriyAmityamaraH / viluThya parivRtya kSaNena gatAH mRtaprAyAH, hA heti khede / / 141 / / 119 anvayaH -- hA hA, bahubhiH manorathaiH cireNa labdhA / asphuTitekSaNAH mama tava api virahAt kSudhA AkulAH teSu kulAyakUleSu viluThya kSaNena gatAH / manoratha karake cirakAla meM prApta jinakI abhI aise mere aura tere na raha jAne se bhUkha se vyAkula bhItara loTate kSaNa meM mRtaprAya ho jAyeMge / hindI - hAya, bahuta se A~kheM bhI nahIM khula pAyI haiM, ( ve choTe-choTe bacce ) nIDa ke TippaNI- pUrva zloka ke saMdarbha meM yaha zloka bhI hai | navajAta pakSirasoM kI dRSTi ThIka se dekhane yogya nahIM hotI - 'asphuTitekSaNAH' baccoM ke bahuta choTe hone kA dyotaka hai / 'gatA' kA artha 'gaye' hotA hai, para jo 'asphuTitekSaNA: ' haiM, ve 'gatAH ' kaise ho sakate haiM ? virodha- parihAra meM 'gatAH ' kA artha huA 'mRtaprAya' / kadAcit isI ke AdhAra para vidyAdhara ne yahA~ virodhAbhAsa alaMkAra kA ullekha kiyA hai / karuNa rasa // 141 // sutA: kamAhUya cirAya cUGkRtaividhAya kamprANi mukhAni ke prati ? / kathAsu ziSyadhvamiti pramIlya saH sru tasya sekAd bubudhe nRpAzruNaH // 142 // jIvA - sutA iti / sutAH ! cUGkRtaizcUGkArazcirAya kaM prati kamapi prati mukhAni kamprANi caJcalAni vidhAya kathAsu ziSyadhvaM kathAmAtrazeSA bhavata / kutrApi pitroradarzanAd mriyadhvaM prAptakAle loT, maraNakAlaH prApta *
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 naiSadhamahAkAvyam ityarthaH / itIti ityuktvetyarthaH / gmymaanaarthtvaadpryogH| pramIlya mUchau~ prApya sa haMsaH sutasya dayAbhAvAtpravahato napasyAzruNaH sekAd bubudhe saMjJA lebhe / prAyeNAtra svabhAvoktirUhyA / : 142 // ___anvayaH--sutAH, cUkRtaH cirAya kam AhUya-kaM prati mukhAni kamprANi vidhAya kathAsu ziSyadhvam,-iti pramIlya saH tasya nRpAzruNaH sekAt bubudhe / hindI-putroM, ceM-ceM karake cirakAla taka kise bulAkara aura kisakI ora caMcala mukha karake kathAmAtrAvazeSa ho jAoge ?-aisA kaha mUcchita huA vaha haMsa rAjA ke Tapakate AMsuoM ke siMcana se bodha ko prApta huaa| TippaNI-apane baccoM kI saMbhAvita durdazA para vicAra karate-karate haMsa mUcchita ho gayA, jisase dayAzIla nala ke AMsU Tapakane lage, jo haMsa para gire aura unake kAraNa usakI mUrchA chuuttii| pakSizAvaka ceM-ceM bolate tvarApUrvaka apane jananI janaka se coMca bar3hAte-kholate bhojya grahaNa kiyA karate haiN| una donoM ke divaMgata ho jAne para cillAte-cillAte thaka kara baccoM kA kathAvazeSamata ho jAnA hI svAbhAvika hai| karuNarasapoSikA ukti / jAti athavA svabhAvokti alaMkAra // 142 // itthamamu vilapantamamuJcaddInadayAlutayA'vanipAlaH / rUpamadazi dhRto'si yadarthaM gaccha yathecchamathetyabhidhAya // 143 // jIvAtu--atra sarvatra 'bhinnasargAntari'ti kAvyalakSaNAd vRttAntareNa zkokadvayamAha-itthamityAdinA / itthaM vilapantaM paridevamAnamamuM haMsamavanipAlo nalo dIneSvArteSu dayAlutayA kAruNikatayA rUpamAkRtiradarzi apUrvatvAdavalokitaM, yasmai yadarthaM rUpadarzanArthameva ghato gRhIto'si, atha yathecchaM gacchetyabhidhAya amuJcat muktavAn / 'dodhakavRttamidambhabhabhA gAvi'ti lakSaNAt // 143 // ___anvayaH-itthaM vilapantam amudInadayAlutayA avanipAla:-rUpam adarzi yadartha dhRtaH asi,--iti abhidhAya amuJcat / hindI-isa prakAra vilapate isa ( haMsa ) ko donoM para dayAlu hone ke kAraNa pRthvIpAla ne yaha kahakara ki tumhArA rUpa dikha gayA, jisake nimitta tumheM pakar3a liyA thA--haMsa ko chor3a diyaa|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sarga: 121 TippaNI-karuNA-galita ho jo dharatI mAtra kA pAlanahAra thA, vecAre haMsa ko kaise bandhana meM rakha sakatA thA ? anuprAsa kI chaTA / dodhaka vRtta, jisake pratyeka caraNa meM gyAraha akSara hote haiM, tIna bhagaNa ( 1 ) aura aMta meM do guru-- bhamabhAH go' // 143 // AnandajAzrubhiranusriyamANamArgAn prAkzokanirgalitanetrapayaHpravAhAn / cakra sa cakranibhacakramaNacchalena nIrAjanAM janayatAM nijabAndhavAnAm // jIvAtu-Anandeti / haMsaH cakranibhacakramaNasya maNDalAkArabhramaNasya chalena nIrAjanAJjanayatAM kurvatAM nijabAndhavAnAM 'bandhamuktaM bAndhavA nIrAjajayantI'ti samAcAraH / prAGmocanAtpUrvaM zokena nirgalitA niHsRtAH netrapayaH pravAhAH bAppapUrAstAnAnandajAzrubhirAnandavApparanusriyamANamArgAn anugamyamAnamAzcike kRtavAn / atra pakSiNAM svabhAvasiddha bandhamukta svayUthyabhramaNaM chalazabdenApahya nutya tatra nIrAjanAtvAropAdapahnavabhedaH / atra camatkAritvAnmaGgalAcArarUpatvAcca sarvatra saGgItazlokepvAnandazabdaprayogaH, yathAha bhagavAn bhASyakAra:--'maGgalAdIni maGgalamadhyAni maGgalAntAni vihitA ni zAstrANi prathante vIrapuruSANyAyupmatpuruSANi ca bhavanti adhyetArazca pravaktAro bhavantI'ti / vasantatilakAvRttam 'uktA vasantatilakA tabhajA jagau ga' iti lakSaNAt / sargAntatvAd vRttabhedaH, yathAha daNDI-'sargaranativistIrNaiH zrAvyaHvRttaH susandhibhiH / sarvatra bhinnasargAnta rupetaM lokaraJjanam // ' iti // 144 / / __anvayaH-saH cakranibhacaGakramaNacchalena nIrAjanAM janayatAM nijabAndhavAnAM prAkzokanirgalita netrapayaHpravAhAn AnandAzrubhiH anusriyamANamArgAn cakre / hindI--usa ( mukta haMsa ) ne cakrAkAra maMDarAne ke vyAja se mAno AratI utArate apane bAMdhavoM (sAthI haMsoM) ke pahile zoka ke kAraNa TapakatI azrudhAra ko harSotpanna nayanajaladhAra se anugamita hotI bnaayaa| TippaNI--sAthI ke dvArA-mukta hone para bandhujana prAyaH AratI utArA karate haiM / haMsa ke bandhana meM par3ajAne se AkAza meM (127veM zloka ke anusAra ) maMDalAkAra ma~DarAtI jo haMsamaMDalI zoka ke AMsU girA rahI thI, vaha aba prasanna ho AnandAzru bahAne lagI, arthAt baMdhana para kaSTa pA rahI thI,
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 naiSadhamahAkAvyam sAthI ke mukta hone para pramoda se bhara utthii| vidyAdhara ke anusAra isa zloka meM anuprAsa-apaha nuti-jAti kI saMsRSTi hai| 'naiSadhIyacarita' ke pratyeka kathA ke samApti zloka meM 'Ananda' zabda AtA hai, jaise isa zloka kA Arambha hI "Ananda' zabda se hai, aise hI pratyeka sargAnta zloka meM kahIM na kahIM AyegA, isalie isa mahAkAvya ko 'AnandAGka' kahA jAtA hai| vasaMtatilakA vRtta, jisakA kA lakSaNa hai---tagaNa ( 51 ), bhagaNa ( 1 ), do jagaNa ( 11 ) aura aMta ke do ( 5 ) guru akSara,--14 akSaroM kA eka caraNa // 144 / / zrIharSa kavirAjarAjimukUTAlaGkArahIraH sutaM zrIhauraH suSave jitendriyacayaM mAmalladevI ca yam / taccintAmaNimanyacintanaphale zRGgArabhaGgayA mahAH kAvye cAruNi naiSadhIyacarite sargo'yamAdirgataH // 15 // jIvAtu-atha kaviH kAvyavarNanamAkhyAtapUrvakaM sargasamApti zlokabandhenAhazrIharSamiti / kavirAjarAjimukuTAnAM vidvacche ThazreNImukuTAnAm alaGkArabhUto hIro vajramaNiH hIro nAma vidvAn zrIharSanAmAnaM yaM sutaM suSuve janayAmAsa, mAmalladevI nAma svamAtA sA ca yaM sutaM suSave, tasya zrIharSasya yazcintAmaNimantraH tasya cintanamupAsanA tasya phale phalabhUte zRGgArabhaGgayA zRGgArarasena cAruNi niSadhAnAM rAjA naiSadho nala: tadIyacarite nalacaritanAmake mahAkAvye ayamAdiH prathamaH sargo gataH samApta ityarthaH / evamuttaratrApi draSTavyam // 145 / / iti 'mallinAthasUri viracitAyAM 'jIvAtu'samAkhyAyAM naiSadhaTIkAyAM prathamaH sargaH samAptaH // 1 // anvayaH-kavirAjarAjimukuTAlaGkArahIraH zrIhIraH mAmalladevI ca jitendriyacayaM yaM zrIharSa sutaM suSuve, taccintAmaNimantracintanaphale zRGgArabhaGagyA cAruNi naiSadhIyacarite mahAkAvye ayam AdiH sargaH gataH / / hindI-kavirAja samUha ke mukuTa ke alaMkAra 'hIraka' ke tulya zrIhIra (pitA) aura mAmalladevI ( mAtA ) ne jisa iMdrayivijayI zrIharSa putra ko janma diyA, usa zrIharSa ko ciMtAmaNimaMtra ke anudhyAna japAdi ke phalarUpa zRGgAra kI bhaMgimAmaya uktiyoM se cAru bane naiSadhIya caritra mahAkAvya kA yaha Adi sarga pUrNa huaa|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH sargaH 123 TippaNI-yaha paricaya-zloka hai, jo pratyeka sarga ke anta meM hai / ciMtAmaNimaMtra ke anudhyAna se zrIharSa ko kavitva zakti prApta huI thI, jisakA ullekha 'naiSadhIyacarita' ke 'avAmAvAmA' ( 14688 ) zloka meM hai / 'vaidagdhyamaGgIbhaNiti' hI 'vakroktijIvita' kAra ke anusAra kAvya hai| vidyAdhara ke anusAra yahA~ anuprAsa-rUpaka alaMkAra haiN| zArdUlavikrIDita chanda hai, jisake pratyeka caraNa meM unnIsa akSara hote haiM, jinakA krama isa prakAra hai--magaNa ( sss ), sagaNa (15), jagaNa (15), sagaNa (15), do tagaNa ( 51 ), antima guru (5) // 145 // naiSadhIyacarita ke prathamasarga meM 'candrikA' hindI-byAkhyA samApta /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 T: 11 naiSadha mahAkAvya m mallinAthakRta 'jIvAtu' TIkAsahitasAnvaya-saTippaNa 'candrikA' hindIvyAkhyopetam - dvitIyaH sargaH adhigatya jagatyadhIzvarAdatha mukti puruSottamAttataH / vacasAmapi gocaro na yaH sa tamAnandamavindata dvijaH // 1 // jIvAtu - adhigatyeti / atha mocanAnantaraM sa dvija: pakSI viprazca, 'dantaviprANDajA dvijA' ityamaraH / jagatyaghIzvarAt kSmApateH bhuvanapatezca 'jagatI bhuvane kSmAyAmiti vizvaH / puruSottamAt puruSazreSThAt viSNozca tataH tasmAt prakRtAnnalAt anyatra prasiddhAcca mukti mocanaM nirvANaJca adhigatya prApya Anando vacasAmapi na gocaraH vaktumazakyaH, 'yato vAco nivartanta' ityAderavAGmanasagocarazca tamAnandaM paramAnandazva avindatAlabhata, viderlAbhArthAt 'kartrabhiprAye kriyAphala' ityAtmanepadaM, 'ze mucAdInAmiti numAgamaH / atrAbhighAyAH prakRtArtha mAtra niyantraNAdubhayazleSAnupapatterbhedAntarAnavakAzAllakSaNAyAzca mukhyArthabAdhamantareNAsambhavAt dhvanirevAyaM brAhmaNasya viSNormokSAnandaprAptilakSaNArthAntarapratItenaM zleSaH prakRtAprakRtobhayagataH / asmin sarge ekazatazlo paryantaM viyoginI vRttam / 'viSame sasajA guruH same sabharA lo'tha guruviyoginI' ti lakSaNAditi saMkSepaH // 1 // anvayaH - atha saH dvijaH tataH jagatyadhIzvarAt puruSottamAt muktim adhigamya yaH vacasAm api gocaraH na tam Anandam avindata / hindI -- tadanantara jisa prakAra dvija ( vipra ) usa saMsAra ke svAmI puruSottama hari viSNu se saMsAra-mokSa pAkara vANI se bhI avarNanIya paramAnanda ko prApta karatA hai, usI prakAra usa dvija ( pakSI haMsa ) ne usa saMsAra ke
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam adhipati ( rAjA ) puruSazreSTha nala se chuTakArA pAkara jisakA varNana vANI ( zabdoM) se bhI nahIM kiyA jA sakatA, usa Ananda ko prApta kiyaa| TippaNI-Ananda kI anubhUti ko atyanta sukhada prakaTa karane ke nimitta usakI avAGmanogocara mokSa ke Ananda se samatA kI gayI hai| isa sarga meM isa zloka se lekara 101 veM zloka ( amRtA tilakSma ) taka 'viyoginI' chaMda hai, jisake prathama-tRtIya caraNoM meM dasa akSara isa krama se hote haiM-do sagaNa (is), eka jagaNa (151), dasavA~ akSara guru (5) tathA dvitIya-caturtha meM gyAraha akSara isa krama se rahate haiM--eka sagaNa (15), eka bhagaNa (II), eka ragaNa (sis), eka laghu, eka guru ( 15 ) / 'prakAzakAra' ne ise 'vaitAlIya' chaMda kahA hai| vidyAdhara ke anusAra isa zloka meM anuprAsa aura zleSa alaMkAra haiM, mallinAtha isameM zleSa na mAnakara arthAntara pratoti ke kAraNa 'dhvani' hI mAnate haiM / unakA kathana hai ki abhidhA se prakRtArtha mAtra kA niyaMtraNa hotA hai ataH zleSa saMbhava nahIM aura mukhyArtha-bAdha ke abhAva meM lakSaNA bhI nahIM ho sakatI, ataH vyaMjanA ke Azraya se hI iSTArtha-pratIti hogI // 1 // adhunIta khagaH sa naikadhA tanumutphullatanUruhIkRtAm / karayantraNadanturAntare vyalikhaccaJcupuTena pakSatI // 2 // jIvAtu-adhunIteti / sa khago haMsaH utphullatanuruhIkRtAM nRpakarapIDanAdubuddhaya patatrIkRtAM 'patatraJca tanUruhami'tyamaraH / tanu zarIraM nakadhA, nabarthasya supsupeti samAsaH / naJsamAse nlopprsnggH| adhunIta dhUtavAn / ghUjaH kyAdelaMGiti taG, 'pvAdInAM hrasva' iti hasvaH / kiJca karayantraNena nRpakarapIDanena danture nimnonnatamadhyapradeze pakSatI pakSamUle 'strI pakSatiH, pakSamUlami'tyamaraH caJcupuTena troTisampuTena vyalikhat vilekhanena RjUcakAretyarthaH / etadAdeH zlokacatuSTayeSu svabhAvoktiralaGkAraH / / 2 // anvayaH-saH khagaH utphullatanUruhIkRtAM tanum ekadhA na adhunIta / karayantraNadanturAntare pakSatI caJcupuTena vyalikhat / hindI-usa vihaMga ( haMsa ) ne apane romAJcita zarIra ko aneka prakAra se kampita kiyA rAjA ke dvArA pakar3e jAne se U~ce-nIce madhya bhAga vAle paMkhoM ko coMca se sahalAkara barAbara kiyaa|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH TippaNI-pakar3a se chUTe pakSI kI kriyA kA svAbhAvika varNana / svabhAvokti // 2 // ayamekatamena pkssterdhimdhyordhvgjngghmjrinnaa| skhalanakSaNa eva zizriye drutakaNDUyitamaulirAlayam // 3 // jIvAtu-ayamiti / ayaM haMsaH skhalanakSaNa eva mocanAnantaramevetyarthaH / ekatamenAghriNA pakSateH pakSamUlasyAdhimadhyaM madhye UrdhvagAminI jaGghA yasmin karmaNi tadyathA tathA kaNDUyanena tattathA drutaM kaNDUyitamauli: satvaraM karSitacUDaH san AlayaM nijAvAsaM zizriye zritavAn // 3 // anvayaH-ayaM skhalanakSaNe eva pakSateH adhimadhyodhvaMgajaGgham ekatamena ajriNA drutakaNDUyitamauliH AlayaM zizriye / hindI-vaha haMsa chUTate kSaNa hI paMkhoM ke madhya se jaMghA UrdhvagAminI kara ( pakSa mUla ke bIca se Upara ko jaMghA karake ) eka paira se jaldI-jaldI sira khujalAtA huA apane ghoMsale meM jA baiThA / TippaNI-yaha bhI pakSisvabhAva hai| yahAM bhI svabhAvokti alaMkAra // 3 // sa garudvanadurgadugrahAn kaTu koTAn dazataH sataH kacit / nunude tanukaNDu paNDitaH paTucaJcUpuTakoTikuTTanaiH // 4 // jIvAtu-sa iti / paNDitaH nipuNaH sa haMsaH garutaH pakSA eva vanadurga tatra durgrahAn grahItumazakyAn kaTutIkSNAndazataH dantaistudataH kvacit kutracideva sataH vartamAnAn kITAn kSudrajantUn paTucaJcUpuTasya samarthatroTe: koTayA agreNa kuTTanaiH ghuTTanastanuralpA kaNDUryasmin tanukaNDu yathA tathA 'gostriyorupasarjanasyeti' hrasvaH / nunude nivAritavAn 'svaritajita' ityAtmanepadam // 4 // anvayaH--paNDitaH saH kvacit sataH garudvanadurgadurgrahAn kaTu dazataH kITAn paTucaJcUpuTakoTikuTTanaH tanukaNDu nunude / hindI-usa catura pakSI ne yatra-tatra sthita paMkha-rUpa vana-durga ( athavA pakSasamUha rUpa durga) meM chipe rahane se kaThinatA se hAtha Ane vAle pIDAdAyaka
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam rUpa meM kATate kIr3oM ko kIr3A Adi khoMdane meM atyanta upayogI coMca kI noka se mAra-mAra kara haTA khujalI ko kucha dUra kiyaa| TippaNI--durjaya durga meM jA chipe zatru ko pakar3a kara usakA vadha kiyA jAtA hai, tabhI upadrava miTa pAtA hai| vidyAdhara ke anusAra chekAnuprAsa, svabhAvokti aura zleSa alaMkAra, caMdrakalAkAra ke anusAra rUpa, svabhAvokti kI saMsRSTi // 4 // ayametya taDAganIDaGalaghu payaMtriyatAtha zaGkitaiH / udaDIyata vaikRtAt karagrahajAdasya vikasvarasvaraH / / 5 / / jIvAtu-ayamiti / ayaM haMsastaDAganIDajaH saraHpakSibhistatratyahaMsaH 'nIDodbhavA garutmanta' ityamaraH / laghu kSiprametyAgatya paryaviyata parivRtaH, vRNoteH karmaNi laG / atha pariveSTanAnantaramasya haMsasya karagrahajAnnalakarapIDanajanyAdvikRtAdeva vaikRtA dviluNThitapakSatvarUpAdvikAradarzanAdityarthaH, svArthe'Na pratyayaH zaGkitaizcakitaiH ataeva vikasvarasvarairuccai?SastairudaDIyatoDDInam DIGo bhAve laGa // 5 // anvayaH--taDAganIDajaH laghu etya ayaM paryaviyata, atha asya karagrahajAt vaikRtAt zaGkitaH vikasvarasvaraiH uDDIyata / hindI--sarovara ke ghoMsaloM meM utpanna pakSiyoM ( haMsa Adi ) ne turanta Akara usa ( haMsa ) ko cAroM ora se ghera liyA, tadanantara hAtha se pakar3e jAne ke kAraNa utpanna usakI vikRti se AzaMkita ho U~ce svara meM kolAhala karate ve ur3a gye| TippaNI-'prakAza'-kAra ke anusAra tIrthoM para Aye vyakti ko bhI paDepujArI ghera liyA karate haiM aura phira jhagar3A karate, cillAte haTa jAyA karate haiM / vidyAdhara ne isameM jAtiruktilezAnuprAsa alaMkAra kA ullekha kiyA hai aura 'karagrahajAt' ko zliSTa mAnA hai| caMdrakalAkAra ne svabhAvokti kA nirdeza kiyA hai // 5 // dadhato bahuzaivalakSmatAM dhRtarudrAkSamadhuvrataM khagaH / sa nalasya yayau karaM punaH sarasaH kokanadabhramAdiva // 6 //
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH jIvAtu -- dadhata iti / atha sa khago haMsaH bahuzaivalA bhUrizaivalA kSmA bhUryasya tadbahuzaivalakSma tasya bhAvaH tattA tAM dadhato dadhAnAt sarasaH palvalAt bahUni zaivalakSmANi zivabhaktacihnAni yasya sa bahuzaivalakSmA tasya bhAvaH tattA tAM dadhato dadhAnasya nalasya rudrAkSANi madhuvratA ivetyupamitasamAsaH, ghRtA yena taM karaM kokanadabhramAdraktotpalabhrAnteriva punaryayI, kokanadantu rudrAkSasaha - zamadhuvrataM khalu / atra bahuzaivaletyAdau zabdazleSastadanuprANitA rudrAkSamadhuvratamityupamA tatsApekSA ceyaM kokanadabhramAdivetyutprekSeti saGkaraH / / 6 / / 5 anvayaH--saH khagaH bahuzaivalakSmatAM dadhataH ( vahataH ) sarasaH nalasya ( bahuzaiva lakSmatAM dadhataH ) dhRtarudrAkSamadhuvrataM karaM kokanadabhramAt iva punaH yayau / hindI -- vaha ( haMsa ) pracura sivAra ghAsa se DhakI dharatI ko dhAraNa karate sarovara se ( aneka zivabhakti-sUcaka athavA ziva arthAt zubha-sUcaka cihnoM se yukta ) rudrAkSa rUpa bhramaroM ko niyamataH dhAraNa karate nala ke hAtha meM ( rudrAkSoM ke tulya mauroM se yukta ) mAnoM lAla kamala ke bhrama se punaH pahu~ca gyaa| TippaNI- rAjA zaiva hone ke kAraNa hAtha meM rudrAkSa dhAraNa kiye rahatA thA, varNa- sAmya ke AdhAra para unakI samatA kokanada para baiThe bhramaroM se kI gayI hai | prakAzakAra ne 'ravaNaM rut ghRtA rudyaiste ghRtarutaH sazabdAH raH agnistadvadakSINi piGgalAni netrANi yeSAM te rAkSAH evaMbhUtA bhramarA yatra' yaha vigraha karake 'bhana bhana karate piMgala netra bhramaroM se yukta' arthaM bhI kiyA hai / nala ke pakSa meM 'rudrasya akSamAn dhUnoti rudrAkSamaghu tacca tadvrataM ca ghRtaM yena' yaha vigraha karake rAjA ke hAtha ko 'zivadrohI ko parAbhava dene vAlA' batAyA hai / mallinAtha ke anusAra yahA~ zabdazleSa- upamA utprekSA kA saMkara hai / 'iva' ke kAraNa 'bhrama' kI utprekSA ho gayI hai, anyathA 'bhrAntimAn' alaMkAra spaSTa hai / patagazcirakAlalAlanAdativizrambhamavApito nu saH / atulaM vidadhe kutUhalaM bhujametasya bhajanmahIbhujaH // 7 // jIvAtu - athAsya svayamAgamanAdutprekSate - pataga iti / pataGgo haMsazci
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam rakAlalAlanAdupalAlanAdativizrambhamativizvAsaM 'samau vizrambhavizvAsAvi' tyamaraH / avApitaH prApito nu kimityutprekSA, anyathA kathaM punaH svayamAgacche. diti bhAvaH / kiJca etasya mahIbhujo bhujambhajan svayamApnuvan atulaM kutUhalaM vidadhe kautukaJcakAretyarthaH / atrotprekSAvRtyanuprAsayoH zabdArthAlaGkArayostilataNDulavat saMsRSTiH / 'ekadvitryAdivarNAnAM punaruktirbhavedyadi saGkhyA niyamamulladhya vRttyanuprAsa IritaH // ' iti / / 7 // anvayaH-cirakAlalAlanAt nu ati visrambham avApitaH saH patagaH etasya mahIbhujaH bhujaM bhajana atulaM kutUhalaM vidadhe / hindI--nizcayataH bahuta samaya taka sAMtvanAdi pAne se atyanta vizvAsa ko prApta huA vaha pakSI usa pRthvIpati kI bhujA meM Akara atyanta kutUhala ko utpanna kara rahA thaa| TippaNI-rAjA dvArA pakar3a liye jAne para uddhArArtha rudana karatA haMsa chUTa kara phira se usako pakar3a meM svayam A gayA hai, yaha nizcaya hI rAjA ke prati haMsa ke vizvAsa aura abhaya ke kAraNa huaa| yaha kutUhalajanaka bhI thA hI / kyA kAraNa hai svayaM haMsa ke lauTa kara Ane kA ? isa zloka meM tilataNDulavat sthita utprekSA-vRttyanuprAsa kI saMsRSTi hai| kutUhalotpatti meM bhujahetutA mAnate hue padArthahetuka kAvyaliMga aura utprekSA kI saMsRSTi kA caMdrakalAkAra ne nirdeza kiyA hai // 7 // nRpamAnasamiSTamAnasaH sa nimajjatkutukAmRtormiSu / avalambitakarNazaSkulIkalasIkaM racayannavocata // 8 // jIvAtu-nRpamAnasamiti / iSTamAnasaH priyamAnasaH sa rAjahaMsaH kutukaM harSastadeva amRtaM sudhA tasyomiSu nimajjadantargataM nRpamAna nalamanaH kaNoM zaSkulyAviva karNazaSkulyau te kalasyau te avalambite avadhIkRte ghRte ca yena tattathoktaM 'navRtazceti kap / racayan kurvannavocata uktavAn / jale majjannapi taraNArthaM kalasamavalambate, tadvatkarNa zaSkulI-kalasyAvityupamArUpakayoH saMsRSTiH / anvayaH--kutu kAmRtomiSu nimajjat nRpamAnasam avalambitakarNazaSkulIkalasIkaM racayan iSTamAnasaH saH avocata /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH hindI--kutUhalarUpa amRtalahariyo meM DUbate rAjA ke mAnasa ko karNavivara rUpa kalasoM kA sahArA detA mAnasarovara-priya vaha ( haMsa bolaa| TippaNI-rAjA kA mana, mAnasa-mAnasarovara hai, vicitra hai ki 'mAnasara' hI lahariyoM meM DUba rahA hai| DUbate vyakti ko bacAne ke lie kalasoM-ghar3oM kA sahArA apekSita hotA hI hai| bhAva yaha hai ki rAjA ke kutahala ko zAMta karatA haMsa bolaa| mallinAtha ke anusAra isa zloka meM upamA rUpaka kI saMsRSTi hai, vidyAdhara ne anuprAsa-rUpaka kA nirdeza kiyA hai aura 'amRta' ko "zliSTa' kahA hai| caMdrakalAkAra ne 'mAnasa' kI dvirukti ke AdhAra para kadAcit yamaka kA bhI ullekha kiyA hai| virodhAbhAsa bhI hai-'nRpamAnasa' meM 'mAnasa' kA artha 'sarovara' na karake parihArArtha 'mana' karane se // 8 // mRgayA na vigIyate nRpairapi dhrmaagmmrmpaargaiH| smarasundara ! mAM yadatyajastava dharmaH sa dayodayojjvalaH // 9 // jIvAtu-mRgayeti / dharmAgamamarmapAragardharmazAstratattvapAradazibhiriva 'antAtyantAdhvadUrapArasarvAnanteSu DaH' iti gamerDapratyayaH / nRpama'gayA AkheTo na vigIyate na gahyate / tathApi he smarasundara ! mAmatyaja iti yat sa tyAgastava dayodayenojjvalo vimalo nirupAdhika iti yAvat dharmaH sukRtam / na kevalamAkArAdeva sundaro'si, kintu ghamaMto'pIti bhAvaH // 9 // ____ anvayaH-dharmAgamamarmapAragaiH nRpaH api mRgayA na vigIyate, smarasundara ! yat mAm atyajaH saH tava dayodayojjvala: dharmaH / hindI--dharmazAstroM ke mamaM meM pAraMgata nRpa bhI AkheTa kI nindA nahIM karate, he kAma ke samAna sundara ( athavA 'smara + sundara' padaccheda karake 'he sundara, smaraNa kara' / jo tUne mujhe chor3a diyA, vaha terA karuNA kI utpatti se ujjvala dharma hai| TippaNI- kSatriyoM ke lie mRgayA svAmAvika hai, vaha nindanIya nahIM hotI, karaNIya hI mAno jAtI hai| rAjA ne jo haMsa kA AkheTa nahIM kiyA, yaha usake karuNAparAyaNa hone kA sUcaka hai| rAjA tana se hI sundara nahIM, aMtaHkaraNa se bhI zuddha thA / kAvyaliMga alakAra // 9 //
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamahAkAvyam avalasvakulAzino jhapAnijanIDap mapIDinaH khagAn / anavadyatRNAdino mRgAn mRgayA'ghAya na bhUbhRtAM ghnatAm / / 10 // jIvAtu-nanu prANihiMsA kathaM na vigIyate tata Aha-abaleti / abalasvakulAzino jhapAH 'durvalasvakulavA tino matsyA' iti prasiddhiH, nijanIDa. drumapIDino viNmokSaphalabhakSaNAdinA svAzrayavRkSapIDAkarAn khagAn anavadyatRNAdinaH anaparAdhitRNahiMsakAn mRgAn, 'antaHsaMjJA bhavantyete sukhaduHkhasamavitA' iti manusmRtyA tarutRNAdInAmapi prANitvAttaddhisA pIDaiveti bhAvaH / sarvatrApi tAcchIlye NinipratyayaH, ghnatAM hiMsatAM bhUbhRtAM mRgayA aghAya pApAya na bhavati / tadvadhasya daNDarUpatvAt pratyutAkaraNe doSa iti bhAvaH // 10 // anvayaH--abalasvakulAzinaH jJaSAn, nijanIDadrumapIDinaH khagAn, anavadya. tRNAdinaH mRgAn ghnatAM bhUbhRtAM mRgayA aghAya na / hindI-apane kula ke nirbala mInoM ko khA jAne vAle matsyoM, apane hI ghoMsale-vRkSa ko gandA karanevAle pakSiyoM aura niraparAdha tRNAMkuro ko khAne vAle pazuoM ko mArane vAle pRthvIpAlakoM kI mRgayA pApanimittikA nahIM hotii| TippaNI-kahAvata hai--'choTI machalI ko bar3I machalI khA jAtI hai'| pakSI bhI jisa vRkSa para ghoMsalA banAte haiM, usake phala-phUla khA jAte haiM, bITa Adi karake gandA karate haiN| becAre tRNa, ghAsa Adi kA kyA doSa hai ki mRgAdi unakA vinAza kiyA karate haiM / pRthvIpAlaka yadi aise kulaghAtI, dezaghAtI aura nirdoSa-haMtAoM ko daMDa detA hai, to ucita karatA hai| ye saba rAjAoM ke mRgayA-vilAsa kA aucitya pramANita karate haiM, kintu nala ne sabase bar3A dharma apanAyA--prANimAtra para dayA, karuNA, kSamA / vidyAdhara ke anusAra yahA~ anuprAsa, kAyaliMga, kriyAdIpaka alaMkAra haiN| caMdrakalAkAra ne padArthahetuka kAvyaliMga aura aprastutaprazaMsA kA saMkara mAnA hai // 10 // yadavAdiSamapriyantava priyamAdhAya nunutsurasmi tat / kRtamAtapasaMjvaraM tarorabhivRSyAmRtamaMzumAniva // 11 //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH jIvAtu-tathApi kimarthaM punarAgatantvayetyata Aha-yaditi / tava yadapriyamavAdiSamavocam / priyamAdhAya priyaM kRtvA tadapriyantaroH kRtaM svakRtamAtapasantApam amRtamudakama bhivRSya 'payaH kIlAlamamRtami'tyamaraH / aMzumAniva nunutsunoditu pramASTumicchuH, nuda-preraNa ityasmAddhAtoH sannantAdupratyayaH / 11 / anvayaH-yat tava apriyam avAdiSam tat priyam AdhAya taroH kRtam AtapasaMjvaram amRtam abhivRSya aMzumAn iva nunutsuH asmi / hindI-jo maiMne Apako burA-bhalA kahA, usakA nirAkaraNa maiM ApakA priya kArya karake usI prakAra cAhatA hU~ jaise kiraNamAlI sUrya vRkSoM para cUpa kI USmA se unheM pIDita karane ke pazcAt amRta jala barasA kara karatA hai / TippaNI-maviSya meM priya karane kA dyotana / vidyAghara ke anusAra dRSTAMtaupamA-parivRtti alaMkAra / / 11 / / upanamrabhayAcitaM hitaM parihattu na tavApi sAmpratam / karakalpajanAntarAdvidheH zucitaH prApi sa hi pratigrahaH // 12 // jIvAtU-tahi bhavanmocanaM sukRtameva mama paryAptam kiM dRSTopakAreNeti na vAcyamityAha-upanamramiti / ayAcitamaprArthitamupanamramupanataM hitam iha cAmutra copakArakaM tavApi parihattu na sAmpratam yuktam / 'ayAcitaM hitaM grAhyamapi duSkRtakarmaNa' iti smaraNAditi bhAvaH / tadapi mAdRzAt pRthagjanAt kathaM grAhyamata Aha-kareti / hi yasmAtkAraNAt sa pratigrahaH karakalpaGkarasthAnIyamityarthaH / ISadasamApto kalpappratyayaH, yajjanAntaraM svayaM yasya tasmAcchuceH zuddhAdvidheH brahmaNaH prAptaH na tu matta iti bhaavH| ApnoteH karmaNi lungg| vidhireva te dAtA ahaM tasyopakaraNamAtram, ato na yAtrAlAghavantaveti bhAvaH / anvayaH--ayAcitam upananaM hitaM tava api parihattuM sAmprataM na hi saH pratigrahaH karakalpajanAntarAt zucitaH vidheH prApi / hindI-aprAthita, upasthita priya ( vastu ) Apa jaise samartha rAjA ko bhI chor3anA ucita nahIM hai, kyoMki vaha dAna hastasthAnIya ( hAtha jaise ) anya vyakti ( mujha haMsa ) ke mAdhyama se zuddha bhAgya se hI prApta huA hai|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam TippaNI--nala jaise samartha vyakti kisI se yAcanA nahIM karate, dAna nahIM lete, isa kAraNa haMsa jo kucha priya denA athavA karanA cAhatA hai, usase upakRta hone meM saMkoca ho sakatA hai| isa saMkoca ke nirAkaraNArtha haMsa kA yaha tarka hai ki samartha vyakti ko bhI bhAgyavazAt bina-mA~ge mile abhISTa kA grahaNa karanA anucita nahIM hai| isake atirikta zubhAzubha-prApti meM daiva hI kAraNa hai, usakA parihAra koI kara hI nahIM sakatA, so rAjA ko bhI svIkArane meM saMkoca karanA tarkasaMmata nahIM haiM / aura haMsa to eka prakAra se adRzya daiva kA hAtha hai, jisake mAdhyama se nala kA priyasAdhana ho rahA hai| kAvyaliMga alaMkAra // 12 // patagena mayA jagatpaterupakRtyai tava kiM. prabhUyate ? / iti vedmi, na tu tyajanti mAM tadapi pratyupakartumartayaH // 13 // jIvAtu-nanu sArvabhaumasya me tirazcA tvayA kimupakariSyate, tatrAhapatageneti / patagena pakSimAtreNa mayA jagatpateH sArvabhaumasya tavopakRtya upakArAya prabhUyate kSamyate kiM na bhUyata evetyarthaH, bhAve laT, iti veni akSamatvaM jAnAmi / tadapi tathApyarttayo yAstu tvayA vinivartitA iti bhAvaH / mAM pratyupakatu na tyajanti pratyupakaraNAya prerayantItyarthaH / atra patago'pyahaM mahopakAriNaste mahopakAraM karavANIti bhAvaH // 13 // ___ anvayaH--jagatpateH tava upakRtya mayA patagena kiM prabhUyate ? iti vedmi, tadapi attaMyaH tu mAM pratyupakattuM na tyajanti / hindI--saMsAra ke svAmI terA upakAra maiM sAmAnya pakSI kyA kara sakatA hU~ ? ( nahIM kara sakatA ) yaha maiM samajhatA hai, tathApi terA pratyupakAra karane kI tIvratama AkulatAe~ mujhe nahIM chodd'tiiN| TippaNI--eka cakravartI nareza kA eka sAmAnya nirIha pakSI upakAra kyA karegA ? yaha tathya jAnate-bUjhate hue bhI haMsa itanA vivaza hai rAjA ke upakAra kA badalA dene ke lie ki pratyupakAra kI uddAma icchA use pIr3AdAyaka pratIta ho rahI hai, isa asamartha-jaise nirIha pakSI ko bhI rAjA ke hitasAdhanArtha vivaza kara rahI hai-prerita kara rahI hai / hetu aura anuprAsa // 13 //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH acirAdupakarturAcaredathavAtmaupayikomupakriyAm / pRthuritthamathANurastu sA na vizeSe viduSAmiha grahaH // 14 // ___ jIvAta-athavA yathAzaktipakSo'stvityAha-acirAditi / athavA upakarturacirAdavilambAdupAya evopayikaH, vinayAditvAt svArthe Thak 'upadhAyA hrasvatvaJcati hrasvaH, tata AgatA aupayikI tAmAtmaupayikI svopAyasAdhyAmityarthaH, 'tata Agata' ityaN pratyaye 'TiDDhANaji'tyAdinA GIp / upakriyAmAcaret pratyupakAraM kuryAt, caraghAtovidhiliG / itthamevaM sati sopakriyA pRthuradhikA'stu atha athavA aNuralpA'stu viduSAM vivekinAmihAsmin viSaye vizepe graha AgrahI na / guNagrA hiNo vivekinaH kRtajJatAmeva asya pazyanti, na dopamanviSyantItyarthaH // 14 // anvayaH-athavA acirAt upakata: aupayikI kriyAm Acaret, itthaM sA pRthuH atha aNuH astu, iha viduSAM grahaH na / hindI - isake atirikta yaha bhI hai ki avilamba upakAraka kA priya ( pratyupakAra ) apane dvArA sAdhya upAya se kare, isa sthiti meM vaha kArya bar3A hai athavA choTA, isakA samajhadAroM meM koI Agraha nahIM hotaa| TippaNI-bhAva yaha hai ki pratyupakAra turanta karanA ucita hai, choTe-bar3e kI cintA kiye binA apanI zakti bhara upakArI kA priya sAdhana avilamba karanA vidvajjanAnumodita hai| aprastuta-prazaMsA aura chekAnuprAsa // 14 // bhavitA na vicAracAru cettadapi zravyamidaM madIritam / khagavAgiyamityato'pi kiM na mudaM dAsyati kIragIriva // 15 // jIvAta-atha svavAkye AdaraM yAcate-bhaviteti / he nRpa ! idaM vakSyamANaM madIritaM maTTacaH madvacanaM vicAra vimarza cAru yuktaM na bhavitA na bhaviSyati cettadapi avicAritaramaNIyamapi zravyaM zrotavyam / iyaM khagavAgityato'pi hetoH kIragIH zukavA giva mudaM kiM na dAsyati dAsyatyeva / prayojanAntarAbhAve'pi kautukAdapi zrotavyamityarthaH, dadAteH lRT // 15 // anvayaH-idaM madIritaM vicAracAru na bhavitA cet tadapi zravyam, iyaM khagavAk, ityataH api kIragI: iva ki mRdu na dAsyati ?
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam hindI--yaha jo merA kathana saMbhava hai vicAra karane para sundara na pratIta ho, tathApi sunanA to ucita hI hai, 'yaha pakSI kI vANI hai'-isase bhI kyA tote kI vANI ke tulya Ananda na degI ? ( degI hI ) / TippaNI--bhale hI haMsa kA kathana mImAMsA karane para mahattvapUrNa na pratIta ho, tathApi rAjA ko isa kAraNa ho suna lenA cAhie ki tote ke samAna yaha haMsa bhI manuSya kI vANI bola rahA hai| manuSya-bhASA bolate haMsa ko sunanA amahattva kA hone para bhI eka sundara Azcarya kI tuSTi to karatA hI hai| upamA aura anuprAsa // 15 // sa jayatyarisArthasArthakokRtanAmA kila bhImabhUpatiH / / yamavApya vidarbhabhUH prabhuM hasati dyAmapi zakrabhartRkAm // 16 / / jIvAtu-atha yadvaktavyaM tadAha-sa iti / arthena abhidheyena saha vartata iti sArthakam, 'tena saheti tulyayoga' iti bahuvrIhiH, 'vopasarjanasya'ti sahazabdasya vikalpAt sabhAvaH 'zeSA dvibhASe'ti kapa samAsAntaH, tatazvirabhUtatadbhAve / arisArtheSu zatrusaGghaSu sArthakIkRtaM nAma bhIma ityAkhyA yena sa tathoktaH ca prasiddhaH bibhyatyasmAditi bhImaH 'bhiyo ma' ityapAdAnArthe nipAtanAnmapratyaya auNAdikaH, bhIma iti bhUpatiH nRpaH jayati kila sarvotkarSeNa varttate khalu / vidarbhabhUvidarbhadezaH yaM bhUpati prabhu bharimavApya zakro bhartA yasyAstAM zakabhartRkAM 'navRtazce'ti kapi dyAndivamapi hasati, kimutAnyabhartR kadezAnityarthaH / striyo hi bharturutkarSAddhAsaM kurvantIti bhAvaH / atra vidarbhabhuvo'pi dyuhAsAsambandhe'pi sambandhokteratizayoktiH // 16 / / anvayaH-arisArthakIkRtanAmA saH bhombhuupti| jayati kila, yaM prabhum avApya vidarbhabhUH zakramartRkAM dyAm api hasati / / hindI--zatruoM ke dala meM jisane ( bhayaMkara yuddha karake apanA bhIma ) nAma sArthaka kara diyA hai, vaha bhIma-bhUpAla sarvathA jaya prApta kare, jisako svAmI pAkara vidarbha kI bhUmi indra jisakA svAmI hai, aisI svargabhU kA bhI upahAsa karatI hai|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH TippaNI- vidarbha bhUmi kA svAmI bhIma parAkramI zAsaka hai, vaha prajAraMjaka bhI hai, samRddha bhI hai, jisake sammukha indra aura usakI svagaM bhUmi bhI nagaNya hai / vidyAdhara ne yahA~ anuprAsa aura upamA alaMkAroM kA nirdeza kiyA hai, mallinAtha ne asambandha meM sambandha-kathana ke AdhAra para atizayokti kA, caMdrakalAkAra atizayokti aura arthApatti kI saMsRSTi mAnate haiM / / 16 / / damanAdamanAk praseduSastanayAM tathyagirastapodhanAt / varamApa sa diSTaviSTapatritayAnanyasadRgguNodayAm // 17 // 1.3 jIvAtu - damanAditi / sa bhImabhUpatiramanAganalpaM praseduSo nijopAsanayA prasannAt 'bhASAyAM sadavasazruva' iti sardoliTaH kvasvAdezaH / damanAddamanAkhyAt tathyagiraH amoghavacanAt tapodhanAdyaSeH diSTAnAM kAlAnAM viSTapAnAM lokAnAJca tritayayorananyasadRzIM guNodayAM kAlatraye lokatraye cAnanyasAdhAraNaprakarSaM tanayAM duhitaraM varamApa / varatvena labdhavAnityarthaH / ' devAhate varaH zreSThe triSu klIbe manApriya' ityamaraH // 17 // anvayaH --saH amanAk praseduSaH tathya giraH tapodhanAt damanAt diSTaviSTapatritayAnanyasadguNodayAM tanayAM varam Apa | hindI -- usa ( momabhUpati ) ne atyanta prasanna, satyavaktA ( jinakA vacana jhUThA na ho ) tapasvI damana se kAlatraya ( bhUta, bhaviSyat, vartamAna) aura lokatraya (svarga, martya, pAtAla ) meM jo asAdhAraNa rUpa guNavatI hai, aisI putrI kA vara pAyA / TippaNI- damayantI anupama rUpa guNavatI hai, - yaha kaha kara nala kI usake prati utkaMThA jAgarita karane kI ceSTA / vidyAdhara ke anusAra anuprAsa aura vyatireka, caMdrakalAkAra ne kevala 'damanAdamanAk' ke yamaka kA nirdeza kiyA hai // bhuvanatrayasubhruvAmasau damayantI kamanIyatAmadam / udiyAya yatastanuzriyA damayantIti tato'bhidhAM dadhI // 18 // jIvAtu -- athAsyA nAmadheyaM vyutpAdayannevAha-bhuvanatrayeti / asau varaprasAdalabdhA tanayA kartrI tanuzriyA nijazarIrasaundaryeNa karaNena bhuvanatrayasubhra uvAM trailokyasundarINAM kamanIyatAmadaM saundaryagavaM damayantI astaM gamayantI damerNya
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 naiSadhamahAkAvyam ntAd 'na pAdami'tyAdinA karjabhiprAya AtmanepadApavAdaH parasmaipadapratiSedhe'pyakarSabhiprAyavivakSAyAM parasmaipade laTaH shtraadeshH| udiyAya uditA, iNo liT, tatastasmAdeva nimittAddamayantItyabhidhAmAkhyAM dadhau, daghAteliT // 18 // anvayaH-yataH asau bhuvanatrayasubhra vAM kamanIyatAmadaM tanuthiyA damayantI diyAya tataH 'damayantI' iti abhighAM ddhau| hindI--kyoMki yaha ( bhImatanayA ) tInoM bhuvanoM kI sunayanAoM ke saundarya-gavaM ko tana kI zomA se damana karatI utpanna huI, isase ( isakA ) 'damayantI'-yaha nAma rakhA gyaa| TippaNI-pUrva zloka meM damayantI ko triloka-sundariyoM meM apratima batAyA gayA thA. yahA~ usI kI eka prakAra se puSTi kI gayI hai| vidyAdhara ne yahAM utprekSA kA nirdeza kiyA hai, kintu triloka-sundariyoM se damayantI kI zreSThatA pratipAdita hone ke kAraNa caMdrakalAkAra yahA~ vyatireka alaMkAra mAnate haiM / 18 / zriyameva paraM dharAdhipAd guNasindhoruditAmavehi tAm / vyavadhAvapi yAM vidhoH kalAM mRDacUDAnilayAM na veda kaH // 19 // jIvAta-athakaviMzatizlokaizcikurAdArabhya damayantIM varNayati-zriya miti / he nRpa ! tAm damayantIM guNasindhoH guNasAgarAdadhipAdbhImanarendrAduditAmutpannAM zriyaM sAkSAllakSmImeva paraM dhra vamavehi jAnIhi, avapUrvAdiNo loTi 'sehiri'ti hyAdeze GittvAnna sArvadhAtukaguNaH, saMhitAyAm 'AdguNaH' atra kevalAvapUrvasya iNo jJAnArthatvAdAprazleSe tadalAbhAt, prazleSe'pi 'omAGozceti pararUpamiti keSAJcitprakriyopanyAso vRthA / prakSAlya tyAgaH 'avahIti vRddhiravadye'ti vAmanasUtramapyanAprazleSa eva bhrAntiprAptavRddhipratiSedhaparaM guNa eva yukta iti vyAkhyAnAdanyathA 'omAGozce'ti, pararUpameva yuktamityucyeta iti / na ca dezavyavadhAnAnna zrIreveti vAcyamityAha-vyavadhau vyavadhAne satyapi 'upasarge ghoH kiri'ti kipratyayaH mRDacUDAnilayAM harazikhAzrayAM kalAM vighorindoreva kalAM ko vA na veda ? sarvo'pi vedavetyarthaH, 'vido laTo veti vaikalpiko NalAdezaH / yathA harazirogatApi kalA candrakalava, tathA bhImabhavanoditA'pyeSA zrIreveti saundaryAtizayoktiH / atra zrIkalayoH nRpamRDI vAkyadvaye vimvaprati
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH bimbabhAvena sAmAnyadharmmavattayA nirdiSTAviti dRSTAntAlaGkAraH / 'yatra vAkyadvaye bimbapratibimbatayocyate / sAmAnyadharmaH kAvyajJaH sa dRSTAnto nigadyate // ' iti lakSaNAt / / 19 // 15 anvayaH - tAM paraM guNasindhoH gharAdhipAt uditAM zriyam eva avehi, vA vyavadhI api mRDacUDAnilayAM vidhoH kalAM kaH na veda ? hindI - he nala, Apa use guNoM ke sAgara pRthva pati se samutpanna nizcaya rUpa se lakSmI ho samajhie, athavA antarAya hone para bhI mahAdeva ke mastaka para jisakA AvAsa hai, usa caMdra kI kalA ko kauna nahIM jAnatA ? ( saba hI jAnate haiM / ) TippaNI-dharatI kI lakSmI damayantI ke viSaya meM sarvatra khyAti hai, pratyakSa athavA apratyakSa rUpa se sabhI usake viSaya meM jAnate haiM, jaise apratyakSa mahAdeva kI cUDAlayA caMdrakalA se sabhI paricita hote haiM, ataH rAjA nala bhI damayantI ke viSaya meM saba jAnate hI hoNge| adhika kahanA vyartha hai / vidyAdhara ke anusAra yahA~ rUpaka aura AkSepa alaMkAra haiM, mallinAtha ke anusAra atizayokti aura dRSTAMta, kyoMki damayantI ko 'bhImabhavanoditA zrI' kahakara -saundaryAtizaya kathana hai aura 'zrI caMdrakalA' tathA 'bhIma mahAdeva' sAmAnya dhamaM hone se bimba prativimba mAtra se nirdiSTa haiM : caMdrakalAkAra ne rUpaka- dRSTAMta kI saMsRSTi mAnI hai // 19 // cikuraprakarA jayanti te viduSI mUrddhani sA virbhAta yAn / pazunA'pyapuraskRtena tattulanAmicchatu cAmareNa kaH // 20 // jIvAtu - cikuraprakarA iti / cikuraprakarAH kezasamUhAH jayanti sarvotkarSeNa vartante, yAn vettIti viduSI vizeSajJA 'videH zaturvasuH' 'ugitazce' ti GIp 'vasoH samprasAraNam' / sA damayantI mUrddhani virbhAta, vidvadgRha eva sarvasyApyutkarSa heturiti bhAvaH / ataeva pazunA tirazcA camarImRgeNApyapuraskRtenAnAdRtena cAmareNa camarIpucchena saha tattulanAnteSAM cikurANAM samIkaraNaM ka icchatu ? na ko'pItyarthaH / sambhAvanAyAM loT / atra tulanAniSedhasyApuraskRtapadArthahetukatvAtpadArthahetukaM kAvyaliGgam, hetorvAkyapadArthatve kAvyaliGgamudAhRtamiti lakSaNAt // 20 //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 mahAkAvyam anvayaH - viduSI sA yAn mUrddhani bibhatti te cikuraprakarA jayanti, pazunA api apuraskRtena cApareNa vattulanAM kaH icchatu ? hindI - buddhimatI vaha jinheM zirodhArya kiye haiM, ve jayI haiM ( sarvotkRSTa ) haiM) keza-samUha, pazu ( surA gAya ) ne bhI jinheM puraskRta nahIM kiyA ( pRSThabhAga pU~cha meM rakhA ) una camarI-kezoM se kauna damayantI kI cikurarAzi kI tulanA karanA cAhegA ? ( koI nahIM / ) TippaNI- camarI ke tulanAyogya kezoM se bhI damayantI ke cikurajAla kI zreSThatA pramANita karane kA adbhuta tarka / mallinAtha ke anusAra padArthahetuka kAvyaliMga alaMkAra aura vidyAdhara ke anusAra atizayokti aura vyatireka | kAku vakrokti // 20 // svadRzorjanayanti sAntvanAM khurakaNDUyanakaitavAnmRgAH / jitayorudayatpramIlayostadakharvekSaNazobhayA bhayAt // 21 // jIvAtu - svadRzoriti / mRgAH hariNAstasyA damayantyA akharvayorAyatayorIkSaNayorakSNoH zobhayA kartyA jitayorata eva bhayAdudayatpramIlayo rutpadyamAnanimIlanayoH svazonijanayanayoH khuraiH zaphai: 'zapha klIve khuraH pumAni tyamaraH / kaNDUyanasya karSaNasya kaitavAcchalAtsAntvanAM janayanti lAlanAM kurvanti / yathA loke paraparAjitA nimIlitAkSAH svajanairmayanivRttaye karatalAsphAlanAdinA parisAntvyante tadvaditi bhAvaH / atra kaitavazabdena kaNDUyana - mapahnutya sAntvanA ropAdapahnavabhedaH // 21 // anvayaH -- mRgAH tadakharvekSaNazobhayA jitayoH svadRzoH khurakaNDUyanakaitavAt sAntvanAM janayanti / bhayAt udayatpramIlayoH vijita ho maya se mUMde hindI - hariNa usake vizAla netroM kI zobhA se ye ( tandrA se nimIlita apane netroM ko khura se khujAne ke vyAja se sAMtvanA dete haiM / TippaNI- hAre vyakti ko sahalAkara sAMtvanA dI jAtI hai, so mRga bhI damayantI ke vizAla nayanoM se parAjita ataeva trasta ho muMde netroM ko khura se
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH sahalA kara sAMtvanA dete haiN| tandrAlu mRga ko khujalAnA mRga-svabhAva hai| dazaMnIya-'zRGgaNa ca sparzanimIlitAkSI mRgImakaNDUyata kRssnnsaarH'| ( kAlidAsa, kumArasaMbhava ) / mallinAtha ke anusAra apaha nuti-alaMkAra aura vidyAdhara ke anusAra samAsokti tathA apaha nuti, caMdra kalAkAra ke anusAra kaitavApaha nuti pratIyamAnotprekSA kI saMsRSTi / / 21 / / api lokayugaM dRzAvapi zrutadRSTA ramaNIguNA api / dhrutigAmitayA damasvasurvyatibhAte sutarAM dharApate ! // 22 // jiivaat-apiiti| he dharApate ! damo nAma bhImasyaivAtmajastasya svasurdamantyAH lokayugaM mAtA pitRkulayugaM zrutigAmitayA vedaprasiddhatayA sutarAM vyatibhAte parasparotkarSeNa bhAti tathA dRzau netre api zrutigAmitayA karNAntavizrAntatayA vyatibhAte parasparotkarSeNa bhAtastathA zrutAH zrutiprasiddhAH te ca te dRSTAH lokaprasiddhAzca vizeSaNayorapi vizeSaNavizeSya bhAvavivakSAyAM vizeSaNasamAsaH, te ramaNIguNAH strIdhA api zrutigAmitayA janaiH zrUyamANatayA 'zrutiH zrotre tathAmnAye vArtAyAM zrotrakarmaNI'ti vizvaH / sutarAM vyatibhAte vya tihAreNa bhAnti / 'AtmanepadeSvanata' iti jhasyAdAdezaH, sarvatra 'kartari karmavyatihAra' ityAtmanepadam, adAditvAcchapo luk, sarvatra Teretvam / atra lokayugAdInAntrayANAmapi prakRtatvAt kevalaprakRtaviSayatulyayogitAbhedaH / 'prastutA prastutAnAJca kevalaM tulyvrmtH| aupamyaM gamyate yatra sA matA tulyayogite'ti lakSaNAt / / 22 // anvayaH--dharApate, damasvasuH lokayugaM, dRzau, zrutadRSTAH ramaNIguNAH api zratigAmitayA sutarAM vyatibhAte / hindI-he dharaNI ke svAmI, damasvasA ( damayantI) ke donoM kula ( mAtR-pitR kula ), donoM netra aura sune dekhe ramaNIjanocita saundaryAdi guNa mI zrutigAmI ( jagadvikhyAta mAtRpitRkula ), kAna taka phaile ( vizAla nayana ) tathA lokavarNana-viSaya ( ramaNIguNa ) hone se paraspara atyanta suzobhita Ate haiN| 2 naM0 dvi0
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam TippaNI-bhAva yaha hai ki damayantI ke mAtR-pitR kula vikhyAta haiM, vaha vizAlanayanA, AkarNavizAlanetrA hai, usake nArIjanocita rUpa-guNa kI carcA loka-jIvana kA aMga hai, anekArtha 'zruti' zabda kA prayoga kara kavi ne padArthoM kI utkRSTatA kA eka hI kAraNa nirdeza kiyA hai-'zrutigAmitA' 'zruta' (purANAdi, sAmudrika zAstrAdi meM varNita ) tathA 'dRSTa' ( kinhIM sundariyoM meM dekhI gayo ) jo nAyucita vizeSatAeM haiM, ve saba damayantI meM haiN| isa zloka meM 'vyatimAte' ( vi=ati + mA ) kA prayoga camatkArapUrNa hai, 'prakAza'-kAra ke anusAra yaha 'vacanazleSa' hai, arthAt tInoM vacanoM meM eka sadRza rUpa-vyati +bhA + laT + ta = vyatibhAte ( ekvcn)| vyati + mA+ AtAm = vyatibhAtAm, "Tita Atmane padAnAM Tere' ( aSTA 3 / 4 / 79 ) se etva = vyatibhAte ( dvivacana ) / vyati+bhA + jhaH=at tathA pUrvokta praNAlI se etva ( bahuvacana ) / isa prakAra eka 'vyatibhAte' kriyA tInoM kartAoM se sambandhita ho gayI-(1) lokayugam-ekavacana, (2) dRzau-dvivacana, (3) ramaNIguNA:-bahuvacana / 'vyatibhAte' kA artha hai karma-vinimaya se bhAsita honaa| isa prakAra pitRkula mAtRkula se vyatimAsita hai aura pitRkula mAtRkula se, dakSiNa netra kI zobhA ko vAyAM nayana svIkAratA hai, vAmanetra kI dakSiNa netra, jo zAstroM meM varNita ( zruta ) guNa haiM, ve damayantI meM dRSTa-dekhe gaye haiM, jo damayantI meM dekhe jAte haiM-'dRSTa' haiM, ve hI zAstroM meM 'zruta' haiN| athavA ina saba yugmoM ko paraspara-eka dUsare se zobhA hai-mAtRkula pitRkula se suzobhita hai, pitRkula mAtRkula se, isI prakAra donoM netra anyonyataH / zAstrAdi meM 'zruta'-vaNita ramaNIguNoM kI sArthakatA damayantI meM 'dRSTa' hone se hai aura jo usameM dRSTa haiM, ve hI zAstravikhyAta haiN| mallinAtha ne isa zloka meM tulya. yogitA alaMkAra kA ullekha kiyA hai, vidyAdhara ke anusAra yahAM vacana zleSakriyAkAraka aura dIpaka kI saMsRSTi hai| caMdrakalAkAra ke anusAra vacanazleSatulyayogitA kA ekAzrayAnupraveza sakara hai / / 22 // nalinaM malinaM vivRNvatI pRSatImaspRzatI tdiikssnne| api khaJjanamaJjanAJcite vidadhAte rucigarvadurvidham // 23 //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH jIvAta-nalina miti / nalinaM padma malinamacAru vivRNvatI kurvANe pRSatI mRgImaspRzatI asamAnatvAt dUrAdeva parihAra ityarthaH, tadIkSaNe tallocane aJjanAJcite kajjalapariSkRte satI khaJjanaM khaJjarITAkhyaM khaJjanAmakaH pakSivizeSaH 'khajarITastu khaJjana' ityamaraH / tamapi rucigarvadurvidhaM cArutvagarvaniHsvaM vidadhAte kurvAta, sarvathApyanumeye ityarthaH / 'niHsvastu duvidho dIno daridro durgato'pi sa' ityamaraH / IkSaNayonalinAdimalinIkaraNAdyasambandhe sambandhoktaratizayoktiH, tathA copamA vyajyata ityalaGkAreNAlaGkAradhvaniH / / anvayaH-nalinaM malinaM vivRNvatI, pRSatIm aspRzatI aJjanAJcite tadIkSaNe khaJjanam api rucigavaMdurvighaM vidadhAte / hindI-kamala ko malina banAne vAle, hariNI kI agaNanA karanevAle kAjala lage usake netra khaMjana ko bhI saundaryAbhimAna se rahita banA dete haiM / TippaNI-netroM ke prAyaH tIna upamAna haiM, kamala, hariNanayana, khaMjana / damayantI ke nayanoM ke sammukha tInoM hIna hai| anvaya bheda se isake anya artha bhI hote haiN| 'pRSatI' kA artha hariNI bhI hai aura kAjala lagAne kI zalAkA (salAI ) bhii| isa prakAra eka yaha artha huA ki kAjala kI zalAkA kA sparza kiye binA isake vizAla kajjala-rahita nayana kamaloM ko phIkA kara dete haiM, aJjanakhacita hokara to khaMjana kA bhI saundarya-garva kharva kara dete haiN| aura bhI artha ho jAte haiM-'malinaM vivRNvatI' arthAt svagata zyAma guNa kA dRSTivaza prasAra karatI 'nalina' para bhI zyAmatA bikhera kara use malina banA detI hai athavA 'malinaM nalinaM rucigarvaduvidhaM vidadhAte', nIlotpala kA saundayaM garva khavaM kara detI hai / 'aspRzatI tadIkSaNe' vistAra ko aprApta usake netra hariNI kA saundarya gavaM khavaM kara dete haiM, kamala ko malina kara dete haiM, jaba vistAra pAte haiM, to zukla-kRSNa, atisarala, aticaJcala khaMjana kA bhI saundaryAbhimAna bhaMga ho jAtA hai| bhAva yaha hai ki damayantI ke netroM ke sammukha koI upamAna ThaharatA nahIM / mallinAtha ke anusAra yahA~ asambandha meM sambandha-kathana rUpA atizayokti se upamA vyaMjita hotI hai, ataH alaMkAradhvani hai, vidyAdhara ke anusAra chekA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam nuprAsa aura atizayokti alaMkAra haiM, caMdrakalAkAra ne atizayokti-vyatireka ke aMgAMgibhAva se saMkara kA ullekha kiyA hai // 23 // adharaM khalu bimbanAmakaM phalamasmAditi bhavyamanvayam / labhate'dharabimbamityadaH padamasyA radanacchadaM vadat // 24 // jIvAtu-adharamiti / adharabimba mityadaH padam adharaM bimba mivetyupamitasamAsAzrayaNena strINAmaghareSu yatpadaM prayujyate tadityarthaH / asyA damayantyAH radanacchadam oSThamavidaghat tadabhidhAnAya prayuktaM sadityarthaH / bimbanAmaka phalaM bimbamasmAddamayantIradanacchadAdadharaM kilApakRSTa khalviti adharazabdasyApakRSTArthatve adharaM bimbaM yasmAttaditi bahuvrIhisamAse ca sati bhavyamabAdhitamanvayaM vRttipadArthasaMsargalakSaNaM labhate, anyathA samarthasamAsAzrayaNe 'samarthaH padavidhiri'ti samarthaparibhASA bhajyeta, tahi nopamA syAditi bhAvaH / atra damayantIdantacchadasya bimbAdharIkaraNAsambandhe'pi sambandhokteratizayoktiH pUrvavat dhvanizca / / 24 // __ anvayaH-adharabimbam iti adaH padam asyAH radanacchadaM vadat bimbanAmakaM phalam asmAt adharaM khalu-iti bhavyam anvayaM labhate / hindI-'aghara-bimba' ( adhara bimba ke sadRza hai ) yaha pada ( zabda ) isa ( damayantI ) ke oSThAdhara ke abhidhAna ke nimitta prayukta hotA huA 'bimba nAma kA phala isa oSTha se nizcayataH adhara ( nimna ) hai'-samIcIna anvaya ko prApta karatA hai| TippaNI-damayantI ke radana-cchada ke sammukha raktavarNa bimbaphala mI hIna hai, yaha kaha kara kavi upamAna ( bimba ) se upameya ( oSTha ) kI utkRSTatA siddha karanA cAhatA hai| isa bhAva ke lie usane eka anUThI kalpanA kI hai| sAmAnyataH 'adhara-bimba' kA artha 'dhara bimba ke samAna hai'-karane ke lie yaha karmadhAraya samAsa se niSpanna zabda mAnA jAtA hai-'adharo bimba iva', kiMtu damayantI ke saMdarbha meM kavi ke anusAra yaha samAsa upayukta nahIM hogA kyoMki usakA oSTa bimba se zreSTha hai, vahA~ bahuvrIhi samAsa karane para hI zabdataH aura
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 21 arthataH bhavyatA A sakegI-'adharaM ( nimnataram ) bimbaM yasmAt tat'-nikRSTa hai vimbaphala jisase / isa prakAra hI artha meM upayuktatA A skegii| vidyAdhara ke anusAra yahA~ utprekSA hai, kintu mallinAtha parvazloka ke tulya hI isameM bhI atizayokti aura alaMkAra-dhvani mAnate haiM, caMdrakalAkAra vyatireka // 24 // hRtasAramivendumaNDalaM damayantIvadanAya vedhsaa| kRtamadhyabilaM vilokyate dhRtagambhIrakhanIkhanIlima // 25 // jIvAtu-hRtasAramiti / indumaNDalaM damayantIvadanAya tannirmANAyetyarthaH / 'kriyArthopapadasyeti caturthI, veghasA hRtasAramuddhRtamadhyAGkamiva, kutaH ? kRtamadhya bilaM vihitamadhyarandhramata eva dhRto gambhIrakhanIkhasya nimnamadhyarandhrAkAzasya nIlimA nalyantathA vilokyate, 'khaniH striyAmAkaraH syAdi'tyamaraH / 'kudirAkAdaktina' iti GIp / atra kalaGkApahnavena khanIlimAropAdapaha navabhedaH, sa ca kRtamadhyabilamityetatpadArthahetukakAvyaliGgAnuprANitaH, tadapekSA ceyaM hRtasAramityutprekSeti saGkaraH / tayA copamA vyajyata iti pUrvavat dhvaniH // 25 // anvayaH--indumaNDalaM damayantIvadanAya vedhasA hRtasAram iva kRtamadhyabilaM dhRtagambhIrakhanIkhanIlima vilokyate / hindI-aisA pratIta hotA hai-vidhAtA dvArA damayantI ke mukha kI saMracanA ke nimitta candrabimba kA zreSTha aMza le liyA gayA, ataH usake madhya meM chidra ho gayA, jisase ( kalaMka cihna rUpa meM ) usa gahare gaDhDhe meM AkAza kI nIlimA dikhAyI par3a rahI hai / TippaNI-caMdramA kA kalaGka vastutaH kalaMka-cihna nahIM hai, yaha to damayantImukha-racanA ke lie le liye gaye usake zreSThAMza ke abhAva meM par3e garta ke pIche se dIkhatI nabhomaNDala kI nIlimA hai-isa ukti se kavi pratipAdita karanA cAhatA hai ki damayantI-vadana niSkalaMka caMdra ke zreSThAMza ke sadRza sambhava hai, yaha caMdra usake sammukha hIna hai| vidyAdhara ke anusAra utprekSA aura anuprAsa, mallinAtha ke anusAra kalaMka kA apahnava karake AkAza-nIlimA kA Aropa
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 naiSadhamahAkAvyam hone se apaha nuti hai, jo 'kRtamadhyabilam'-isa padArthahetuka kAvyaliMga se anuprANita hai / 'hRtasAram'-ityAdi utprekSA hai| isa prakAra yahA~ apaha nutikAvyaliMga-utprekSA kA saMkara hai / utprekSA se upamA vyajita hai, so alaMkAradhvani bhI hai / / 25 // dhRtalAJchanagomayAJcanaM vidhumAlepanapANDaraM vidhiH| bhramayatyucitaM vidarbhajAnananIrAjanavaddha mAnakam // 26 // jIvAtu--ghRteti / vidhihmA ghRtaM lAcchanamaGka eva gomayAJcanaM madhya sthitagomayasaMzleSaNam enam AlepanapANDaraM nijakAntisudhAdhavalitamityarthaH, vidhaM candrameva vidarbhajAnanasya vaidarbhAmukhasya nIrAjanavarddhamAnaka nIrAjanazarAvam 'zarAvo varddhamAnaka' ityamaraH / kiraNadIpakalikAyuktamiti bhAvaH / bhramayatyucitam lokottaratvAt iti bhAvaH, evaM nIrAjayantIti dezAcAraH / atra vidhutallAJchanAdernIrAjanazarAvagomayAditvena nirUpaNAtsAvayavarUpakam // 26 // ____ anvayaH-vidhiH ghRtalAJchanagomayAJcanam AlepanapANDaraM vidhu vidarbhajAnananIrAjanavarddhamAnakaM bhramayati-( iti ) ucitam / / hindI-brahmA kalaGka-cihna rUpa govara ke a~canA ( lepa ) se yukta, piSTodaka ( aipana ) se bhUre caMdra ko vidarbhatanayA ( damayantI ) ke mukha kI ArAttikA ( AratI ) ke nimitta mRtpAtra (miTTI kA vartana-zarAba, saraiyA ) ke samAna jo ghumAtA hai, so vaha ucita hI karatA hai / TippaNI-sUrya-caMdra saba IzvarecchA se ghUmA hI karate haiM-yaha prakRti kA niyama hai| kavi damayantI ke mukha ke sammukha caMdra kahIM nikRSTa hai-yaha pramANita karane ke lie caMdra-bhramaNa kA kAraNa batAtA hai ki damayantI ke mukha kI AratI utArane ke lie brahmA kI ceSTA, jisase isa salaune mukhar3e ko najara na laga jAya, saMpUrNa dRSTidoSoM kA nirAkaraNa ho jAya-urdU-muhAvare ke anusAra 'cshme-bduur'| caMdramA ko gobara se lipA aipana se bhUrA kiyA gayA miTTI kA pAtra banAyA gayA hai, jisase yaha dRSTidoSa nirAkaraNa ho rahA hai| lokajIvana meM bhI
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH gobara lipe, aipana se cihnita zarAba se najara utArI jAtI hai| mallinAtha ke anusAra sAvayava rUpaka, vidyAdhara ke anusAra rUpaka aura sama alaMkArayogyatA ke kAraNa yoga kI yadi sambhAvanA ho to sama hotA hai-'samaM yogyatayA yogo yadi sambhAvitaH kvacit / ' caMdrakalAkAra ne yahAM sAMgarUpaka aura asaMbaMdha meM sambandha kathana rUpA atizayokti ke saMkara kA nirdeza kiyA hai // 26 // suSamAviSaye parIkSaNe nikhilaM padmamabhAji tanmukhAt / adhunApi na bhaGgalakSaNaM salilonmajanamujjhati sphuTam // 27 // jIvAtu-suSameti / suSamA paramA zobhA saiva viSayaH yasmin parIkSaNe jaladivyazodhane kRte nikhilaM padma padmajAtaM tanmukhApAdAnAt bhaGgAvadhitvAdabhAji abhaJji svayameva magnamabhUdityarthaH, sphuTaM, kartari luG, 'bhajezca ciNI'ti vaibhASiko nakAralopaH / ataevAdhunApi bhaGgalakSaNamparAjayacihna salilAdunmajjanaM kSaNamapi nojjhati na jahAti / jaladivyonmajjanasya parAjayaliGgatvasmaraNAditi bhAvaH / unmajjanakriyA nimitteyaM bhaGgotprekSA / 27 // anvayaH-suSamAviSaye parIkSaNe nikhilaM padma tanmukhAt amAji, adhunA api maGgalakSaNaM salilonmajjanaM na ujjhati sphuTam / hindI--saundarya viSayaka parIkSA meM samagra kamala usake mukha se parAjita ho gaye, so lagatA hai usI parAjaya-cihna-svarUpa Aja bhI jala se Upara rahanA nahIM chodd'te| athavA 'padma' parAjita ho 'amAji' arthAt TUTa gaye haiM, so usI 'bhaMga' ( TUTana ) ke kAraNa Aja bhI 'sphuTa' arthAt chitare hue jala ke Upara khar3e haiN| TippaNI-kavi saMsAra bhara ke kamaloM se damayantImukha kA saundarya zreSTha siddha karanA cAhatA hai, etadathaM yaha kalpanA hai| yAjJavalkya smRti ke vyavahArAdhyAya (2 / 95-113) meM 'divya' prakaraNa hai, jisake anusAra 'jaladivya' meM damayaMtImukha aura 'nikhila padmajAta' ke madhya saundarya-zreSThatA kA parIkSaNa huaa| :sameM hotA yaha hai ki eka dhanurghara dvArA chor3e bANa ko lekara jaba-taka dUsarA daur3atA huA AtA hai, taba-taka jo jala meM DUbA khar3A rahatA hai, vahI vijayI
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 naiSadhamahAkAvyam mAnA jAtA hai / aura jo bANa le-Ane ke pUrva hI jala se bAhara ubhara AtA hai, vaha parAjita mAnA jAtA hai| damayantI-mukha se kamala parAjita ho gaye, so taba ke ubhara kara Aye-Aye Aja bhI jala ke Upara hI raha kara mAno svaparAjaya ko svIkAre hue haiM / etadviSayaka yAjJavalkya kA zloka (2 / 109) isa prakAra hai "samakAlamiSu muktamAnIyAnyo jayI naraH / gate tasminnimagnAGga pazyeccecchuddhimApnuyAt / " mallinAtha ke anusAra utprekSA aura vidyAdhara ke anusAra anumAna tathA atizayokti // 27 // dhanuSI ratipaJcabANayorudite vizvajayAya tabhra vau| nalike na taduccanAsike tvayi nAlIkadimuktikAmayoH // 28 // jIvAta-dhanuSI iti / tadma vau vizcajayAyodite utpanne ratipaJca. bANayordhanuSI nUnamityAdivyaJjakAprayogAdgamyotprekSA, kiJca tasyAH damayantyAH uccanAsike unnatanAsApuTe tvayi nAlIkAnAM droNicApazarANAM vimukti kAmayete iti tathoktayoH tayoH 'zIlikAmibhakSyAcAribhyo Na' iti NapratyayaH, 'nAlIkaM padmakhaNDe'strI nAlIkaH zarazalyayori'ti vizvaH / nalike na droNicApe na kimiti kAkuH / pUrvavadutprekSA / / 28 // ___ anvayaH--taddhR vo vizvajayAya udite ratipaJcabANayoH dhanuSI, taduccanAsike tvayi nAlIkavimuktikAmayoH nalike na (nu ) / hindI-usakI bhauheM jagajjaya ke nimitta udyata rati aura paMcabANa kAma ke do dhanuSa haiM aura usakI unnata nAsikA ke do chidra mujha para una choTe-choTe bANoM ko chor3ane ke nimitta bANAdhAra-do nalikAe~ nahIM haiM kyA? (haiM hii)| TippaNI--usakI bhauheM saba ko vimohita karane vAlI haiM, yaha bhAva hai| kAma ke pAMca bANa haiM-( 1 ) aravinda, ( 2 ) azoka, ( 3 ) Amra, (4) navamallikA aura ( 5 ) nIlakamala-"aravindamazokaM ca cUtaM ca nvmllikaa| nIlotpalaM ca paJcaite paJcabANasya sAyakAH // " utprekSA, vidyAdhara ke anusAra rUpaka-utprekSA, athavA ina donoM kA saMkara / / 28 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 25 sadRzI tava zUra ! sA paraM jldurgsymRnnaaljidbhujaa| api mitrajuSAM saroruhAM gRhayAlu: karalolayA zriyaH // 29 // jIvAtu--sadRzIti / he zUra ! jaladurgasthAni mRNAlAni jayata iti tajjitau bhujau, yasyAH sA mitrajuSAmarkasevinAM suhRtsalilAnAJca sahAyakasampannAnAmapItyarthaH / 'mitraM suhRdi mitro'rka' iti vizvaH / saroruhAM zriyaH zobhA sampadazca 'na loke'tyAdinA SaSThIpratiSedhaH, karalIlayA bhujavilAsena bhujavyApAreNa valigrahaNena ca 'balihastAMzavaH karAH' 'lIlAvilAsakriyayori'ti cAmaraH, gRhayAluH grahItA gRha-grahaNa iti ghAtozcaurAdikAt 'spRhigRhI' tyAdinA Aluca pratyayaH, 'ayAmante'tvAdinA NerayAdezaH / sA damayantI tava paramatyantaM sadRzI anuruupetyupmaalngkaarH| zUrasya zUraiva bhAryA bhavitumahatIti bhAvaH // 29 // anvayaH-zUra, jaladurgasthamRNAlajidbhujA mitrajuSAm api saroruhAM zriyaH karalIlayA gRhayAluH sA paraM tava sdRshii| hindI--he vIra, jala ke durga meM sthita kamalanAloM ke jayI bhujayugmavAlI, mitra ( sUrya ) rUpa sahAyaka ke rahate bhI ( athavA mRNAla rUpa hAthoM se sUrya kI sevA karate bhI ) kamaloM kI zomA-saMpati ko jaise hastavilAsa dvArA grahaNa zIlA vaha ( damayantI ) kevala Apake yogya hai / TippaNI--kamalanAla se bhI zreSTha bhuja yugma kA varNana karane meM sAtha kavi 'jaladurgastha....' ityAdi dvArA damayantI aura nala kI sadRzatA pramANita karatA hai| jaise nala jala meM bane surakSita durga meM jA chipe, mitroM kI sahAyatA pAye hue zatruoM ko apane bAhupratApa se bAhara nikAla unakI sampatti le letA hai, vaise hI damayantI bhI 'karalIlayA' 'mitrajuTa saroruhoM' kI zobhA sampatti ko chIna letI hai| isa prakAra damayantI zUra nala ke hI yogya hai| zUra kI bhAryA zUrA hI ho sakatI hai, nala raNazUra, damayantI saundryshuuraa| mallinAtha ke anusAra upamA aura vidyAdhara ke anusAra sama-zleSa kA sNkr| caMdrakalAkAra yahA~ sama-zleSa-atizayokti kA aMgAMgibhAvasaMkara mAnate haiM // 29 //
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam vayasI zizutAtaduttare sudRzi svAbhividhi vidhitsunii| vidhinApi na romarekhayA kRtasImnI pravibhajya rjytH|| 30 // jIvAtu-vayasI iti / sudRzi damayantyAM svAbhividhi svavyApti vidhitsunI vidhAtumicchatI ahamahamikayA svayamevAkramitumicchatI ityarthaH zizutAtaduttare bAlyayauvane vayasI vidhinA sImAbhijJena romarekhayA sImAcihnana pravibhajya romarAjeH prAgeva atra zaizavena sthAtavyantataH paraM yauvaneneti kAlato vibhAgaM kRtvA, kRtasImnI kRtamaryAda api 'vibhASA Gizyo' rityallopaH, na rajyataH na sntussytH| ramyavastu dustyajamiti bhAvaH / etena vayaHsandhiruktaH / atra prastutavayovizeSasAmyAdaprastutavivAdapratIteH samAsoktiralaGkAraH // 30 // ___ anvayaH-sudRzi svAmividhi vidhitsunI zizutA taduttare vayasI vidhinA romarekhayA vibhajya kRtasImnI api na rajyataH / hindI--usa sulocanA para apanI abhivyApti ( adhikAra ) rakhane ke icchuka bAlya aura yauvana Ayu vidhAtA dvArA romoM kI rekhA se vibhAjana karake sImAbaddha kiye jAne para bhI saMtuSTa nahIM hai / TippaNI-vayaHsaMdhi kA varNana hai| zizatA abhI pUrNataH gayI nahIM, yauvana kA Agamana ho rahA hai, jisake cihna rUpa romarAji prakaTa ho gayo hai| yahI roma-rAji jaise zaizava-yauvana kI vidhi-nirmita sImA-rekhA ( mer3ha ) hai, para jaba-taka zaizava-yauvana 'damayantI para jitanA sambhava ho, adhikAra banA rakhA jAya,' isa bAta para ( lokajIvana kI bhAMti ) jhagar3A karate rahate haiM / mallinAtha ne prastuta ziva-yauvana ke sAmya se aprastuta vivAda kI pratIti hone ke kAraNa yahA~ samAsokti mAnI hai, kintu vidyAdhara ke anusAra yahA~ vizeSokti hai| kAku vakrokti mAna kara 'kRtasImnI api na rajyataH' kA yaha artha bhI sambhava hai ki donoM Ayu-sImA nirdhAraNa ho jAne para bhI damayantI para anurakta haiM aura sImA sambandhI jhagar3A karate do vyaktiyoM ko bhAMti sthita haiM // 30 // api tadvapuSi prasarpatorgamite kaantijhrairgaadhtaam| smarayauvanayoH khalu dvayoH plavakumbhau bhavataH kucAvubhau // 31 //
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 27 jIvAta-samprati yauvanamevAzrityAha - apIti / kAntijharaviNyapravAhairagAghatAM duravagAhatAM gamite tadvapuSi damayantIzarIre prasarpatostaratoH smarayauvanayordvayorapi ubhau kucau plavasyonmajjanasya kumbhI plavanAtha kumbhAvityarthaH, prakRtivikArabhAvAbhAvAdazvaghAsAdivattAdarthya SaSThIsamAsaH / loke taradbhiH animajjanAya kumbhAdikamalambyata iti prasiddha, bhavataH khalu / atra kunayoH smarayauvanaplavanakumbhatvotprekSayA tayorautkaTyaM kucayozcAtivRddhiya'jyata ityalaGkAreNa vastudhvaniH // 31 // anvayaH-kAntijharaiH agAdhatAM gamite tadvapuSi prasapaMtoH smarayauvanayoH dvayoH api ubhau kucau plavakummau bhavataH / hindI--lAvaNya ko jhar3I ( dhArA-pravAha ) se atalaspaziNI duHkhagAhatA ko prApta usake zarIra para prasarpaNa ( saMtaraNa ) karate kAma aura yauvana-donoM ke hI jaise donoM kuca saMtaraNa-sahAyaka ghar3e ho gaye haiN| TippaNI-damayantI pUrNa lAvaNyavatI hai, ghore-dhIre kAma aura yauvana kA prasAra usake bharapUra sundara zarIra meM ho rahA hai / yaha bhAva prakaTa karane ke lie saundarya-dhArA se umar3atI gaharI deha-nadI meM kuca rUpa saMtaraNa-kumma kA sahArA le tairate do vyaktiyoM ke rUpa meM kAma-yovana kI kalpanA kI gayI hai| isa zloka meM damayantI-kucoM kI saMtaraNa-kumbhoM ke rUpa meM utprekSA ke kAraNa kucoM kA ubhAra aura vistAra vyaMjita hone se mallinAtha ke anusAra alaGkAra dvArA vastudhvani hai| vidyAghara rUpaka kA niSedha kara 'khalu' zabda ke AdhAra para utprekSA mAnate haiM athavA atizayokti // 31 // kalase nijahetudaNDajaH kim cakrabhramakAritAguNaH ? / sa taduccakucau bhavan prabhAjharacakrabhramamAtanoti yat // 32 // jIvAta-kalasa iti / nijahetudaNDajaH svanimittakAraNajanyaH cakrabhramakAritA kulAlabhANDabhramaNajanakatvaM saiva guNo dharmo rUpAdizca, 'guNaH pradhAne rUpAdAvi'tyamaraH / sa / kalase kimu ? daNDakAyaM kalase saMkrAntaH kimu ? ityarthaH, kutaH yadyasmAt sa kalasaH tasyA damayantyA uccakucau bhavan tatkucA
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 naiSadhamahAkAvyam tmanA pariNataH san prabhAjhare lAvaNyapravAhe cakrabhramaM cakavAkabhrAnti kulAladaNDabhramaNaM cAtanoti, 'cako gaNe cakravAke cakraM sainyarathAGgayoH / grAmajAle kulAlasya bhANDe rASTrAstrayorapi' ityubhayatrApi vizvaH / atra 'samavAyikAraNaguNA rUpAdayaH kArye saMkrAmanti na nimittaguNA' iti tArkikANAM samaye sthite guNa iti cakrabhrama iti cobhayatrApi vAcyapratIyamAnayorabhedAdhyavasAya eva 'sa taduccakucau bhavani'ti kucakalasayorabhedAtizayoktyutthApitajharacakrabhramAtmakakriyAnimittA kucAtmani kalase kArye cakabhramakAritAlakSaNanimittakAraNaguNasaMkramaNalakSaNenotprekSeti sakSepaH / tAkikasamaye virodhAta virodhAbhAso'laGkAra iti kazciduktam tadetadatyantAzrutacaramalaGkArapAradRzvAnaH zRNvantu / / 32 // anvayaH-nijahetudaNDajaH cakrabhramakAritAguNaH kalase kimu, yat saH tadu. ccakucau bhavan prabhAkaracakrabhramam Atanoti / __ hindI-kalaza meM jo cakrabhramakArI ( cAka kA bhrama upajAne vAlA ) bhAva-rUpa guNa dIkhatA hai, vaha kyA nimitta kAraNa daMDa se saMjAta hai, jisase vaha kalaza usa ( damayantI ) ke unnata donoM kuca hotA huA dIpti kI jhar3I se ( kumbhakAra ke ) cakra kA bhrama ( darzakoM kI dRSTi meM ) utpanna kara rahA hai ? athavA loka samUha meM madajanita moha utpanna kara rahA hai athavA vaha kalaza kucayugma hokara prabhA-pravAha meM bhramate cakave kA bhrama utpanna kara rahA hai| TippaNI-damayantI kA cakravAka aura kalaza ke samAna kucayugala atyunnata hai, jo dekhatA hai, saundarya kI cakAcauMdha meM dRSTi-bhrAMta ho jAtA hai, vaise hI jaise tIvra sUryaprakAza ko dekhakara saba vimugdha ho jAte haiM, jaise una para mada car3ha gayA ho| bhrama kA artha ghUmanA-cakkara khAnA bhI hai| isako lekara kavi ne 'nyAyagrahagranthila tarka' meM apanA jJAna-pradarzana kiyA hai| nyAyazAstra meM tIna prakAra ke kAraNa mAne jAte haiM-(1) samavAyi, (2) asamavAyi aura (3) nimitta / jisase samaveta kArya utpanna hotA hai, vaha samavAyi kAraNa hai, jaise mRtpiMDa ghaTa kaa| yaha dravya hI hotA hai| isase bhinna asamavAyi kAraNa hai| yaha guNa yA karma hotA hai, jaise mRtkapAla-dvaya-saMyoga ghaTa kaa| nimitta kAraNa
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 29. sAdhanabhUta hotA hai, jaise ghaTa kA kulAla, usakA daNDa Adi / kAraNa ke guNa kArya meM Ate haiM, para kevala samavAthi kAraNa ke, asamavAyi aura nittima ke nahIM / parantu damayantI ke kulAla - cakrabhramakArI kucakalaza meM yaha cakrabhrama guNa ( dravya nahIM ) nimitta kAraNa daNDa se AyA hai / yaha kitanA vicitra hai ki nyAyazAstra ke niyama bhI badala gaye / pUrvazloka meM kucayugma ghaTasama kahe gaye the, yahA~ viziSTatA dikhAkara jaise kavi ne bhUla sudhArI / tArkika mAnyatA kA virodha hone kucha vidvAn isa padya meM virodhAbhAsa alaMkAra mAnate haiM, mallinAtha ise ucita nahIM maante| unake anusAra yahA~ kucoM meM kalaza- bhrama abhedAtizayokti hai, kucAtmA kalasa kArya meM jharacakrabhramAtmaka kriyA nimittA utprekSA isa atizayokti se utthApita hai, cakrabhramakAritA rUpa nimitta kAraNa ke guNa ke saMkramaNa ke kAraNa / vidyAdhara ke anusAra anumAna rUpaka aura bhrAntimAn alaMkAra haiN| caMdrakalAkara ne rUpakautprekSA - zleSamUlA atizayokti kA saMkara mAnA hai // 32 // bhajate khalu SaNmukhaM zikhI cikurairnirmitabarhagarhaNaH ! api jambharipuM damasvasujitakumbhaH kucazobhayebharAT // 33 // jIvAtu -- bhajata iti / damasvasurdamayantyAzcikuranimmita vagarhaNaH kRtapicchanindaH jitabahaM ityarthaH / zikhI mayUraH SaNmukhaM kArtikeyaM bhajate khalu, tayA kucazobhayA jitakumbha ibharADerAvato'pi jambharipumindraM bhajate / paraparibhUtAH prANatrAyANa prabalamAzrayanta iti prasiddham / atra zikhyaM rAvatayoH SaNmukha jambhAribhajanasya jitabarhatva jitakumbhatvapadArthahetukatvAt taddhetuke kAvyaliMge tadasambandhe'pi sambandhAbhidhAnAdatizayoktizca / / 33 / / anvayaH - damasvasuH cikuraH nirmitabahaMgaNaH zikhI SaNmukhaM, kucazobhayA jitakumbhaH ibharAT api jambharipuM bhajate khalu / hindI - damayantI kI kezarAzi ke dvArA apane picchoM ke tiraskRta hone ke kAraNa mayUra mAnoM chaH mukhavAle svAmikArtikeya kI sevA meM calA gayA hai aura kucoM kI zobhA se parAjita kumbhasthala vAlA gajarAja airAvata mI jaise jambhAsura ke zatru indra kI sevA meM /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ naSadhamahAkAvyam TippaNI-damayantI kI kezarAzi mayUrapiccha se adhika ghanI, laharadAra aura zobhAzAlinI hai aura kucayugma ke sammukha gajarAja airAvata kI kummasthalI bhI nimna hai| aisA pratIta hotA hai ki mayUra ne isI se SaDAnana ( ataeva adhika kezarAzi vAle ) kI zaraNa lI hai aura airAvata devarAja ko sevA karake prasanna karanA cAhatA hai ki mayUra-airAvata damayantI kI kezarAzi aura kucayugma kI samAnatA karane yogya keza-kummasthala pA ske| mallinAtha kI dRSTi meM kAvyaliMga aura atizayokti, jinakA caMdra kalAkAra saMkara mAnate haiM / vidyAdhara ke anusAra yahA~ utprekSA aura dIpaka alaMkAra haiM // 33 // udaraM natamadhyapRSThatAsphuradaguSThapadena mussttinaa| caturaGgulimadhyanirgatatrivalibhrAji kRtaM damasvasuH / / 34 // jIvAtu-udaramiti / damasvasurudaraM natamadhyaM nimnamadhyapradezaM pRSThaM yasyodarasya tasya bhAvastattA tayA sphurat dRDhaphalake pRSTaphalake sphuTIbhavadaguSThapadamaGguSThanyAsasthAnaM yasya tena muSTinA karaNena catasRNAmagulInAM samAhArazcaturaGguli 'taddhite'tyAdinA samAhAre dvigurekavacananapusakatve / tasya madhyebhyo'ntarAlebhyo nirgataM tatrivali pUrvavat samAsAdiH kAryaH, yattUktaM vAmanena 'trivalizabdaH saMjJA cediti sUtreNa saptarSaya ityAdivat 'diksaMkhye saMjJAyAmi'ti saMjJAyAM dviguriti / tadapi cetkaraNasAmarthyAt trivalaya iti bahuvacanaprayogadarzane sthitaM gatimAtraM na sArvatrikamitipratImaH / tena bhrAjata iti tadbAji valitrayazobhi kRtamityutprekSA, kautukineti zeSaH / muSTigrAhyamadhyeyamityarthaH / muSTigrahaNAdaguSThanodanAtpRSThamadhye namratA udare ca caturagulinodanAdvalitrayAvirbhAvazcetyutprekSate / / 34 // anvayaH--damasvasuH udaraM natamavyapRSThazAsphuradaguSThapadena muSTinA caturaGgulamadhyanirgatatrivalibhAji kRtam / hindI-damayantI kA udara pITha kA madhyabhAga nata hone ke kAraNa jisakA aguSTha-sthAna prakaTa ho rahA hai, usa muThThI se cAra aMguliyoM ke bIca se nikalI trivalI ( tIna rekhAoM ) se suzobhita banAyA gayA hai|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH TippaNI-damayantI ke udara-saundarya kA varNana / aMguSTha-niveza kA kAraNa pRSThamadhya meM nimnatva hai aura cAra aMguliyoM dvArA dhAraNa karane ke kAraNa tIna rekhAe~ ( trivalI ) bana gayI haiN| mallinAtha ke anusAra utprekSA, vidyAdhara ke anusAra kAvyaliMga aura rUpaka alaMkAra // 34 / / udaraM parimAti muSTinA kutukI ko'pi damasvasuH kimu ? / dhRtataccaturaGa gulIva yadvalibhirbhAti sahemakAJcibhiH // 35 // jIvAtu-udaramiti / ko'pi kutukI damasvasurudaraM muSTinA parimAti kim ? paricchinatti kimityutprekSA, kutaH ? yad yasmAt sahemakAJcibhivalibhihemakAJcayA saha catasRbhistrivalibhirityarthaH / etasyAH kanakasAvayaM sUcitam ghRtaM tasya mAtuzcaturaGgulI aGgulIcatuSTayaM yena tadiva bhAtItyutprekSA / atrotprekSayorhetuhetumadbhUtayoraGgAGgibhAvena sajAtIyaH sngkrH| pUrvazloke valInAM tisRNAM caturaGgulimadhyanirgatatvamutprekSitam / iha tu tAsAmeva kAJcIsahitAnAM caturaGgulitvamutprekSata iti bhedaH prekSitariti bhAvaH // 35 // anvayaH-kaH api kutuko muSTinA damasvasuH udaraM parimAti kimu yat sahemakAJcibhiH valibhiH ghRtataccaturaGguli iva mAti ? hindI-kyA koI kautuko muThThI se damayantI kA udara nApanA cAhatA hai ki svarNa mekhalA sahita trivaliyoM ke kAraNa vaha nApanevAle kI cAra aMguliyoM se yukta jaisA suzobhita ho rahA hai ? TippaNI-damayantI ne svarNamekhalA pahina rakhI hai, eka vaha aura tIna trivalI-saba milakara aisA laga rahA hai ki kisI ne nApane ke lie cAra aMguliyoM meM damayantI kA udara pakar3a rakhA hai| mallinAtha ke anusAra do utprekSAoM kA sajAtIya saMkara, vidyAdhara ke mata meM utprekSA aura upamA // 35 / / pRthuvatulatAnnitambakRnmihirasyandanazilpazikSayA / vidhirekakacakracAriNaM kimu nirmitsati mAnmathaM ratham // 36 //
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSaghamahAkAvyam jIvAtu - pRthviti / pRthu varttRlaM ca tasyAH nitambaM karotIti nitamba - kRnnitamvaM kRtavAn vidhiH brahmA mihirasyandana zilpazikSayA ravirathanirmANAbhyAsapATavena ekakamekA ki 'ekAdA kiniccAsahAye' iti cakArAt kapratyayaH / tena cakreNa caratIti taccAriNaM mAnmathaM rathaM nirmitsati kimu ? sUryasyeva manmathasyApi ekacakraM rathaM nirmAtumicchati kimu ? ityutprekSA / anyathA kimarthamidaM nitambanirmANamiti bhAvaH / mAteH sannantAllaT / 'sanimIme ' tyAdinA IsAdezaH, 'sasyArddhadhAtuka' iti sakArasya takAraH, 'atra loposbhyAsasye' tyabhyAsalopaH / / 36 / / 32 anvayaH - pRthuvattu latAnnitambakRt vidhiH kimu mihirasyandana zilpa zikSayA ekakacakracAriNaM mAnmathaM rathaM nirmitsati ? hindI - ( damayantI ke ) vizAla aura golAkAra nitaMba kA nirmAtA vidhAtA kyA sUrya ratha ke zilpa ke abhyAsa se eka hI cakke para calanevAlA kAmadeva kA ratha banAnA cAhatA hai ? TippaNI- damayantI ke vartulAkAra, vizAla nitaMbasthala ko dekhakara madana prAdurbhAva ho jAtA hai, isa kAraNa kavi ne use 'mAnmatharatha' batAyA / vidhAtA ko sUryaratha ke nirmANa kA abhyAsa hone ke kAraNa usane zAyada 'mAnmatharatha bhI 'ekacakradhArI' banAnA cAhA hai / utprekSA // 36 // tarumUruyugena sundarI kimu rambhAM pariNAhinA param / taruNImapi jiSNureva tAM dhanadApatyatapaH phalastanIm // 37 // jIvAtu -- tarumiti / sundarI damasvasA pariNAhinA vipulena Uruyugena rambhAM rambhAM nAma taru parantarumeva 'na loke' tyAdinA SaSThIpratiSedhaH / jiSNuH kimu ? kintu ghanadApatyasya nalakUbarasya tapasaH phalastanIM phalabhUtakucAM tAM rambhAnnAma taruNImapi jiSNureva / ' rambhAkadalyapsarasori" ti vizvaH / rambhe iva rambhAyA iva corU yasyAH sA ityubhayathA rambhorurityarthaH // 37 // anvayaH -- sundarI pariNAhinA Uruyugena paraM rambhAM taru kimu ghanadApatyatapaH phalastanIM tAM taruNIm api jiSNuH eva /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH hindI-vaha sundarI vizAla Uruyugala se kevala rambhA ( kadalI ) vRkSa ko kyA, lagatA hai ki kubera ke putra ( nalakUbara ) kI tapasyA ke phalasvarUpa kucayugmadhAriNI ( athavA nalakUbara ne tapa karake jisa rambhA ko phalarUpa meM pAyA use ) taruNI ( apsarA raMbhA ) ko bhI jItanA cAhatI hai| TippaNI-bhAva yaha hai ki damayantI kA Uruyugma cikkaNatA aura suDaula hone meM kadalI vRkSa se zreSTha to hai hI, usakI supamA svargasundarI, kubera kI putravadhU apsarA raMbhA ke Uruyugala se bhI kamanIya hai| 'rammA' zabda kA zliSTa prayoga-vaicitrya / vidyAghara ke anusAra utprekSA, caMdrakalAkAra ne zloka ke pUrvArddha meM arthApatti tathA uttarArddha meM asambandha meM sambandha-kathana hone se atizayokti mAnakara donoM ke aMgAMgimAva saMkara kA nirdeza kiyA hai / / 37 / / jalaje ravisevayeva ye padametatpadatAmavApatu. / dhruvametya rutaH sahasakIkurutaste vidhipatradampatI // 38 // jIvAtu--jalaje iti / ye jalaje dvipadma ravisevayA sUryopAsanayeva etasyAH padatAM caraNatvameva padampratiSThAmavApatuH te jalaje karmabhUte vidhipatradampatI dvandvacAriNau brahmavAhanahaMsau etyAgatya rutaH ravAtkUjanA dityarthaH / rauteH sampadAditvAt kvipi tugAgamaH / sahaMsakI sapAdakaTakI sahasakI ca kurutaH 'abhUtatadbhAve cviH' / 'haMsakaH pAdakaTaka' ityamaraH / haMsapakSe vaibhASika: kapratyayaH dhra vamityutprekSAyAm / padmahaMsayoravinAbhAvAt kayozcidivyapadmayostatpadatvamutprekSya divyahaMsayoreva haMsakatvaJcotprekSate // 38 // ___ anvayaH-ye jalaje ravisevayA iva etatpadatAM padam avApatuH te vidhipatradampatI etya rutaH dhruvaM sahaMsakIkurutaH / hindI-jina do kamaloM ne jaise sUrya kI sevA dvArA isa ( damayantI ) ke caraNa hone kA pada ( sthAna ) pAyA hai, brahmA ke vAhana haMsadampatI Akara apane kalarava se nizcaya hI una (kamala caraNoM) ko sahaMsaka (pAdakaTaka-nUpurasahita) kara rahe haiN| TippaNI-bhAva yaha hai ki damayantI ke kamala-sama caraNa nUpura ( dhvani ) 3 naM0 dvi0
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 naiSadhamahAkAvyam yukta haiN| unakI suSamA kamala aura haMsa-donoM se adhika kathanIya hai| kamaloM ko caraNa hone kA gaurava taba milA, jaba unhoMne sUryopAsanA kI aura haMsadampatI ko una caraNoM ke napura hone kA taba, jaba unhoMne saMsAra ke nirmAtA vidhAtA kI vAhana rUpa meM sevA kii| lagatA hai ki vidhAtA ne damayantI ke kamala-caraNa banAkara aura kucha upayukta na pAte hue apane vAhana haMsadampatI ko hI unake napura banA diyaa| utprekssaa| caMdrakalAkAra ne isa zloka ke pUrvArddha meM guNotprekSA aura uttarArddha meM zleSAdhRtA atizayokti mAna kara inakI saMsRSTi kA ullekha kiyA hai / / 38 // zritapuNyasaraHsaritkathaM na samAdhikSapitAkhilakSapam / jalaja gatimetu maJjulAM damayantIpadanAmni janmani / / 39 // jIvAtu-zriteti / zritAH sevitA: puNyAH saraHsaritaH mAnasAdIni sarAMsi gaGgAdyAH saritazca yena tatsamAdhinA dhyAnena nimIlanena kSapitAkhilakSapaM yApitasarvarAtraM jalajaM damayantIpadamiti nAma yasmin janmani majulAGgati ramyagatimuttamadazAJca, 'gatirmArge dazAyAM ceti vizvaH / kathaM naitu etvevetyarthaH / padasya gatisAghanatvAttatrApi damayantIsambandhAccobhayagatilAbhaH / tathApi janmAntare'pi sarvathA tapaH phalitamiti bhAvaH / sambhAdhanAyAM loT // 39 // ___anvayaH-zritapuNyasaraHsarit samAdhikSapatAkhilakSapaM jalajaM damayantIpadanAmni janmani maJja lAM gatiM kathaM na etu ? hindI--puNyakara sarovara aura nadiyoM kA Azraya lenevAlA ! tIrthasevI ) aura rAta bhara mudA rahakara samAghi lagA samagra rAtriyAM bitAne vAlA kamala damayantI-caraNa nAma pAkara jisa meM janmA, usa janmAntara meM aisI ramaNIya gati kyoM na prApta kare ? ( prApta karanA hI ucita hai ) / TippaNI-pUrvazloka meM kamaloM ke damayantI caraNa rUpa pAne ke jisa saubhAgya kI utprekSA kI thI, yahA~ usI ke kAraNa kI sambhAvanA kI gayI hai| dina rAta puNyatIryoM meM nivAsa karane aura rAta-rAta bhara samAdhi meM lIna raha
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH kara yaha saubhAgya milA hai| aise hI uttamA gati prApta hotI hai| 'sAhityavidyAdharI ke anusAra yahA~ samAsokti hai aura 'caMdrakalAkhyA' ke anusAra samAsokti aura arthApatti kA aMgAMgimAva saMkara // 39 // sarasIH parizIlituM mayA gmikrmiikRtnaikniivRtaa| atithitvamanAyi sA dazoH sadasatsaMzayagocarodarI // 40 // jIvAta--atha kathaM tvamenAM vetsItyata Aha-sarasIriti / sarasIH sarAMsi parizIlituM paricetu tatra vihartumityarthaH / curAdiNeranityatvAdaNyantaprayogaH / gamirgamanaM zabdaparazabdenArtho gamyate tasya karmIkRtAH karmakArakIkRtAH nake aneke naarthasya nazabdasya supsupeti samAsaH / nitarAM vartante janA yeSviti nIvRtaH janapadAH yena tena krAntAnekadezenetyarthaH / 'nahivatI'tyA dinA dIrghaH / mayA sadasadva ti saMzayagocaraH sandehAspadamudaraM yasyAH sA kRzodarItyarthaH / 'nAsikodare' tyA dinA GIpa / sA damayantI dRzoratithitvamanAyi svaviSayatAM nItA dRSTetyarthaH / nayateH karmaNi luG / / 40 // anvayaH--sarasIH parizIlituM gamikarmIkRtanaikanIvRtA mayA sadasatsaMzayagocarodarI sA dRzoH atithitvam anAyi / hindI-aneka sarovaroM meM avagAhana karane kI icchA se aneka dezoM ko gamana karma kA viSaya banAte ( aneka dizA-dizAntaroM meM ghUmate ) maiMne jisakA udara 'asti-nAsti' kA saMzaya utpanna kara detA hai-dRSTipatha meM AtA hI nahIMusa kRzodarI) ko nayanoM kA atithi banAyA ( dekhA ) / TippaNo-vicitra hai ki jisakA aMga saralatayA dRSTigocara hI nahIM ho pAtA, use haMsa ne apane nayanoM se dekhaa| yaha digdigaMta meM paribhramaNa se hI ho sakA, arthAt aneka dezoM meM vahI aisI akelI sundarI hai| advitIyA, anupamA, usa-sI aura koI nhiiN| sAhityavidyAdharI ke anusAra 'vakrokti jIvita' ke AdhAra para yahA~ 'athaM ko proDhi' arthAt oja guNa aura paryAya-vakratAprakAra hai / atizayokti // 40 // avadhRtya divo'pi yauvatarna sahAdhItavatImimAmaham / kanamastu vidhAturAzaye patirasyA vasatItyacintayam // 41 //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam jIvAtu -- avaghRtyeti / ahamimAndamayantIM divaH svargasya sambandhimiyovartaryuvatisamUhairapi 'gArbhiNaM yovanaM gaNa' ityamaraH / bhikSAditvAtsamUhArthe aNpratyayaH, tatrApyasya yuvatIti strIpratyayAntasyaiva prakRtitvena tadgrahaNAt tatsAmarthyAdeva 'bhasyADhe taddhita' iti puMvadbhAva iti vRttikAraH / na sahAdhItavatI - masadRzIM tato'pyadhikasundarI mityarthaH / 'navarthasya na zabdasya supsupeti samAsa iti vAmanaH / avadhRtya nizcitya vidhAtuH brahmaNaH Azaye hRdi asyAH patiH katamo nu katamo vA vasatItyacintayam, tadaiveti zeSaH // 41 // 36 anvayaH -- imAM divaH yauvataiH api saha tu na adhItavatIm avaghRtya vidhAtuH Azaye asyAH patiH katamaH vasati- iti aham acintayam / hindI - yaha nizcaya karake ki yaha ( damayantI ) svarga-sundariyoM ke sAtha bhI to pATha nahIM par3hI hai ( rUpa guNa meM svargaM sundariyA~ isake samAna nahIM haiM ) yaha socane lagA ki vidhAtA ke mana meM kauna isakA pati hai ? maiM TippaNI- bhAva yaha hai ki asadRza sundarI damayantI ke anurUpa kahA~ trilokI meM vara prApta hogA ? pratIpa athavA vyatireka alaMkAra // 41 // anurUpamima nirUpayannatha sarveSvapi pUrvapakSatAm / yuvasu vyapanetumakSamastvayi siddhAntathiyaM nyavezayam // 42 // jovA - anurUpamiti / yathedAnImanurUpaM yogyaM tvAM nirUpayan tasyAH patitvenAlocayan sarveSvapi yuvasu pUrvapakSatAM dUSyakoTitvaM vyapanetumakSamaH san tvayi siddhAnta ghiyaM nyavezayam / tvamevAsyAH patiriti niracaiSamityarthaH / ayameva vidhAturapyAzaya iti bhAvaH // 42 // anvayaH - imam anurUpaM nirUpayan atha sarveSu api yuvasu pUrvapakSatAM vyapanetum akSamaH tvayi siddhAntadhiyaM nyavezayam / hindI - isa ( damayantI ) ke anurUpa ( yogya pati ) kA vicAra karate hue sabhI anya yuvakoM meM pUrvapakSatA ( ayogyarUpatA) kA nirAkaraNa karane meM asamarthaM maiMne Apa ( rAjA nala ) meM siddhAntaH buddhi ( bhaimyanurUpatA ) kA nizcaya kiyA /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 37 TippaNI--'pUrvapakSa' hotA hai kisI 'vicAra' kA Arambhika, asiddha aura saMdehAspada pakSa, jo uttarapakSa arthAt siddhAMta pakSa kI apekSA durbala hogA hii| pUrvapakSameM jo samasyA uThAyI jAtI hai, siddhAMta pakSa meM usa kA samAdhAna hotA hai| pUrvazloka ke anusAra haMta ko dRSTi meM trilokI kA koI taruNa-taruNI damayanto ke sadRza nahIM aayaa| usa sthiti meM usake mana meM svAbhAvika vicAra AyA ki kauna taruNa isakA anurUpa pati hogA ? aneka khyAta yuvakoM para vicAra kiyA, para ve 'pUrvapakSa' hI rahe, 'samAdhAna' na bana pAye, 'samAdhAna' milA nala ke rUpa meM / siddhAMta yaha nirNIta huA ki triloka meM damayantI ke anurUpa nala hI hai| isa prakAra anya taruNa haiM 'pUrvapakSa' aura nala hai 'siddhAntapakSa' / sama alaMkAra / / 42 // anayA tava rUpasImayA kRtasaMskAravibodhanasya me| ciramapyavalokitA'dya sA smRtimArUDhavatI zucismitA // 43 // jIvAta-atha tvadrUpadarzanameva samprati tatsmArakamityAha--anayeti / ciramavalokitA'pi sA zucismitA sundarI adyAdhunA hastena nirdizannAha - anayA tava rUpasImayA saundaryakASThayA kRtasaMskAravivodhanasya udbuddhasaMskArasya me smRtimArUDhavatI smRtipathaGgatA, sadRzadarzanaM smArakamityarthaH / / 43 // anvayaH-adya anayA tava rUpasImayA ciram avalokitA api sA zucismitA kRtasaMskAravibodhanasya me smRtim aaruuddhvtii| hindI-Aja isa ApakI rUpa-sImA (lAvaNya kI parAkASThA ) dvArA bahuta kAla pUrva dekhI gayI bhI vaha zubhramaMdahAsazAlinI ( damayantI) pUrva saMskAra ke samudbodha ke kAraNa merI ( haMsa kI ) smRti meM A gyii| TippaNI-madRza vastu ke darzana se prAktana saMskAra ubuddha ho jAte haiM aura pUrva dRSTa kA smaraNa ho AtA hai| damayantI ke anurUpa nala ko dekha kara haMsa kI purAnI smRti navIna ho gayI aura damayantI dhyAna meM A gyii| smaraNa alaMkAra // 43 / / tvayi vora ! virAjate paraM damayantIkilakiMcitaM kila / taruNostana eva dIpyate maNihArAvalirAmaNIyakam // 44 //
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 naiSadhamahAkAvyam jIvAtu--tataH kimata Aha-tvayItyAdi / he vIra ! damayantyAH kilakiJcitam, 'krodhAzruharSabhItyAdeH saGkaraH kilakiJcitami'tyuktalakSaNalakSitazRGgAraceSTitaM tvayi parantvayyeva virAjate kila zobhate khalu / tathAhi-maNihArAvalemuktAhArapaGkteH rAmaNIyakaM ramaNIyatvaM 'yopAdhAd gurupottamAd vu' / taruNIstana eva dIpyate, nAnyatretyarthaH / stanAdInAM dvitvaviziSTA jAtiH prAyeNeti praaygrhnnaadekvcnpryogaaH| atra hArakilakiJcitayorupamAnopameyayo kyadvaye bimbapratibimbatayA stananRpayoH samAnadharmatvoktedRSTAntAlaGkAraH, lakSaNantUktam // 44 // __ anvayaH--vIra, damayantI kila kiJcitaM paraM tvayi virAjate kila, maNihArAvalirAmaNIyakaM taruNIstane eva dIpyate / hindI-he vAra, damayantI kA kilakizcita ( zRMgAra ceSTA ) kevala tujha para vizeSataH zomA pAyegA, maNimAla kI ramaNIyatA taruNI ke kucoM para hI dIpatI hai| TippaNI-mAva yaha hai ki nala aura damayantI kI rUpa-zomA paraspara prayukta hI suzobhita aura sArthaka hogii| priya-saMga hone para maMda-hAsya, azrurahita rudana, haMsI, bhaya, krodha, zrama Adi ke saMmizraNa se jo taruNiyoM kI zrRGgAraceSTAe~ hotI haiM, ve 'kilakiMcita' haiM-'smitazuSkaruditahasitatrAsakrodhazramAdInAm sAGkarya kilakiJcitama bhISTatamasaGgamAdijAddharSAt' ( sAhityadarpaNa 3 / 110 ) / mallinAtha ke anusAra dRSTAMta aura vidyAdhara ke anusAra prativastUpamA // 44 / / tava rUpamidaM tayA vinA viphalaM pusspmivaavkeshinH| iyamRddhadhanA vRthA'vanI, svavanI sampravadatpikApi kA ? // 45 // jIvAtu--taveti / he vIra ! tavedaM rUpaM saundarya tayA damayantyA vinA avakezino vandhyavRkSasya 'vandhyo'phalo'vakezI ce'tyamaraH / puSpamiva viphalaM nirarthakam, RddhadhanA sampUrNavittA iyamavanI vRthA nirthikaa| sampravadapikA kUjatkokilA svavanI nijodyAnamapi 'TIp' kA tucchA nirthiketyrthH| tadyoge tu sarva saphalamiti bhaavH| "ki vitarke pariprazne kSepe nindAparAghayori'ti vizvaH / atra nalarUpAvanIvanInAM damayantyA vinA ramyatAniSedhAdvinoktirala
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 39 GkAraH / 'vinA sambandhi patkiJcidatrAnyatra parA bhavet / ramyatA'myatA vA syAt sA vinoktiranusmRte'ti lakSaNAt / tasyAzca puSpamivetyupamayA saMsRSTiH / anvayaH--avakezinaH puSpam iva tava idaM rUpaM tayA vinA viphalam, iyam RddhadhanA avanI vRthA, sampravadapikA api svavanI kA ? hindI--jaise avakezI ( bAMjha vRkSa ) kA phUla ( athavA 'avakezI' arthAt kezarahita vyakti dvArA sira meM lagAyA phUla ) viphala arthAt phalarahita hotA hai, vaise hI yaha ApakA rUpa usake binA niSphala hai, yaha dhanadhAnya se samRddha dharA vyartha hai aura kokila-kUjana se kUjita ApakI vilAsa-vATikA bhI kyA hai ? ( vyartha hai / ) TippaNI--Azaya yaha hai ki nala kA yaha rUpa-saundayaM, yaha samRddharAjya, yaha harI-bharI vilAsa-bAr3I tabhI sArthaka hoM, jaba 'vaha' sAtha ho| mallinAtha ke anusAra vinokti-upamA kI saMsRSTi, vidyAdhara ne chekAnuprAsa, vinokti, dIpaka aura upamA alaMkAroM kA nirdeza kiyA hai // 45 // anayA'marakAmyamAnayA saha yogaH sulabhastu na tvyaa| ghanasaMvRtayA'mbudAgame kumudeneva nizAkaratviSA / / 46 // jIvAtu-atrAnyApekSA darzayitu tasyA daurlabhyamAha--anayeti / amarairindrAdibhiH kAmyamAnayA'bhilapyamANayA damayantyA saha yogaH ambudAgame ghanasaMvRtayA meghAvRtayA nizAkaratviSA saha yogaH kumudeneva tvayA na sulabho durlabha ityarthaH / atra tatsaMyogadaurlabhyasya amarakAmanApadArthahetukatvAt kAvyaliGgabhedaH, tatsApekSA ceyamupameti saGkaraH // 46 // anvayaH-amarakAmyamAnayA anayA saha yogaH ambudAgame ghanasaMvRtayA nizAkaratviSA kumudena iva tvayA na sulabhaH / hindI-jisakI kAmanA devagaNa karate haiM, aisI isa ( damayantI ) ke sAtha ApakA milana usI prakAra sulabha nahIM hai, jisa prakAra varSAgama meM meghAcchanna caMdra ko caMdrikA ke sAtha kumuda kA yoga nahIM hotaa| TippaNI-sarvathA anurUpatA hone para bhI nala kA damayantI se vivAha sarala
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSaghamahAkAvyam nahIM hai, susAdhya nahIM, duHsAdhya athavA prayatnasAdhya hai, kyoMki iMdrAdi deva mI usakI kAmanA karate haiM / varSA kAla meM bAdaloM se DhakI cAMdanI kumuda ko tabhI labdha ho pAtI hai, jaba daiva-sahAyatA se vAyu dvArA megha ur3a jAte haiM, anyathA nahIM / isI prakAra devo sahAyatA aura prayatna se hI nala damayantI yoga sAdhya hogA, vaise hI nahIM / mallinAtha ke anusAra padArthahetuka kAvyaliMga aura upamA kA saMkara, vidyAdhara kI dRSTi meM 'bimbaprativimvamAvena' upamA alaMkAra / 40 tadahaM vidadhe tathA tathA damayantyAH savidhe tava stavam / hRdaye nihitastayA bhavAnapi nendreNa yathA'nIyate // 47 // jIvAtu - - atra kA gatirityAha-- taditi / tattasmAtkAryasya sapratibandhatvAdahaM damayantyAH savidhe samIpe tathA tathA tava stavaM stotraM vidadhe vivAsya ityarthaH, sAmIpye varttamAne pratyayaH / yathA tathA hRdaye vihito bhavAnindreNApi nApanIyate netumazakya ityarthaH / yathendrAdipralobhitA'pi tvayyeva gADhAnurAgA syAttathA kariSyAmItyarthaH // 47 // anvayaH -- tat ahaM damayantyAH savidhe tathA tathA tava stavaM vidadhe yathA tathA hRdaye nihitaH bhavAn indreNa api na apanIyate / hindI -- so maiM ( haMsa ) damayantI ke nikaTa ApakI aisI-aisI prazaMsA karU~gA, jisase usake hRdaya meM sthApita Apa iMdra dvArA bhI nahIM haTAye jA sakeMge / TippaNI--- prayatna zIlatA kA saMketa / haMsa dvArA rAjA kA aisA prazaMsAtmaka vivaraNa upasthita kiyA jAyegA ki anyadeva kyA iMdra ko bhI damayantI nala ke sammukha na ginegI / sAhitya vidyAdharI ke anusAra atizayokti, caMdrakalAkhyA ke anusAra arthApatti // 47 // tava sammatimatra kevalAmadhigantu dhigidaM niveditam / bruvate hi phalena sAdhavo na tu kaNTheta nijopayogitAm // 48 // jIvAtu -- tarhi tathaiva kriyatAM kiM nivedanenetyata Aha taveti / atrAsmin kArye kevalAmekAM tava sammatimaGgIkAramadhigantumidaM niveditaM nivedanaM dhik /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH tathA hi sAdhavo nijopayogitAM svopakAritvaM phalena kAryeNa bruvate bodhayanti, kintu kaNThena vAgvRttyA na bruvate / sAmAnyena vizeSa samarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // anvayaH --- atra kevalAM tava sammatim adhigantum idaM niveditam dhik, hi sAdhavaH nijopayogitAM phalena bruvate na tu kaNThena / hindI - isa samaya kevala ApakI svIkRti prApta karane ke nimitta jo yaha nivedana kiyA, use dhikkAra, kyoMki male vyakti apanI upayogitA phala ( kArya ) se hI bakhAnate haiM, kaNTha se ( maukhika ) nahIM / TippaNI--- sajjana apanI sArthakatA kriyA dvArA pramANita karate haiM, kevala bAtoM se nahIM / haMsa ne jo itanA kahA, vaha isI kAraNa ki kArya sampanna karane se pUrva vaha maharAja nala kI 'maMjUrI' cAhatA thA / arthAntaranyAsa // 48 // tadidaM vizadaM vaco'mRtaM paripIyAbhyuditaM dvijAdhipAt / atitRptatayA vinirmame sa tadudgAramiva smitaM sitam // 49 // 41 jIvAtu - taditi / sa nalo dvijAdhipAt haMsAccandrAccAmyuditamAvibhUtaM vizadaM prasannamavadAtaJca tat pUrvoktamidamanubhUyamAnaM vaca evAmRtamiti rUpakaM tatparipIya ata eva atitRptatayA atisauhityena tasya vaco'mRtasya udgAramiva sitaM smitaM vinirmame nirmitavAn / mAGaH karttari liT / atitRsasya kiJcinniHsAra udgAraH / sitatvasAmyAt smitasya vAgamRtodgArotprekSA / anvayaH - dvijAdhipAt abhyuditaM vizadaM tat idaM vacomRtaM paripIya saH atitRSThatayA tadudgAram iva sitaM smitaM vinirmame / hindI -- dvijarAja caMdra ke samAna zubhra dvijarAja ( pakSirAja haMsa ) se udita (niHsRta, kahe gaye ) vizada ( ujjvala, vistRta ) vacanAmRta kA pAna kara atyanta tRpti ke kAraNa usa ( rAjA nala ) ne usa ( haMsa- vacana ) ke udgAra ke sadRza maMda hAsya kiyA / TippaNI- rAjA ko haMsa kA milaa| haMsa kA vacana amRta ke udbhava hotA hai / kavisamayasiddha prastAva sunakara samAna zubhra hai, maMda hAsya kA atyanta santoSa aura sukha kyoMki zveta se zveta hI kA varNa mo zveta / mallinAtha
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 naiSadhamahAkAvyam ne smita ke sitatva-sAmya ke AdhAra para vAgamatodgAra kI utprekSA mAnI hai / kadAcit kucha TIkAkAroM ne isa zloka meM samAsokti mAnI hai, vidyAdhara ne usakA khaMDana karate hue rUpakotprekSAlaMkAra kA nirdeza kiyA hai| unakA kathana hai ki 'vacomRtam' meM rUpaka hai, vaha utprekSA kA nimitta hai| arthAntara kI pratIti kA kAraNa rUpaka hI hai| isase yahAM samAsokti nahIM hai| caMdrakalAkAra ne zliSTaparaMparitarUpaka-utprekSA kA aMgAMgibhAva saMkara mAnA hai / / 49 // parimRjya bhujAgrajanmanA patagokanadena naissdhH| mRdu tasya mude'girad giraH priyavAdAmRtakUpakaNThajAH / / 50 / / jIvAtu--parimRjyeti / niSaghAnAM rAjA naSaghaH nala: 'janapadazabdAta kSatriyAdaJ' / bhujAgrajanmanA kokanadena paannishonnpngkjenetyrthH| patagaM haMsaM parimRjya tasya haMsasya tathA mude harSAya priyavAdAnAmevAmRtAnAM kUpaH nidhiH kaNTho vA gindriyaM tajjanyAH giraH mRdu yathA tathA agirat priyavAkyAmRtairasiJcadityarthaH / atra bhujAgrajanmanA kokanadeneti viSayasya pANenigaraNena vipayiNaH kokanadasyavopanibandhAt atizayoktiH, 'viSayasyAnupAdAnAdviSayyupanibadhyate / yatra sAtizayoktiH syAtkaviprauDhoktisammatA // ' iti lakSaNAt / sAca pANikokanadayorabhedoktiH abhedarUpA tasyAH priyavAdAmRtakUpakaNTheti rUpaka saMsRSTiH // 50 // anvayaH-naSadhaH bhujAgrajanmanA kokanadena patagaM parimRjya tasya mude priyavAdAmRtakUpakaNThajAH giraH mRdu agirat / hindI-nala ne bhajA ke agrabhAga meM janme raktakamala ( raktAbha kara ) se vihaMga kA saMsparza karake usakI moda-vRddhi ke nimitta priya vacana rUpa amRta ke kUpa svarUpa kaMTha se utpanna vacana dhIre-dhIre komalatA pUrvaka bole / TippaNI-haMsa ko kamala priya hotA hai, rAjA ne apane karakamala se haMsa kA sparza kara usake prati prIti prakaTa ko, kamala-bhojana dekara tadananta ra priyavacanarUpa sudhA kA pAna kraayaa| atithisatkAra / atizayokti-rUpaka kI saMsRSTi / / 50 //
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sarga: na tulAviSaye tavAkRtirna vaco vartmani te sushiiltaa| tvadudAharaNAkRtau guNA iti sAmudrikasAramudraNA / / 51 / / jIvAtu--na tuleti / he haMsa ! tava AkRtiH AkAraH tulAviSaye sAdRzyabhUmau na varttate asadRzItyarthaH / te tava suzIlatA zozIlyaM vaco vartmani na varttate vaktumazakyetyarthaH / ata evAkRtau guNAH 'yatrAkRtistatra guNA' iti sAmudrikANAM yA sAramudraNA siddhApratipAdanaM sA tvamevodAharaNaM yasyAH sA tathoktA AkRtisauzIlyayoH tvayyeva sAmAnAdhikaraNyadarzanAdityarthaH / ata evottaravAkyArthasya pUrvavAkyArthahetukatvAt kAvyaliGgamalaGkAraH 'hetorvAkyArthahetutve kAvya liGgamudAhRtamiti lakSaNAt // 51 // anvayaH--tava AkRtiH tulAviSaye na, te suzIlatA vaco varmani na, A kRtI guNA:- iti sAmudrikasAramudraNA svdudaahrnnaa| hindI-tumhArA AkAra tolA nahIM jA sakatA aura tumhArI suzIlatA vacana ke paMtha meM nahIM AtI ( tumhAre rUpa kI tulanA nahIM kI jA sakatIasadRza hai tumhArA AkAra aura tumhArI suzIlatA kA varNana saMbhava nahIM hai ), ataH sAmudrikazAstra ke isa rahasya kA udAharaNa ki AkRti meM guNa rahA karate haiM, tumhI ho| TippaNI--haMsa ke anupameya AkAra aura susvabhAva kI prazaMsA / jaisA sundara rUpa, vaisA hI svabhAva / haMsa ke mAdhyama se 'yatrAkRtistatra guNAH vasanti' pramANita ho rahA hai / mallinAtha ke anusAra uttaravAkyArtha ke pUrvavAkyArtha hetuka hone se kAvya liMga alaMkAra, vidyAdhara kI dRSTi meM atizayokti aura kaavyliNg| caMdrakalAkAra ne ina donoM alaMkAroM kI nirapekSatayA sthiti ke AdhAra para saMsaSTi kA nirdeza kiyA hai / / 51 / / na suvarNamayI tanuH paraM nanu kiM vAgapi tAvakI tthaa| na paraM pathi pakSapAtitA'navalambe kimu mAdRze'pi sA / / 52 // jIvAtu--na suvarNeti / nanu he haMsa ! taveyaM tAvakI 'yuSmadadasmadoranyatarasyAM khaJ ceti cakArAdaN pratyaye GIp 'tavakamamakAvekavacane' iti tavakA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam dezaH / tanuH paraM mUtireva suvarNamayI hiraNmayI na kintu vAgapi tathA suvarNamayI zobhanAkSaramayItyarthaH / anavalambe niravalambe pathi paramAkAza eva pakSapAtitA pakSapAtitvaM kimu kiM vetyarthaH / nipAtAnAmanekArthatvAt / anavalamve nirAdhAre mAze'pi sA pakSapAtitA snehvttetyrthH| atra tanuvAcoH prakRtAprakRtayoH suvarNamayIti zabdazleSaH evaM pathi mAze'pi pakSapAtiteti sajAtIyasaMsRSTiH, tayA copamA vyajyate / / 52 / / anvayaH--nanu tAvakI iyaM tanuH paraM suvarNamayI na kiM vAk api tathA anavalambe pathi paraM pakSapAtitA na, mAdRze api sA kimu ? hindI--nizcaya hI, terI yaha deha hI suvarNamayI nahIM hai, kiMtu vANI bhI mI hI 'suvarNamayI' (zobhana vargoM-akSaroM, zabdoM; vAkyoM se yukta ) hai, nirAdhAra patha ( AkAza ) meM hI tumhArI 'pakSapAtitA' (paMkhoM dvArA yAtrA) nahIM hai, vaha pakSapAta ( anukUla bhAva ) mujha jaise nirgatika vyakti para bhI hai / kyoM, hai na? TippaNI--pUrvokta zloka meM kathita rUpa aura vANI ke saudarya kI puSTi / bhAva yaha ki damayantI-prApti ke viSaya meM AdhArahIna, asahAya nala kA sahArA athavA AdhAra haMsa hI hai / mallinAtha ke anusAra yahA~ 'suvarNamayI' aura 'pakSapAtitA'-ina do zleSoM ko sajAtIya saMsRSTi hai, jisase upamA vyaMjita hotI hai, vidyAdhara ne zleSa aura utprekSA mAne haiM // 52 / / bhRzatApabhRtA mayA bhavAnmarudAsAdi tuSArasAravAn / dhaninAmitaraH satAM punaguNavatsannidhireva sannidhiH / / 53 / / jIvAtu-bhRzeti / bhRzatApabhRtA atisantApabhAjA mayA bhavAMstuSAraiH zIkaraiH sAravAnutkRSTo marut mArutaH san AsAdi santApaharatvAditi bhAvaH / tathA hi-ghaninAM dhanikAnAM kuberAdInAmitaraH padmazaGkhAdiH saMzcAsau nidhizceti sanni viH, satAM viduSAM punaH guNavatAM sannidhiH sAnnidhyameva sannidhiH mahAnidhiH / santApahAritvAt tvameva ziziramArataH, anyatastu dahana eveti bhAva: / dRSTAntAlaGkAraH lakSaNaM tUktam // 53 //
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH anvayaH--bhRzatApabhRtA mayA tuSArasAravAn marut bhavAn sAdi, dhaninAM sannidhiH itaraH punaH satAM guNavarasannidhiH eva / hindI-(viyogajvara se ) atyaMta saMtapta maiMne hima ke zreSTha bhAga se yakta ( atyaMta zItala ) vAyu Apako prApta kara liyA; dhanavAnoM kI anya ghanadravya Adi acchI nidhi ( koSa ) ho sakate haiM, sajjanoM ko sannidhi ( zreSTha koSa ) to phira guNiyoM se samAgama hI hai| TippaNI--Azaya yaha ki virahajvara se pIDita nala ko haMsa kI prApti zItalatama samIra ke samAna sakhadAyinI pratIta huI, unheM haMsa kyA milA; bahuta bar3I nidhi mila gyii| nidhiyoM nau mAnI jAtI haiM-(1) mahApadma, (2) padma , ( 3 ) zaMkha, ( 4 ) makara, (5) kacchapa, (6) mukunda, (7) kunda, (8) nIla aura (9) kharva-'mahApadyazca padmazca zaGkho mkrkcchpau| mukundakundanIlAzca kharvazca nidhayo nava // ' mallinAtha ne yahAM dRSTAMta alaMkAra kA nirdeza kiyA hai, caMdrakalAkAra ne rUpakadvaya kI saMsRSTi / kinhIM TIkAkAroM ne yahA~ samAsokti mAnI hai, vidyAdhara use amAnya ThaharAte haiM, kyoMki yahA~ rUpaka aura arthAtaranyAsa alaMkAra haiM aura arthAntara kI pratIti rUpaka se hI hotI hai / / zatazaH zrutimAgataiva sA trijaganmohamahauSadhirmama / adhunA tava zaMsitena tu svadRzaivAdhigatAmavaimi tAm // 54 // jIvAta--zataza iti / trijagataH trailokyasya mohe sammohane mahauSadhiH sahauSadhamiti rUpakam / sA damayantI zatazo mama zruti zrotramAgataiva adhunA tava zaMsitena kathanena tu svadRzA mama dRSTaya vA ghigatAM dRSTAma mi sAkSAd dRSTAM manye / AptoktiprAmANyAditi bhAvaH / / 54 // anvayaH-trijaganmohamahauSadhiH sA zataza: mama zru tim AgatA eva, adhunA tava zaMsitena tu tAM svadRzA eva adhigatAm avai mi / hindI-trilokI kA saMmohana karane kI uttama oSadhi (zreSTha jar3I bUTIsaMmohinI vidyA ) vaha ( damayaMtI) saikar3oM vAra mere kAnoM meM AyI ho hai, isa samaya tumhAre isa varNana dvArA to vaha mujhe apane netroM se dIkha rahI hI pratItaH ho rahI hai|
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvya m TippaNI-jaisA ki pahile prathama sarga meM (zloka saM. 44) kahA jA cukA hai ki nala ne aneka bAra damayaMtI ko carcA sunI thI, haMsa ne to usakA aisA sajIva zabdacitra upasthita kiyA ki nala ko lagA ki vaha damayaMtI ko pratyakSa dekha rahA hai / rUpaka aura bhAvika alaMkAra athavA donoM kI saMsRSTi / 'kAvyaprakAza' ke anusAra- 'pratyakSA iva yadbhAvA: kriyante bhUtabhAvinaH, tad bhAvikam' // 54 // 46 akhilaM viduSAmanAvilaM muhRdA ca svahRdA ca pazyatAm / savidhe'pi na sUkSmasAkSiNI vadanAlaGa, kRtimAtramakSiNI // 55 // jIvAtu-- atha svadRSTerapyAptadRSTireva garIyasItyAha- akhilamiti / suhRdA Aptamukhena svahRdA svAntaHkaraNena ca suhRd grahaNaM tadvatsuhRdaH zraddheyatvajJApanArthamakhilaM kRtsnamarthamanAvilamasandigdham aviparyastaM yathA tathA pazyatAmavadhArayatAM viduSAM vivekinAM savidhe puro'pi na sUkSmasAkSiNI asUkSmArtha - darzinI 'supsupe 'ti samAsaH / akSiNI vadanAlaGkRtimAtraM na tu dUrasUkSmArthadarzanopayoginItyarthaH / / 55 / / anvayaH -- suhRdA svahudA ca akhilam anAvilam pazyatAM viduSAM savidhe api na sUkSmasAkSiNI akSiNI vadanAlaMkRtimAtram / hindI -- jala, mitra aura apane mana ke mAdhyama se samasta vastujAta ko asaMdigdha rUpa se dekhane vAle vidvajjanoM kI nikaTastha bhI sUkSma vastu ko na dekha sakane vAlI A~kheM mukha kI alaMkRti mAtra haiM / TippaNI- A~khoM ke nikaTatama hotA hai kAjala, para ve use bhI nahIM dekha pAtIM, to dUra kI vastu kyA dekheMgI ? dUra kI vastu to Apta, mitroM athavA svamanobhAvanA ke mAdhyama se hI gocara hotI hai, ataH vidvajjanoM ke netra to basa mukha kI zobhAmAtra haiM / sUkSma - sAra grAhinI ve A~kheM nahIM hotIM / haMsa prApta hai, mitra hai, usakA 'zaMsita' vizvasanIya honA hI cAhie / bhAva yaha hai ki apratyakSa damayaMtI ko - dUradezasthitA ko ye A~khe mitra ke mAdhyama se dekha * atizayokti / / 55 / / sakatI haiM / amitaM madhu tatkathA mama zravaNaprAghuNakIkRtA janaiH / madanAnalabodhane'bhavat khaga dhAyyA dhigadhairyadhAriNaH // 56 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 47 jIvAtU--amitamiti / he khaga ! janaH vidarbhAgatajanaiH mama zravaNaprAghuNakIkRtA karNAtithIkRtA tadviSayIkRtetyarthaH / 'AvezikaH prAghuNaka Aganturatithistatheti hlaayudhH| amitamaparimitaM madhu kSaudraM tadvadatimadhuretyarthaH / tatkathA tadguNavarNanA adhairyadhAriNotyantAghIrasya mama madanAnalabodhane madanAgniprajvalane ghAyyA sAminI bhavet 'Rk sAmidhenI dhAyyA ca yA syAdagnisamindhane' ityamaraH / 'pAyyasAnnAyye'tyAdinA nipAtaH / dhik vAkyArthoM nindyaH / atra tatkathAyAH ghAyyAtmanA prakRtamadanAgnIndhanopayogAt pariNAmAlaGkAraH, 'AropyamANasya prakRtopayogitve pariNAma' ityalaGkArasarvasvakAraH / ___anvayaH-khaga, janaiH mama zravaNaprAghuNikIkRtA amitaM madhu tatkathA adharyadhAriNaH mama madanAnalabodhane ghAyyA abhavat-( iti ) dhik / hindI-he vihaMga, lokajanoM dvArA mere kAnoM ko atithi banAyI gayI ( sunAyI gayI ) pracura madhu-sama mITho usakI kathA mujha aghora vyakti ke kAmajvara ko dIpta karane meM sAmiSenI-agni dIpta karanevAlI RcA ( agni-prajvalana-maMtra) bana gayI-so dhikkAra hai mujhe / TippaNI-damayaMtI kI kathA to amRta samAna mIThI hai, para hAya re hatabhAgya nala, usake nimitta vaha agnisa mindhanI sAmadhenI RcA pramANita huii| sudhAvadhIraNI' kathA kA jvalana-sahAyikA bana jAnA durbhAgya hI hai / 'alaMkArasarvasva' ke anusAra AropyamANa ke prakRtopayogI hone para pariNAma alaMkAra hotA hai'AropyamANasya prakRtopayogitve prinnaamH|' isa AdhAra para mallinAtha ne yahA~ damayaMtI-kathA ke dhAyyA rUpa meM prakRtamadanAgni ke iMdhanasvarUpa upayoga se pariNAma alaMkAra mAnA hai, vidyAdhara ke anusAra yahAM atizayokti-rUpaka-arthAntaranyAsa kI saMsRSTi hai| padya ke prathama caraNa meM rUpaka aura madana meM analatva ke Aropa kA kathA meM maMtratva ke Aropa meM nimitta hone se azliSTa zabdanibaMdhana paraMparitarUpaka mAna kara caMdrakalAkAra ne donoM rUpakoM kA aMgAMgibhAva. saMkara mAnA hai / / 56 // viSamo malayAhimaNDalIviSaphUtkAramayo mayohitaH / bata kAlakalatradigbhavaH pavanastadvirahAnalaMdhasA // 57 //
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 naiSadhamahAkAvyam __ jIvAtu-viSama iti / vipamaH pratikUlaH kAlakala digbhavaH yamadigbhavaH prANahara iti bhAvaH, pavano dakSiNamArutaH tadvirahAnalavatA damayantIvirahAgnisamidhA taddAhya netyarthaH / mayA malaye malayAcale yA ahimaNDalI sarpasaGghaH tasyAH viSaphUtkAramaya UhitastadrUpa iti takita ityarthaH / loke ca 'agnireghAMsi phUtkAravAtedhmAyata' iti bhAvaH / vateti khede / virahAnalaghasetirUpakotthApi. teyaM dakSiNapavanasya malayAhimaNDalI phUtkAratvotprakSeti saMkaraH // 57 // anvayaH-kAlakalatradigbhavaH viSamaH pavanaH tadvirahAnalaMghasA maga malayA himaNDalI viSaphUtkAramayaH uuhit| bata ! hindI-kheda ki yamarAja kI bhAryArUpA dakSiNa dizA meM utpanna duHsaha pavana ko usa ( damayaMtI) ke virahAnala ke IMdhana maiMne malayAcala kI sapaM maNDalI ke viSabhare phUTakAra-sadRza mAnane kI kliSTa kalpanA kii| TippaNI-malaya kA zItala, mada, sugandha samIra damayaMtI ko viyogAgni meM dagdha hote nala ko malaya-candana-dRkSoM para lipaTe nAgoM kA phUtkAra-sadRza pratIta hotA thA / mallinAtha ke anusAra rUpakotthApitA utprekSA hone se saMkara, vidyAdhara kI dRSTi meM kAyaliMga aura rUpaka alaMkAra aura padArtha meM vAkyAthaM pratipAdana se oja guNa / / 57 // pratimAsamasau nizAkaraH khaga ! saGgacchati yahinAdhipam / kimu tIvratarastataH karairmama dAhAya sa dhairyataskaraiH ? // 58 // jIvAta--pratimAsamiti / asau nizA karo mAsi mAsi pratimAsampratidarzamityarthaH / vIpsAyAmavyayIbhAvaH / dinAdhipaM sUrya saGgacchati prApnotIti yattataH prApta', sa nizAkaraH tIvratarairata eva dhairyataskarairmama dhairyahAribhiH karaiH sauraiH tata AnItaiH mama dAhAya saGgacchatItyanuSaGgaH, kimuzabda utprekSAyAm / atra saGgamanasya dAhArthatvotprekSaNAt phalotprekSA // 58 // anvayaH-khaga, asau nizAkaraH pratimAsaM yat dinAdhipaM saGgacchati kimu tataH saH tIvrataraH dhayaMtaskaraiH karaH mama dAhAya? hindI-he AkazacArI ( haMsa ), yaha nizAkara ( caMdra ) pratyeka mahIne
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH jo sUrya meM saMgamana karatA hai, so kyA vaha atyaMta tIkSNa, dhIraja kI taskara kiraNoM dvArA mujhe jalAne ke lie usase milatA hai ? TippaNI-virahI ko zItala caMdra-kiraNeM bhI dAhaka pratIta hotI haiM / isake kAraNa kI yaha saMbhAvanA kI gayI hai ki caMdra pratimAsa jo sUrya rAzisthita hotA hai, so usase yaha dAhakatA le AtA hai| svayam to hAni pahuMcA nahIM sakatA to anya kI sahAyatA se pahu~cAtA hai| AkAzacArI grahoM kA bheda AkAzacArI hI jAna sakatA hai, 'khaga' sambodhana ko yahI sArthakatA hai-khe AkAze gacchati khagaH / 'saGgamana' ko 'dAhArthatA' meM utprekSA ke kAraNa phalotprekSA (jIvAtu), anupamAna ( sAhityavidyAdharI ) // 58 // kusumAni yadi smareSavo na tu vajraM viSavallijAni tat / hRdayaM yadamUmuhannamUrmama yaccAtitamAmatItapan // 59 // ___ jIvAtu--kusumAnIti / smareSavaH kusumAnyeva yadi na tu vajramazaniH sadyomaraNAbhAvAditi bhAvaH / tattathA astu kintu viSavallijAni viSalatotpannAni / yadyasmAdamUH smareSavaH 'patrI ropa iSuddhayori'ti strIliGgatA, mama hRdayamamUmuhan amUrcchayan muhyateNau caG, yadyasmAdatitamAmatimAtramavyayAdAmpratyayaH / atItapan tApayantisma, tapate? caG mohatApalakSaNaviSamakAryadarzanAdviSavallijatvotprekSA // 59 // anvayaH-smareSavaH kusumAni yadi na vajaM tu tat viSavallijAni (athavA yadi smareSavaH viSavallijAni kusamAni na tu tat vajram ), yat mama hRdayam amUmahan yat ca atitamAm atItapan / hindI--yadi kAma ke bANa phUla hai, vajra nahIM, to ve viSavallarI se utpanna hue haiM ( athavA yadi kAmabANa viSalatA se utpanna phUla nahIM haiM to ve vaz2a haiM ), jo ki mere hRdaya ko unhoMne mUcchita kara diyA aura jo ki atyaMta saMtapta kiyaa| TippaNI-bhAva yaha ki damayaMtI ke viyoga meM nala kA hRdaya besudha aura atisaMtapta hai, puSpabANa viSavallI se janme haiM, ataH vimohita karanevAle haiM, ve 4 naM0 dvi0
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 naiSadhamahAkAvyam vajra haiM, so dAhakatA se yukta haiM / vidyAdhara ke anusAra anupamAna aura mallinAtha ke anusAra utprekssaa|| 59 / / tadihAnavadhau nimajjato mama kndrpshraadhiniirdhau| bhava pota ivAvalambanaM vidhinaa'ksmiksRssttsnnidhiH|| 60 // jIvAtu-taditi / tattasmAdihAsminnanavadhau apAre kandarpazarairya AvimanovyathA 'puMsyAdhirmAnasI vyathe'tyamaraH / tasminneva nIradhI samudre nimajjato antargatasya mama vidhinA daivenAkasmAdakANDe bhavamAkasmikamadhyAtmAditvAt Thak, avyayAnAmbhamAtre TilopaH tadyathA tathA sRSTasannidhiHsannidhAnaM bhAgyAdAgata ityarthaH / tvaM poto yAnapAtramiva 'yAnapAtrantu pota' ityamaraH / avalambanaM bhava / / anvayaH-tat iha anavadhau kandapaMzarAdhinIradhau nimajjataH mama vidhina AkasmikasRSTasannidhiH pota iva avalambanaM bhava / hindI-so isa nirmaryAda kAmabANajAtavyathA-samudra meM DUbate mere vidhAtA dvArA jo akasmAt nikaTa bheja diyA gayA hai, usa jalayAna kI bhAMti Azraya bno| TippaNI-viraha-vyathA-sAgara meM DUbate nala ko haMsa devAdiSTa jalayAna ke samAna sahAyaka-AlaMbana pratIta huaa| rUpaka-upamA kI saMsRSTi // 60 / athavA bhavataH pravartanA na kathaM piSTamiyaM pinaSTi naH ? / svata eva satAM parArthatA grahaNAnAM hi yathA yathArthatA // 61 // jIvAtu-athaveti / athavA iyaM no'smAkaM sambandhinI 'ubhayaprAptI karmaNIti niyamAt kartari kRdyoge SaSThIniSedhe'pi zeSaSaSThIparyavasAnAt karbarthalAbhaH / bhavataH 'ubhayaprAptI karmaNI'ti SaSThI, pravartanA preraNA 'NyAsazrantho yuca', kathaM piSTaM na pinaSTi ? svataH pravRttiviSayatvAt piSTapeSaNakalpetyarthaH / hi yasmAd grahaNAnAM jJAnAnAM yathArthatA yAthArthyaM yathA prAmANya miva svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiva 'gRhyatAM jAtA manISA svata eva mAnami'ti miimaaNskaaH| satAM parArthatA parArthapravRttiH svata eva na tu parataH / upamAsaMsRSTo'rthAntaranyAsaH / anvayaH-athavA naH iyaM bhavataH pravarttanA kathaM piSTaM na pinaSTi, hi yathA grahaNAnAM yathArthatA svataH eva ( tathA ) satAM parArthatA ( api svataH eva ) /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH margaH 51 hindI-athavA jo yaha maiM Apako pravattita kara rahA hU~, vaha kyA piSTapeSaNa nahIM hai ? ( hai hI ), kAraNa ki jaise jJAna svataH pramANa hote haiM vaise hI sajjanoM kI paropakAra zIlatA bhI svataH hotI hai| TippaNI-mImAMsakoM ke anusAra jJAna svayam apanA pramANa hotA hai-gRhyatAM jAtA manISA svata eva mAnam / isake viparIta naiyAyika jJAna ko parataH pramANa mAnate haiN| sajjana apravartita hI paropakArarata rahate haiN| bhartRhari ke anusAra svArtha tyAga kara parArthaghaTaka satpuruSa kahAte haiM-'satpuruSAH parArthaghaTakAH svArtha prityjy...|' mallinAtha ke anusAra upamAsaMmRSTa arthAntaranyAsa, vidyAdhara ke anusAra nidarzanA vAkyadRSTAntAlaGkAra / / 61 // tava varmani varttatAM zivaM punarastu tvaritaM samAgamaH / api sAdhaya sAdhayepsitaM smaraNIyA samaye vayaM vayaH / / 62 // jIvAta--taveti / he vayaH ! tava vartmani zivaM maGgalaM vartatAM, tvaritaM kSiprameva punaH samAgamo'stu, api sAdhaya gaccha, IpsitamiSTaM sAdhaya sampAdaya samaye kAryakAle vayaM smaraNIyAH / ananyagAmi kAyaM kuryA ityarthaH // 62 / / anvayaH-tava vatmani zivaM vartatAm, tvaritaM punaH samAgamaH astu, api sAdhaya, IpsitaM sAdhaya, vayaH, samaye vayaM smaraNIyAH / hindI-mArga meM terA kalyANa ho, zIghra hI phira ( terA-merA ) milana ho, jAo aura abhISTa-sAdhana karo, he pakSI, yathAsamaya hamArA smaraNa karanA / TippaNI-rAjA ne 'zivAH santu te panthAnaH'-kahate haMsa se vidAvacana khe| choTe-choTe nATyopayogI vAkya kavi ke saMvAda-kauzala ke paricAyaka haiN| 'AzIH' nAmaka nATyAlaMkAra / daMDI ke anusAra abhilaSita vastu kA AzaMsana AzIH hotA hai-'AzIrnAmAlaGkAre'bhilaSite dastutvAzaMsanam / ' candrakalAkAra ke anusAra yahA~ chekAlaMkAra aura oja nAmaka kAvya lakSaNa hai // 62 // iti taM sa visRjya dhairyavAnnRpatiH suunRtvaagvRhsptiH| avizadvanavezma vismitaH zRtilagnaH kalahaMsazaMsitaiH // 63 // jIvAtu--itIti / dhairyavAnupAyalAbhAt sadhairyaH sUnRtavAk satyapriyavAdiSu
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ nepaghamahAkAvyam vRhaspatiH tathA pragalbha ityarthaH / 'sUnRtaM ca priye satyamityamaraH / sa nRpatiritItthaM haMsaM visRjya zrutilagnaH zrotrapraviSTaH kalahaMsasya zaMsitairvismitaH san vanavezma bhogagRhamavizat // 63 // 52 anvayaH--dhairyavAn sUnRtavAgvRhaspatiH saH nRpatiH iti taM visRjya zrutilagnaiH kalahaMsazaMsitaiH vismitaH vanavezma avizat / hindI - - dhairyazAlI, satya aura priya vANI bolane meM vRhaspatisama pragalma vaha nararAja itanA kaha haMsa ko bheja kara kAnoM meM lage ( priya hone ke kAraNa avismaraNIya ) sundara haMsa ke kahe hue ( athavA haMsa ke ramaNIya athavA gaMbhIra vacanoM ) para vismita hotA vATikA gRha meM praviSTa ho gayA / TippaNI- - nala ke dhairya, satyavAditA aura priyavAditA kA vivaraNa / rAjA ne hasa ko kArya - sAdhanArtha bhejakara vATikA meM hI usake lauTa Ane taka pratIkSA karane kA nirNaya liyA / vidyAdhara ke anusAra dIpaka aura atizayokti / caMdrakalAkAra ke anusAra 'sUnRtavAgbRhaspatiH' meM luptopamA // 63 // atha bhImasutAvalokanaH saphalaM karttuM mahastadeva saH / kSitimaNDalamaNDanAyitaM nagaraM kuNDinamaNDajo yayau // 64 // jovAtu -- atheti / atha so'NDajo haMsaH tadahareva bhImasutAyAH bhaimyA avalokanaiH saphalaM kartuM tasminneva dine tAM draSTumityarthaH / kSitimaNDalasya maNDanAyitamalaMkArabhUtaM kuNDinaM kuNDinAkhyanagaraM yayau // 64 // anvayaH--atha saH aNDajaH tat ahaH eva bhImasutAvalokana: saphalaM kattu kSitimaNDalamaNDanAyitaM kuNDinaM nagaraM yayau / hindI - tatpazcAt vaha pakSI usI dina bhImatanayA ( damayaMtI ) ke darzanoM dvArA (apane ko saphala karane ke nimitta pRthvImaNDala ke alaMkAra bane kuMDinapura kI ora cala diyA / TippaNI - kuMDina nagara samRddhi ke kAraNa to ramaNIya thA hI, damayaMtI ke kAraNa vaha pRthvImaNDala kA zRMgAra bana gayA thA / anuprAsa aura upamaH alaMkAra / / 64 /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH prathamaM pathi locanAtithiM pathikaprArthitasiddhizaMsinam / kalasaM jalasaMbhRtaH puraH kalahaMsaH kalayAmbabhUva saH // 65 // jIvAtu-atha zlokatrayeNa zubhanimittAnyAha-prathamamityAdinA / saH kalaiMsa prathamamAdau pathi mArge locanAtithi dRSTipriyaM pathikAnAM prasthAtRNAM prArthitasya iSTArthasya siddhizaMsinaM siddhisUcakaM jalasambhRtaM jalapUrNa kalasaM pUrNakumbhaM puro'gre kalayAMbabhUva dadarza // 65 // anvayaH-saH kalahaMsaH prathamaM pathi pathikaprAyitasiddhizaMsinaM jalasambhRtaM kalasaM puraH locanAtithi kalayAmbabhUva / hindI-usa kalahaMsa ne pahile mArga meM pathikoM ke abhISTa kI siddhi ke dyotaka jalapUrNa kalasa ko saMmukha netroM kA atithi banAyA ( dekhA ) / TippaNI- uddezya siddhi ke dyotaka zubha zakunoM kA tIna zlokoM (65-67) meM vivaraNa prastuta kiyA gayA hai, isa meM jalapUrNa kalaza kA vivaraNa hai| 'sAhityavidyAgharI' ke anusAra anuprAsa aura upamA, caMdrakalAkhyA ke anusAra vRtyanuprAsa aura chekAnuprAsa kA ekAzrayAnupravezasaMkara // 65 // avalambya didRkSayA'mbare kSaNamAzcaryyarasAlasaM gatam / sa vilAsavane'vanIbhRtaH phalamaikSiSTa rasAlasaMgatam // 66 // jIvAtu-avalamvyeti / sa haMso didRkSayA svagantavyamArgAlokanecchayA ambare kSaNamAzcaryarasena tadvastudarzanimittena adbhutarasena alasaM mandaM gataM gatimavalambya avanIbhujo nalasya vilAsavane vihAravane rasAlena cUtavRkSaNa saGgataM sambaddham, 'AmracUto rasAlo'sA' vityamaraH, phalamaikSiSTa dRSTavAn // 66 / / anvayaH-saH didRkSayA ambare kSaNam AzcaryarasAlasaM gatam avalambya avanomujo vilAsavane rasAlasaGgataM phalam aikSiSTa / hindI--usa ( haMsa ) ne dekhane kI icchA se AkAza meM kSaNa bhara vismayarasa se maMda gati kA avalaMbana kara rAjA kI vilAsavATikA meM AmravRkSa para pro phala ko dekhaa|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ naMSadhamahAkAvyam TippaNI-vRkSa para lagA phala dIkhA, eka aura zubhazakuna huA / 'Azcaryarasa' meM svazabdavAcyatva nAmaka rasadoSa / vidyAdhara ke anusAra asaMdaSTa yamaka alaMkAra, caMdrakalAkAra ke anusAra prathama caturtha-caraNa meM Aye do antyayamakoM kI saMsRSTi / / 66 // nabhasaH kalabhairupAsitaM jaladai ritarakSapannagam / sa dadarza pataGgapuGgavo viTapacchannatarakSupannagam / / 67 // jIvAtu--nabhasa iti / pumAn gauH vRSabhaH vizeSaNasamAsaH, 'gorataddhitalugi'ti samAsAntaSTac sa iva pataGgapuGgavaH pakSizreSTha upamitasamAsaH, nabhasaH kalabhaiH khecarakarikalparityarthaH / jaladarupA sitaM vyAptaM bhUrayaH bahavastarakSavo mRgAdanAH pannagA yasya taM viTapaH zAkhA vistAreNa, "vistAro viTapo'striyAmi'tyamaraH channatarAH atizayena chAditAH kSupA hrasvazAkhAH, 'hrasvazAkhAziphaH kSupa' ityamaraH / nagaM parvataM dadarza 'pUrNakumbhAdidarzanaM pAnthakSemakaramiti nimittajJAH / anvayaH--saH pataGgapuGgavaH kalabhaH jaladaiH upAsitaM bhUritarakSupaM viTapacchannatarApannagaM nagaM dadarza / hindI-AkAzacAriyoM meM zreSTha usa ( haMsa ) ne hastizAvakoM jaise meghoM se vyApta, pracura zAkhA-vallariyoM se yukta choTe-choTe vRkSoM se paripUrNa vRkSoM meM chipe teMdue aura saryoM se bharA pavaMta dekhA / TippaNI--yAtrA meM hAthI kA milanA zubha mAnA jAtA hai, ataH parvatazikharoM para chAye meghoM kI 'kalabha' rUpa meM kalpanA kI gayI, hiMsra pazu aura sarpa kA dIkhajAnA azakuna mAnA jAtA hai, ataH unake adarzana ke nimitta unakA vRkSoM meM chipA ho jAnA batAyA gyaa| parvata para 'yaha saba hotA hI hai / 'sAhityavidyAdharI' ke anusAra yahAM atizayokti aura asaMdaSTayamaka alaMkAra haiM, 'caMdrakalAkhyA' ke anusAra rUpaka aura aMtyayamaka // 67 // sa yayau dhutapakSatiH kSaNaM kSaNamUrdhvAyanavibhAvanaH / vitatIkRtanizcalacchadaH kSaNamAlokakadattakautukaH // 68 // jIvAtu- sa iti / sa haMsaH kSaNaM dhutapakSatiH kampitapakSamUlaH kSaNam UrdhvA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sarga: yanena Urdhvagamanena durvibhAvano dupkarAvadhAraNo durlakSa ityarthaH / pitatIkRtI vistArIkRtI nizcalo chado pakSau yasya saH, tathA kSaNamAlokakAnAM draSTaNAM dattakautukaH san yayau / svabhAvovitaH // 68 // anvayaH-saH kSaNaM dhUtapakSatiH kSaNam UrdhvAyanadurvimAvanaH kSaNaM vitatI. kRtanizcalacchadaH AlokakadattakautukaH san yayo / hindI--vaha ( haMsa ) kSaNa bhara pakSamaloM ko kaMpita karatA, kSaNa bhara U~ce ur3ane ke kAraNa durlakSya hotA, kSaNabhara nizcala paMkhoM ko phailAtA ataeva darzakoM meM kautuka utpanna karatA ur3A / / TippaNI- isa prakAra vividha zailiyoM meM uDanA pakSi-svabhAva hai, phalata. mallinAtha ke anusAra svabhAvokti alaMkAra, 'sAhityavidyAdharI' ke anusAra dIpaka. jAti kA saMkara / yahA~ se pAMca zlokoM ( 68-72) meM tIvra gati se ur3ate haMsa kA varNana hai / / 68 // tanudIdhitidhArayA rayAdgatayA lokavilokanAmasau / chadahema kaSannivAlasat kaSapASANanibhe nabhastale / / 69 // jIvAtu--tanviti / asau haMso rayAddhetoH utpannayeti zeSaH / lokasya Alokijanasya parIkSakajanasya ca vilokanAM darzanaM gatayA kautukAdvarNaparIkSAM ca vilokyamAnayetyarthaH / tanoH zarIrasya tanvA sUkSmayA ca dIdhitidhArayA razmirekhayA nimittena kaSapASANanibhe nikapopalasannibhe nabhastale chadahema nijapakSasuvaNaM kaSan gharSannivAlasat azobhatetyutprekSA // 69 / / ___ anvayaH-asau rayAt lokavilokanAM gatayA tanudIdhitidhArayA kaSapASANanibhe nabhastale chadahema kaSan iva alasat / hindI-vaha ( haMsa ) vega ke kAraNa jana-gocaratA ko prApta ( dIkhatI ) zarIra kI kiraNoM bhI dhAra se (athavA tIvra gamana vega se kRza dIkhatI dIpti dhArA se ) kasauTI ke patthara ke samAna Akaza-tala meM paMkhoM kA svarNa kasatA jaisA suzobhita huaa| TippaNI--svarNahaMsa ke zarIra kI camaka jaba AkAza meM rekhA-sI khiMcatI
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 naiSadhamahAkAvyam to lagatA ki kasauTI para kase gaye sone kI lakIra hai / mallinAtha ke anusAra utprekSA, vidyAdhara ke anusAra utprekSA aura upamA, jisameM utprekSA kI aMgabhUtA hai / ise caMdrakalAkAra ne upamA utprekSA kA saMkara kahA hai // 69 // vinamadbhiradhaH sthitaiH khagairjhaTiti zyenanipAtazaGkibhiH / na nirakSi dRzaikayopari syadasAMkAripatatripaddhatiH // 70 // jIvAtu - vinamadbhiriti / syadena vegena nAMkAriNI sAmiti zabdaM kurvANA patatripaddhatiH pakSasaraNiryasya sa haMsaH zyenanipAtaM zaGkata iti tacchaGkibhiH ataeva vinamadbhirvilIyamAnairadhaH sthitaH khargaH jhaTiti drAk ekayA hazA upari nirakSi nirIkSitaH / karmaNi luG / svabhAvoktiH // 70 // anvayaH -- syadasAGkAripatatripaddhatiH saH zyenanipAtazaGkibhiH vinamadbhiH adhaH sthitaiH khagaiH jhaTiti ekayA hazA upari niraMkSi / hindI - - vega ke kAraNa 'sA~ sA~' karate paMkhoM vAlA vaha ( haMsa ) bAjapakSI ke AkramaNa kI zaMkA kara nIce jhukate, ataeva nimna bhAga meM jAkara ur3ate AkAzacAriyoM ( pakSiyoM ) dvArA jhaTapaTa Upara eka nigAha se hI dekhA gayA / TippaNI-- haMsa itane vega se ur3A jA rahA thA ki usake paMkhoM se 'sA~- sAM' kI dhvani ho rahI thI, ataeva anya ur3ate vihaMgoM ko zaGkA huI ki kahIM yaha AkrAMtA] zyena na ho, so ve Upara kevala eka dRSTi DAla kara usase trANa pAne ko aura nIce jAkara ur3ane lage / mallinAtha ke anusAra svabhAvokti, vidyAdhara ke anusAra jAti aura kAvyaliMga / / 70 / / dadRze na janena yannasau bhuvi tacchAyamavekSya tatkSaNAt / divi dikSu vitIrNacakSuSA pRthuvegadrutamuktadRkpathaH // 71 // jIva tu -- da --dahaza iti / yan gacchan, iNo laTaH zatrAdezaH asau haMsaH bhuvi tacchAyaM tasya haMsasya cchAyAM ' vibhASA senetyAdinA napuMsakatvam / avekSya tat kSaNAt prathamaM dizi pazcAt dikSu ca vitIrNacakSuSA dattadRSTinA janena pRthuvegena drutaM zIghra muktakpathaH san na dadRze na dRSTaH / kSaNamAtreNa dRSTipathamatikrAnta ityarthaH // 71 //
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 57 anvayaH-muvi tacchAyam avekSya tatkSaNAt divi dikSu ca vitIrNacakSuSA janena pRthuvegadrutamuktadRkpathaH asau yan na dadRze / hindI--dharatI para par3atI usakI chAyA dekha kara usI kSaNa se AkAza aura ur3ane kI dizAoM kI ora A~kheM uThAkara dekhate janasamUha dvArA atyaMta tIvra gati ke kAraNa nayanapatha se ojhala hotA vaha (haMsa) ur3akara jAtA na dIkha pdd'aa| TippaNI-loka jaba taka Upara AMkha uThA kara dekha sake taba taka to tIvra gati se ur3atA haMsa AMkha-ojhala ho gyaa| vidyAdhara ne isa zloka meM kAvyaliMga aura punaruktavadAmAsa alaMkAra mAne haiM, caMdrakalAkAra ne kevala kAyaliMga kA nirdeza kiyA hai // 71 // na vanaM pathi zizriye'munA kvacidapyuccataradru cArutam / na sagotrajamanvavAdi vA gativegaprasara cA rutam / / 72 // jIvAtu-neti / gativegena prasaradrucA prasarpattejasA amunA haMsena kvacidapi uccatarANAmatyunnatAnAM druNAM drumANAM cArutA ramyatA yasmistat vanaM na zizriye / sagotrajaM bandhujanyaM rutaM kUjitaM vA nAnvavAdi nAnUditam / madhyamArge adhvazramApanodanaM bandhusambhASaNAdikamapi na kRtamiti suhRtkAryAnusandhAnaparoktiH 'palAzo drudrumAgamA' ityamaraH // 72 / / anvayaH-gativepragasaradrucA amunA pathi kvacit, api uccataradrucArataM vanaM na zizriye sagotrajaM rutaM vA na anvavAdi / hindI-ur3e jAne ke vega ke kAraNa jisakI zomA kA prasAra ho rahA thA, aise isa ( haMsa ) ne mArga meM kahIM U~ce-U~ce drumoM ( vRkSoM ) kI suSamA se maMDita vana meM Azraya nahIM liyA aura na apane kUjana karate sagotra haMsoM ke sAtha saMlApa kiyaa| TippaNo-U~ce vRkSa dekha kara vana meM vizrAma karanA aura sajAtIya pakSiyoM ke sAtha kUjana-saMlApa karanA pakSi-svabhAva hai, kiMtu zIghra pahu~cane ke AkAMkSI rAja haMsa ne isa svabhAva kA vyatikrama kiyaa| yamakAlaGkAra // 72 //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam atha bhImabhujena pAlitA nagarI maJjurasau dharAjitA / patagasya jagAma dRkpathaM harazailopamasaudharAjitA // 73 // jIvAtu-atheti / dharAjitA bhUmijayinA 'satsUdvipe'tyA dinA kvipi tuka bhImasya bhImabhUpasya bhujena pAlitA himazalopamaiH saudhaH rAjitA majumanojJA asau pUrvoktA nagarI kuNDinapurI patagasya haMsasya dRkpathaM jagAma, sa tAM dadarzetyarthaH / atra yamakAkhyAnuprAsasya himazailopameti, upamAyAzca saMsRSTiH // anvayaH-atha dharAjitA bhomabhujena pAlitA harazailopamasaugharAjitA maJjuH aso nagarI patagasya dRkpathaM jagAma / hindI--tadannatara pRthvIjayI rAjA bhIma kI bhujA dvArA rakSita ziva-parvata kailAsa sadRza prAsAdoM se zobhita vaha kuDinapurI haMsa ke dRSTipatha ko pApta huI ( diikhii)| TippaNI-isa zloka se Aramma karake 'vidhukara""*mIvanena' (zloka saMkhyA 106) taka 34 zlekoM meM kuDina purI kA varNana hai| aMtato gatvA haMsa ko kuDina purI dikhAyI dii| vaha U~ce aura saphedI kiye-sudhAdhavala prAsAdoM se yukta thI, yaha dyotita karane ke lie 'harazalopamasaudharAjitA' kahA gayA / 'bhImabhujena' kA bhImau zatrUNAM bhayajanako bhujo yasya tena-vigraha karake pRthvIjayI rAjA ke zatrubhayajanaka bhujAoM se pAlita' athaM bhI kiyA gayA hai / 'prakAza-kAra ne 'asau gharAjitA' kA 'asodharAjitA' pATha kalpita kara 'saudharAjitA-asaudharAjitA' meM virodhAbhAsa kA ullekha kiyA hai / vidyAdhara ke anusAra isa zloka meM samAsopamA aura yamaka alaMkAra haiM tathA mallinAtha kI dRSTi meM 'yamakAkhyAnuprAsa-upamA' kI saMsRSTi hai| caMdra kalAkAra ne virodhAbhAsa-yamaka-anuprAsaupamA kI saMsRSTi kA nirdeza kiyA hai // 73 // dayitaM prati yatra santataM ratihAsA iva rejire bhuvaH / sphaTikopalavigrahA gRhAH zazabhRdbhittaniraGkabhittayaH // 74 // jovAta-tAM varNayati-dayitamiti / yatra nagaryA sphaTikopalavigrahAH sphaTikamayazarIrA ityrthH| ata eva zazabhRdbhittaniraGkabhittayaH zazAGka
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH zakala niSkalaGkAni kuDyAni yepAnte 'bhittaM zakalakhaNDe ve'tyamaraH, bhideH kvipratyayaH / 'bhittaM zakalami'tyAdi nipAtanAt 'radAbhyA mi'tyAdinA niSThAnatvAbhAvaH / gRhAH dayitaM bhImaM prati santataM bhuvaH bhUmernAyikAyAH ratihAsAH kelihAsA iva rejire ityutprekSA // 74 // anvayaH--yatra sphaTikopalavigrahAH zazabhRdbhittaniraGkabhittayaH gRhAH dayitaM prati santataM bhuvaH ratihAsAH iva rejire / hindo-jisa nagarI meM sphaTikaratnamaya zarIra dhArI (sphaTikaratnoM se nirmita), zazAMka ( caMdra ) ke khaMDa ( kalA ) ke tulya niSkalaMka dIvAroM vAle ghara svAmI (rAjA) ke prati pravRtta pRthvI ke suratakelisamaya ke hAsoM ke samAna suzobhita the| TippaNI-gRhoM kI samRddhi janita zomA ke varNana ke sAtha hI 'ratihAsa' ke sAmya dvArA kavi yaha dyotita karanA cAhatA hai ki bhImanareza pRthvI kA priya pati 'dayita' thA, jisake sAtha vaha niraMtara ratikeli meM nimagna rahatI thii| mallinAtha ke anusAra utprekSA, vidyAdhara ne yahA~ anuprAsa, upamA, utprekSA kA ullekha kiyA hai| caMdrakalAkAra utprekSA-upamA kI saMsRSTi kA nirdeza karate haiM / / 74 / / nRpanIlamaNIgRhatviSAmupayatra bhayena bhaasvtH| zaraNAptamuvAsa vAsare'pyasadAvRttyudayattamaM tamaH / / 75 / / jIvAtu-nRpeti / yatra nagaryA tamondhakAraH bhAsvato bhAskarAt bhayena nRpasya ye nIlamaNInAM gRhAH teSAM tviSaH tAsAmupadhezchalAdityapahnavabhedaH / 'ratnaM maNiyori'tyamaraH / 'kRdikArAdaktinaH' iti GIS / zaraNApta zaraNaM gRhaM rakSitAramanvAgataM 'zaraNaM gRharakSitrori'tyamaraH / vAsare divase'pyasadAvRtti apunarAvRtti kiJcodayattamamudyattamaM saduvAsa // 75 // anvayaH--yatra bhAsvataH bhayena nRpanIlamaNIgRhatviSAm upadheH zaraNAptaM tamaH vAsare api asadAvRtti udayattamam uvAsa / hindI-jahA~ sUrya ke bhaya se rAjA ke nIlamaNi se bane gRhoM kI nIla kAMti ke vyAja se zaraNa-prApta aMdhakAra dina meM bhI AvRttihIna udaya ko prApta hotA nivAsa karatA thaa|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam TippaNI- -- Azaya yaha hai ki kuMDinapurI meM aise indranIlamaNinirmita prAsAda bhI the, jinakI nIlimA para sUrya bhI aprabhAvI thaa| jo aMdhakAra eka bAra A gayA, vaha phira una bhavanoM se sUrya se AkrAMta hone kI AzaMkA ke kAraNa vApasa hI nahIM gayA, indranIlamaNiyoM kI nIlimA meM milakara gharoM ke bhItara hI raha gayA / mallinAtha ke anusAra apaha nava, vidyAdhara kI dRSTi meM apahanuti, vibhAvanA aura udAtta alaMkAra caMdrakalAkAra kI dRSTi meM samAsokti aura udAtta kI saMsRSTi // 75 // 60 sitadIpramaNiprakalpite yadagAre hasadaGkarodasi / nikhilAnnizi pUrNimA tithInupatasthe'tithirekikA tithiH // 76 // jIvAtu - siteti / sitaiH dIprazca maNimi / prakalpite ujjvalasphaTikanirmite hasadaGkarodasi vilasadaGkarodaske dyAvApRthivIvyApinItyarthaH / yadagAre yasyA nagaryA gRheSvityarthaH / jAtAvekavacanaM nizi nikhilAn tithInekikA ekAkinI ekaivetyarthaH / ' ekAdA kiniccAsahAya' iti cakArAt kapratyayaH / 'pratyayasthAt kAt pUrvasye' tIkAraH / pUrNimA tithI rAkAtithiH / 'tadAdyAstithayori' tyamaraH / atithiH san upatasthe atithirbhUtvA saGgatetyarthaH 'upAddevapUje'tyAdinA saGgatikaraNe Atmanepadam / sphaTikabhavanakA ntinityakImudIyogAt sarvA api rAtrayo rAkArAtraya ivAsannityabhedokte ratizayoktibhedaH // " anvayaH - sitadIpramaNiprakalpite hasadaGkarodasi yadagAre nizi nikhilAn tithin atithi: ekikA tithiH pUrNimA upatasthe / hindI - dIptimaya zveta sphaTikamaNi-nirmita, ( ataeva ) samIpastha dharatIAkAza vihasita ( prakAzita ) karane vAle ( athavA gharatI AkAza ke madhya ko prakAzita karanevAle ) jisa nagarI ke gRhoM meM rAtri meM samagra tithiyoM kI atithibhUtA eka tithi pUrNimA hI rahA karatI thI / TippaNI-- Azaya yaha hai ki damakatI sphaTika maNiyoM ke bane zubhra gRhoM meM vahA~ rAta meM bhI cAMdanI jaisA prakAza phailA rahatA thA, lagatA thA pratyeka rAtri pUrNimA hai / sphaTika maNiyoM se nikalate prabhApaTala ke kAraNa gharoM meM
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH thor3A-sA bhI aMdhakAra na raha pAtA thA, so pratyeka tithi jo pUrNimA hI kI bhrAMti ho jAyA karatI thii| mallinAtha ne bheda hone para bhI abheda-kathana ke kAraNa yahA~ atizayokti mAnI hai, vidyAdhara ke anusAra yahAM asaMbaMdha meM saMvaMdhakathanarUpA atizayokti ke atirikta tithiyoM meM gRha-vyavahAra samAropa se samAsokti aura pUrNimA ke atithibhAva ke kAraNa rUpaka bhI hai, zabdAlaMkAra anuprAsa hai // 76 // sudatIjanamajjanApitaghu sRNairyatra kssaayitaashyaa| na nizA'khilayApi vApikA prasasAda grahileva mAninI // 77 // jIvAtu-sudatIti / yatra nagaryA zobhanA dantA yAsAM tAH sudatyaH striyaH, atrApi vidhAnAbhAvAtrAdezazcintya iti kecit 'agrAntazuddhazubhravRSavarAhebhyazceti cakArAt siddhirityanye, sudatyAdayaH strISu yogarUDhAH, 'striyAM saMjJAyAmi'ti datrAdezAt sAghava ityapare, tadetatsarvamabhisandhAyAha vAmanaH'sudatyAdayaH pratividheyA' iti / tA eva janA lokAH teSAM majjanAdavagAhAdapitaH kSAlitaiH ghusRNaiH kungkum| kaSAyitAzayA surabhitAmyantarA bhogaciha naH kaluSitahRdayA ca vApyeva vApikA dIpikA prahilA, 'graho'nugrahanirbanghAvi'ti vizvaH / tadvatI dIrgharoSA picchAditvAdilaca divAdiH / mAninIstrINAmIpkRtaH kopo 'mAno'nyAsaGgini priye' ityuktalakSaNo mAnaH tadvatI nAyikeva akhilayA nizA nizayA srvraatriprsaadnenetyrthH| na prasasAda prasannahRdayA nAbhUt tAdRk kSobhAditi bhAvaH // 77 // anvayaH-yatra sudatIjanamajjanApitaH ghusRNaH kaSAyitAzayA vApikA mahilA mAninI iva akhilayA nizA api na prasasAda / hindI-jisa nagarI meM sundara dAMto vAlI sundarI-samUha kI jalakrIDA se vitIrNa kukumAgarAgoM se gaMdale jala vAlI bAvar3I pUrI rAta bhI usI prakAra prasAdita-svaccha nahIM rahatI thI, jaise ki ( sapatnIjana meM pratiphalita priya ke ) kukumAMgarAga ko dekha dUSita mana vAlI, durAgrahayuktA mAnavatI nArI (priya ke dvArA bhA~ti-bhAMti se manAye jAne para bhI ) azayA ( jAgI ) rahakara rAta meM bhI prasanna nahIM hotI hai| TippaNI-bhAva yaha ki snAna aura jalakrIDA itanI adhika huA karatI
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ naSadhamahAkAvyam thI ki snAnArthinI sundariyoM ke zarIra se chUTakara jala ko malA banAne vAlA aMgarAga rAta-dina bAvar3iyoM meM ghulA hI rahatA thaa| durAgrahavatI mAninI bhI nizA kAla meM jAgI rahakara priya kI mAnamanauala se prasanna nahIM hotii| upamA aura udAtta alaMkAra / / 77 // kSaNanIravayA yayA nizi zritavaprAvaliyogapaTTayA ! maNivezmamayaM sma nirmalaM kimapi jyotiravAhyamIkSyate / / 78 // jIvAtu--kSaNeti / nizi nizIthe kSaNaM nIravayA ekatra suptajanatvAdanyatra dhyAna stimitatvAnniHzabdamAzritaH prAptaH vaprAvaliH yogapaTTa iva anyatra vaprAvaliriva yogapaTTo yathA sA tathoktA yayA nagaryA maNivezmamayaM tadrUpaM nirmalamavAhyamantarvati kimapi avAGmanasagocaraM jyotiH prabhA Atmajyotizca IkSyate sevyate sma / atra prastutanagarI vizeSasAmyAdaprastutayoginIpratIteH smaasoktiH| anvayaH-nizi kSaNanIravayA zritavaprAvaliyogapaTTayA yathA maNivezmamayaM nirmalam kimapi abAhya jyotiH IkSyate sma / hindI-madhya rAtri meM kSaNa bhara ko niHzabda ho prAkArapaMktirUpa yogapaTTa kA Azraya le jisa ( kuMDinapurI ) ke dvArA ratnagRharUpa nirmala kisI ( avAGmanoviSayA) AbhyaMtara jyoti ( Atma jyoti ) kA darzana kiyA jAtA thaa| TippaNI-Azaya yaha hai ki dina bhara karmasaMkulA kolAhala se pUrNa kuDina purI meM AdhI rAta ko jAkara kahIM kucha zAMti-niHzabdatA AtI thii| isakI udbhAvanA niHzabda ho, yogapaTTa kA sahArA le Atmajyoti kA sAkSAt karatI dhyAnamagnA yoginI kI samatA dvArA kI gayI hai| mallinAtha ke anusAra yahA~ samAsokti hai, kyoMki prastuta nagarI ke sAmya dvArA aprastuta yoginI kI pratIti hotI hai| vidyAdhara ke anusAra udAtta alaMkAra hai / / 78 // vilalAsa jalAzayodare kvacana dyauranubimbiteva yaa| parikhAkapaTasphuTasphuratpratibimbAnavalambitAmbuni // 79 // jIvAtu-vilalAseti / yA nagarI parikhAyAH kapaTena vyAjena sphuTaM parito vyaktaM tathA sphuratA pratibimbenAvalambitaM madhye cAgRhyamANaM cAmbu
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH yasmin tasmin prativimbAkAntamambu paritaH sphurati pratibimbadezena sphurati tenaiva pratibimbAditi bhAvaH kvacana kutracijjalAzayodare hradamadhye kasyacit hradasya madhya ityarthaH / anuvimbitA pratibimbitA dyauramarAvatIva vilalAsetyutprekSA // 79 // _anvayaH-yA parikhAkapaTasphuTasphuratprativimbAnavalambitAmbuni kvacana jalAzayodare anubimbitA dyauH iva vilalAsa / hindI--jo ( kuDinapurI ) khAI ke vyAja se vyakta, sphurita hote apane pratibimba se nirAdhAra jala meM kahIM jalAzaya ke madhya pratibimbita hotI svargapurI jaisI vilasita hotI thii| TippaNI nagarI ke cAroM ora jala marI vizAla khAI thI, jisameM kahIMkahIM nagarI kI parachAI spaSTa hotI thI, lagatA thA ki svargapurI hI jala meM utara AyI hai| jahA~-jahA~ parachAI par3atI thI, vahAM nagarI hI dIkhatI thI jala nahIM / utprekSA, vidyAdhara ne isake atirikta apaha nuti bhI mAnI hai, kyoMki 'parikhA nahIM, jalAzaya hI hai-aisI bhAvanA bhI banatI hai| caMdrakalAkAra ne katAvApaha nuti-utprekSA kI saMsRSTi kA ullekha kiyA hai // 79 // vrajate divi ydgrhaavloclcelaanycldnnddtaaddnaaH| vyatarannaruNAya vizramaM sRjate helihayAlikAlanAm / / 80 // jIvAtu-vrajata iti / yasyAM nagaryAM gRhAvalISu calAH caJcalAH celAucalAH patAkAgrANi tA eva daNDAstaiH tADanAH kazAghAtA ityarthaH / tAH ko divi vrajate khe gacchate helihayAleH sUryAzvapaGktaH 'helirAliGgane ravAvi'ti vaijyntii| kAlanAM codanAM sRjate kurvate aruNAya sUryasArathaye vizramaM svayaM tatkAryakaraNAdvizrAnti 'nodAttopadeze'tyAdinA ghani vRddhiprtissedhH| vyataran daduH / atra helihayAlezca lAJcaladaNDatADanAsambandhe'pi tatsambandhoktaratizayoktibhedaH, tena gRhANAmarkamaNDalaparyantamaunatyaM vyajyata iti alaGkAreNa vastudhvaniH / / 80 // __ anvayaH-yadgRhAvalIcalacelAJcaladaNDatADanAH divi bajate helihayAlikAlanAM sRjate aruNAya vizramaM vyataran /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 naSaghamahAkAvyam hindo-jisa ( nagarI ) ke prAsAdoM para phaharAtI caMcala patAkAoM ke vastra-prAMta-rUpa DaMDoM ke prahAra AkAza maMDala meM daur3ate sUrya ke ghor3oM ko preraNA dete sArathi aruNa ko vizrAma diyA karate the| TippaNI-kuDinapurI ke ucca prAsAdoM para jo patAkAeM phaharatI thIM, ve sUryAsvoM ke zarIra para laga-laga kara hAMkane ke daMDa kA kAma kiyA karatI thoM, jisase sUrya-sArathi ko vizrAma mila jAtA thaa| mallinAtha ke anusAra asaMbaMdha meM saMbaMdha kathana ke kAraNa atizayokti, jisase prAsAdoM kI atyuccatA vyaMjita hotI hai, ataH alaMkAra dvArA vastudhvani / vidyAdhara kI dRSTi meM atizayokti aura anuprAsa / / 80 // kSitigarbhadharAmbarAlayaistalamadhyoparipUriNAM pRthak / jagatAM salu yA'khilAdbhutA'jani sArenijacihnadhAribhiH / / 8 / / jIvAta-kSitIti / talamadhyopari baghomadhyordhvadezAn pUrayantIti tatpUriNAM payatAM pAtAlabhUmisvargANAM pRthagasaGghINaM yAni nijAni pratiniyatAni nijavilAgi niyancapAnasakcandanAdiliGgAni dhArayantIti taddhAribhiH tathoktaH sAraratkRSTa : bhitikuhare gharAyAM bhUpRSThe ambare AkAze ca ye AlayA gRhAH taiH bhUmyantarva hiH / zirogRharityarthaH / yA nagarI akhilA kRtsnA adbhutA citrA yajami jAtA / 'dIpajane' tyAdinA janeH kartari luGa, clezciNAdevAH / atra kSitigaryAdInAM talamadhyopari jagatsu satAM taccihnAnAJca yathAsaMzyasambandhAt ythaasNsyaalkaa|| etena trailokyavaibhavaM gamyate // anvayaH--talamadhyoparipUriNAM jagatAM pRthak cihnadhAribhiH sAraH kSitigarbhadharAmbarAlayaH yA akhilA amRtA ajani khalu / hindI-tala (nimna pradeza pAtAla), madhya ( gharatI), upari (AkAza). saMjJaka sRSTiyoM ( pAtAla, pRthvI aura svarga ) ke pRthak-pRthak ciha na dhAraNa karane vAle sAra ( zreSTa ) aMzoM se nirmita pAtAla, pRthvI, AkAza-trilokI ke AvAsoM se ( yukta ) jo saMpUrNa nagarI vicitra hI nirmita huI thii| TippaNI-kuMDinapurI meM tribhUmika-titalle ghara the, tahakhAne ( pAtAla
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH ke pratIka ), unake Upara ke khaMDa ( kSiti ke pratIka ), unake Upara ( AkAza ke pratIka ), jinameM kramazaH ina tInoM ke pratIkasvarUpa saMpatti, dhAnyAdi aura caMdanAdi-bhoga sAmagrI rahatI thI, jisase pratIta hotA thA ki nagarI ke AvAsa trilokI ke sArabhUta tattvoM se nirmita haiN| isa prakAra vaha nagarI tIna loka se nyArI lagatI thii| mallinAtha ke anusAra yathAsaMkhya, vidyAdhara ke anusAra yathAsaMkhya aura udAtta tathA caMdra kalAkAra ke anusAra vyatireka alaMkAra / / 81 // dadhadambudanIlakaNThatAM vahadatyacchasudhojjvalaM vapuH / kathamRcchatu yatra nAma na kSitibhRnmandiramindumaulitAm / / 82 / / jIvAta--dadhaditi / yatra nagaryAmambudairambudavannIlaH kaNThaH zikharopakaNThaH gajazca yasya tasya bhAvastattAM 'kaNTho gale sannidhAna' iti vizvaH / daghat acchayA sudhayA lepanadravyeNa ca sudhAvadamRtavaccojjvalaM vapurvahat 'sudhA lepo'mRtaM sudhe'tyamaraH / kSitibhRnmandira rAjabhavana mindumaulitA mindumaNDalaparyantazikharatvaM kathaM nAma na Rcchatu ? gacchatvevetyarthaH / rAjabhavanasya tAgaunatyaM yuktamiti bhAvaH / anyatra nIlakaNThasya indumaulitvamIzvaratvaM ca yuktamiti bhAvaH / atra vizeSaNavizeSyANAM zliSTAnAmabhidhAyAH prakRtArthamAtraniyantraNAt prakRtezvarapratIteH dhvanireva // 82 // anvayaH--yatra ambudanIlakaNThatAM dadhat atyacchasudhojjvalaM vapuH vahat kSitibhRnmandiram indumaulitAM kathaM nAma na Rcchatu ? hindI-jisa ( nagarI ) meM ghire bAdaloM ke kAraNa UparI bhAga aura cUnA-potA hone ke kAraNa atyanta svaccha sapheda zarIra ( AvAsa-sthala ) dhAraNa karatA dharaNIdhara ( rAjA ) kA mahala meghazyAmakaMTha vAle aura nirmala cAMdanI ( athavA amRta ) ke samAna zubhra dehadhArI caMdramauli ( ziva ) ke bhAva ko ( mauli arthAt zikhara para caMdramA ko ) kyoM na prApta kare ? ( kare hI ) // TippaNI--rAjamahala bahuta UMcA hai, jisase ghire bAdaloM ke kAraNa usakA UparI bhAga nIlA dIkhA karatA hai aura aisA lagatA hai ki caMdramA jaise usake 5 naM0 dvi0
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 mahAkAvyam zikhara para hI DhaMgA hai / vaha ( rAjaprAsAda ) saphedI kiye jAne ke kAraNa atyanta ujjvala bhI hai / ziva nIlakaMTha, karpUragaura aura caMdramauli haiM / ye tInoM vizeSatAe~ rAjaprAsAda meM bhI uparyukta praNAlI se spaSTa haiM, ataH usakI tulanA nIlakaNTha, sudhojjvala, caMdramauli ziva se kI gayI / samasta guNa hone ke kAraNa yaha zivatva, yaha unnatabhAva prApta karanA ucita hI hai / mallinAtha ke anusAra zliSTa vizeSaNa- vizeSyoM kA prakRtArtha mAtra niyaMtraNa hone se prakRta zivapratIti ke kAraNa yahA~ dhvani hai, vidyAdhara ne yahA~ zleSAlaMkAra kA nirdeza kiyA hai, caMdrakalAkAra asaMbaMdha meM saMbaMdha kathana hone ke kAraNa atizayokti mAnate haiM / bahurUpakazAlabhaJjikA mukhacandre pu kalaGkaraGkavaH / yadanekakasaudhakandharAharibhiH kukSigatIkRtA iva // 83 // jIvati / bahurUpakAH bhUyiSThasaundaryAH, zaiSikaH kapratyayaH / teSu zAlabhaJjikAnAM kRtrimaputrikANAM mukhacandreSu kalaGkaraGkavaH candratvAt sambhA vitA : kalaGkamRgAH te yasyAM nagaryAmanekeSAM bahUnAM saudhAno kandharAsu kaNThapradezeSu ye harayaH siMhAH taiH kukSigatIkRtA iva grastAH kimityutprekSA mukhacandrANAM niSkalaGkatvanimittAt, anyathA kathaM candre niSkalaGkateti bhAvaH // 83 // anvayaH--bahurUpakazAlabhaJjikA mukhacandreSu kalaGkaraGkavaH yadanekakasaudhakandharAharibhiH kukSigatIkRtAH iva ( dRzyante ) / hindI - - atyanta sundara AkAra vAlI putaliyoM ke mukhacaMdroM para sthita lAMchana mRga jisa nagarI ke bahusaMkhyaka prAsAdoM kI kaMdharAoM ( madhya sthAnoM ) meM bane ( kRtrima ) siMhoM dvArA mAnoM kukSigata kara liye ( khA DAle ) gaye dIkhate haiM / TippaNI-- kuMDinapurI ke aneka prAsAdoM meM stambhAdi para zAlabhaMjikAe (putaliyA~) banAyI gayI haiM, unake mukha atyanta sundara haiM, mRgaciha nahIna caMdra ke mamAna / jaba mukha caMdra haiM, tava svAbhAvikatayA una para kalaGkacihana mRga bhI rahanA ucita hai, para vaisA nahIM hai / isakA kAraNa yaha saMbhAvita hai ki prAsAdoM kI kaMdharAoM meM bane ( kRtrima ) siMha unheM khA gaye / mallinAtha
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH ne utprekSAlaMkAra kA ullekha kiyA hai, vidyAdhara ne utprekSA aura rUpaka kA, caMdrakalAkAra donoM alaMkAroM kI nirapekSa sthiti ke kAraNa saMsRSTi mAnate haiM / 67 basidivaM sa tathyavAgupari smAha divo'pi nAradaH / adharAtha kRtA yayeva sA viparItA'jani bhUmibhUSayA // 84 // jIvAtu - balIti / sa prasiddhaH tathyavAk satyavacanaH nAradaH balisadmadivaM pAtAlasvargaM divo merusvargAdapyuparisthitAmutkRSTAJcAha sma uktavAn / adAnIM bhUmibhUSayA yayA nagaryA agharA nyUnA aghastAcca kRtevetyutprekSA sA sidyaurviparItA nAradoktaviparItA ajani / sarvoparisthitAyAH punaraghaH sthitiH vaiparItyam // 84 // anvayaH - tathyavAk saH nAradaH balisaddmadivaM divaH api upari Aha sma, atha bhUmibhUSayA yayA adharA kRtA iva sA viparItA ajani / hindI - - satyavAdI una devarSi nArada ne balirAja ke AvAsa pAtAla-svarga ko dyau svagaM se bhI Upara ( U~cA, zreSTha ) kahA thA, parantu pRthvI ko alaMkRta karanevAlI kuDinapurI dvArA jaise nIcI ( nyUna, avara, aMgrejI bhASA meM 'DAuna' ) kara dI gayI vaha ( pAtAlapurI ) viparIta ( punaH nimnabhAgasthitA ) ho gayI / TippaNI- --nArada ne to ThIka hI kahA thA ki balirAja kA vaibhava, unakA pAtAla svarga ko bhI tiraskRta karane vAlA hai, para kuMDinapurI ke vaibhava ke sammukha pAtAlapurI kA vaibhava bhI nagaNya ho gayA, to adhaH sthita pAtAla punaH aghaHsthita ho gayA / nArada ke kathanAnusAra pAtAla svarga se samRddha thA, kuMDina purI pAtAla se bhI samRddha hai, isa prakAra kuMDinapurI pAtAla-svarga donoM se zreSTha siddha huI / 'svarlokAdapi ramyANi pAtAlAnIti nAradaH / prAha svargasadAM madhye pAtAlebhyo gato divi // ' ( viSNupurANa 215 - 5 ) / mallinAtha ne utprekSA kA ullekha kiyA hai, vidyAdhara ke anusAra yahA~ utprekSA aura rUpaka alaMkAra hai, jinakA aMgAMgibhAva 'saMkara' caMdrakalAkAra dvArA nirdiSTa hai // 84 // pratihaTTapathe gharaTTajAt pathikAh vAnadasakusaurabhaiH / kala hAnna ghanAn yadutthitAdadhunApyujjhati ghargharasvaraH // 85 //
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam ___ jIvAtu-pratIti / panthAnaM gacchantIti pathikAH teSAmA hvAnaM dadAti tathoktamAhvakam adhvAnaM gacchatAmAkarSakamityarthaH / saktUnAM saurabhaM sugandho yasmin pratighaTTapathe pratyApaNapathe / 'avyayaM vibhaktI'tyAdinA vIpsAyAmavyayIbhAvaH / 'tRtIyAsaptamyorbahula'miti saptamyA amabhAvaH / gharaTTAH godhUmacUrNagrAvANaH tajjAt yasyA nagaryAH utthitAt kalahAt ghargharasvanaH nirjharasvaraH kaNThadhvaniH ghanAn meghAn adhunApi nojjhati na tyajati / sarvadA sarvahaTTeSu gharaTTA meghavAnaM dhvanantIti bhAvaH / atra ghanAnAM gharaTTakalahAsamvandhe'pi sambandhokteratizayoktiH / tathA ca ghardharasvanasya taddhetukatvotprekSA, vyaJjakAprayogAd gamyotprekSeti saGkaraH / / 85 // ____ anvayaH--pratihaTTapathe pathikA hvAnadasaktusaurabhaiH gharaTTajAt yadutthitAt kalahAt ghargharasvaraH adhunA api dhanAn na ujjhati / hindI-pratyeka hATa ke mArga meM pathika kA AhvAna karane vAle ( apanI ora khIMcane-vAle ) satuoM kI sugandha ur3AtI ATA-cakkiyoM ke saMghaTTana se jisa nagarI meM uThA 'gharghara' zabda Aja bhI bAdaloM ko nahIM chodd'taa| TippaNI-bhAva yaha ki pratyeka hATa-bAjAra meM sattuoM kI vipulatA hai, sattU Adi pIsatI cakkiyoM se ur3atA saktu-sugandha pathiko ko AkRSTa karatA hai / cakkiyoM ke pattharoM kI kalaha-ragar3a se jo 'gharghara' zabda hotA hai, vahI mAnoM bAdaloM meM samA gayA hai, anyathA bAdaloM ko gar3agar3AhaTa kahAM se milatI ? yaha bhI mAnA gayA hai ki kuMDinapurI meM bane sattU itane sugandhi aura svAdiSTa hote the ki pathika saktu bhojana ke svAda meM vahA~ ruka jAyA karate the aura megha pathikoM ko ghara jAne kI preraNA diyA karate the, yahI 'gharaTTa meghakalaha' kA kAraNa barAbara banA rahatA thaa| megha pIDita karate haiM, saktu-parimalo se gharaTTa jilAte haiN| gharaTTa pathikoM ko AhvAna dete haiM, megha khaMDana karate haiN| gharaTTa-megha kalaha karate 'ghargharAte' rahate haiN| hATa-bAjAroM meM barAbara aisA kalaha rahA karatA hai, grAhakoM ko eka dukAnadAra pukAratA hai, dUsarA usakA prativAda karatA hai, donoM jhagar3ate rahate haiN| kuDinapurI kA bAz2Ara aisA hI vyApAra-saMkula hATa thaa| vidyAdhara ne yahA~ adhyavasAya ke siddha hone ke AdhAra
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH para atizayokti kA nirdeza kiyA hai, mallinAtha ne asaMbaMdha meM saMbaMdhakathanarUpA atizayokti aura gamyotprekSA ke saMkara kA, kyoMki ghana-gharaTTa-kalaha kA hetu paghara zabda hai, jisase utprekSA hotI hai / / 85 / / / varaNaH kanakasya mAninI divamaGkAdamarAdrirAgatAm / ghanaratnakavATapakSatiH parirabhyAnunayannuvAsa yAm / / 86 // jIvAtu-varaNa iti / kanakasya sambandhI varaNaH tadvikAraH prAkAraH sa evAmarAdrirmeruH yAM nagarImeva mAninI kopasampannAmata eva aGkAgnijotsaGgAdAgatAM bhUlokaM prAptAM divamarAvatIM ghane nibiDe ratnAnAM kavATe ratnamayakavATe eva pakSatI pakSamUle yasya sa san pariramya upagUhya meroH pakSavattvAtpakSatirUpatvamanusaran anuvartamAnaH uvAsa / kAminaH praNayakupitAM preyasImAprasAdamanugacchantIti bhAvaH / rUpakAlaGkAraH sphuTa eva, tena ceyaM nagarI kutazcita kAraNAdAgatA dyaureva varaNazca svarNAdrirevetyutprekSA vyajyate // 86 // anvayaH-kanakasya varaNaH amarAdriH yo mAninIm aGkAt AgatAM divaM ghanaratnakavATapakSatiH parirabhya anunayana uvAsa / hindI-svarNa prAkAra-rUpa devagiri sumeru jisa mAninI ( nagarI ) ko goda se chiTaka AyI svargapurI ke tulya aneka ratnajaTita kapATa-rUpa paMkhoM se yukta ho AliMgana kara manAtA huA basa gayA hai| TippaNI-yahAM nagarI kI mAninI nAyikA svargapurI se tulanA kI hai, jo apane priya sumeru se rUTha kara goda se chiTaka Ayo hai, prAkAra priya sumeru, ratnajaTita kivAr3a usake paMkha aura bAhu haiM, jinase ur3a kara vaha priyA ke pAsa A pahu~cA hai aura AliMgana karake mAninI ko manA rahA hai| priyA vahA~ se jAtI nahIM, so 'pakherU' hote hue bhI priya kahIM basa gayA hai / arthAt purI svargapurI ke tulya hai aura sumeru jitanA unnata aura damakolA / mallinAtha ke anusAra rUpaka dvArA utprekSA vyaMgya hai, vidyAnAtha rUpaka kA nirdeza karate haiM aura kahate haiM ki yahA~ samAsokti nahIM ho sakatI, kyoMki nAyaka-nAyikA ke vyavahAra kI pratIti rUpaka se hI hotI hai| caMdrakalAkAra ne samastavastuviSaya sAGga
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSaSamahAkAvyam rUpaka aura liMgasAmya se nAyaka-nAyikA-vyavahAra kA samAropa mAna kara samAsokti ke aMgAMgibhAva saMkara kA ullekha kiyA hai // 86 / / analai: pariveSametya yA jvaladarkopalavaprajanmabhiH / udayaM layamantarA raveravahadbANapurIparAddhaya tAm / / 87 // jIvAtu-analairiti / yA nagarI raverudayaM layamastamayaM cAntarA tayomadhyakAla ityarthaH / 'antarAntareNa yukta' iti dvitiiyaa| jvalatAmarkAzusamparkAta prajvalatAmarkopalAnAM vaprAjjanma yeSAntaH sUryakAntaH prAkArajanyaH analaH pariveSametya pariveSTanaM prApya bANapuryAH bANAsuranagaryAH zoNitapurasya parAddharyatAM zreSThatAmavahat / atrAnyadharmasyAnyena sambandhAsaMbhavAttAdRzIM parAryatAmiti saadRshyaakssepaanidrshnaalngkaarH|| 87 // anvayaH-yA raveH udayaM layam antarA jvaladarkopalavaprajanmabhiH analaH pariveSam etya bANapurIparAyatAm avahat / hindI-jo nagarI sUrya ke udaya aura asta ke madhya dedIpyamAna sUryakAMta maNi ke prAkAroM se utpanna agnipuMja se pariviSTa ( AvRta ) ho bANAsuranagarI ( zoNitapurI ) kI zreSThatA ko dhAraNa kara letI thii| TippaNI-ziva kRpA se zivabhakta bANAsura kI nagarI zoNitapurI cAroM ora agni se pariviSTa rahatI tho, kuDinanagarI kI bhI vasI zreSThatA yahA~ pramANita kI gayI hai| kuDinanagarI ke prAkAra meM sUryakAMta maNiyoM bhI paryApta thoM, sUryodayAstakAla meM UMce prAkAra kI ve maNiyA~ damakane lagatI thIM, jisase purI pariviSTa ho, agnipariviSTA bANa-nagarI-sI lagatI thii| mallinAtha ke anusAra anya ke dharma kA anya se saMbaMdha-nirUpaNa hone se yahA~ nidarzanAlakAra hai, vidyAdhara ke anusAra udAtta bhI hai // 87 // bahukambumaNirvarATikAgaNanATatkarakarkaTotkaraH / himabAlukayA'cchavAlukaH paTu dadhvAna yadApaNArNavaH / / 88 // jIvAtu-vahviti / bahavaH kambavaH zaGkhA maNayazca yasmin saH varATikA. gaNanAya kapadikAsaMkhyAnAya aTantaH tiryak pracarantaH karAH pANaya eva karka
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH TotkarAH kulIrasaMghAH yasmin saH, himavAlukayA karpUreNa acchavAlukaH svacchasikataH yasyAH puraH ApaNo vipaNirevArNavaH paTu dhIraM dadhvAna nanAda, 'kapardo varATike'ti halAyudhaH / 'zaGkhaH syAt kamburastriyAmi'tyamaraH / 'sitAbhro himabAlukA', 'syAtkulIraH karkaTaka' iti cAmaraH / / 88 // anvayaH-bahukambumaNiH varATikAgaNanATatkarakakaTotkaraH himabAlukayA acchabAlukaH yadApaNArNavaH paTu dadhvAna / hindI--aneka zaMkhoM, maNi-muktAdi se paripUrNa, kaur3iyoM kI ginatI ke lie ghUmate hAtha rUpa karkaTasamUha ( giragiToM) se vyApta, kapUrareNukA dvArA svaccha bAlU se yukta jisa ( nagarI ) kA hATa rUpa samudra atizaya garjanA karatA rahatA thaa| TippaNI--karma-saMkula kuMDinapurI ke hATa kI tulanA kI gayI hai garajate samudra se| vahAM laharoM kA kolAhala hotA hai, yahA~ ke samudrasama zaMkha-maNi Adi se pUrNa, kapUra-bAlukAmaya hATa meM lena-dena meM kaur3iyA ginate janasamUha kA kolAhala hai| 'paTudadhvAna'-se jana saMkulatA sUcita kI gayI hai| sAMgarUpaka alaMkAra // 88 // yadagAraghaTATTakuTTimasravadindUpalatundilApayA / mumuce na pativrataucitI praticandrodayamabhragaGgayA // 89 // jIvAta-yaditi / yasyAH nagaryAH agAraghaTAsu gRhapaGktiSu aTTAnAmaTTAlikAnAM kuTTimeSu nibaddhabhUmipu, 'kuTTimo'strI nibaddhA bhUri'tyamaraH / sravadbhirindusamparkAt syandamAnarindUpalazcandra kAntaH hetubhiH tundilAH pravRddhA Apo yasyAH tayA, tundAdibhya ilac 'RkpUri'tyAdinA samAsAntaH / abhragaGgayA mandAkinyA, 'mandAkinI viyadgaGge'tyamaraH / candrodaye candrodaye praticandrodayaM vIpsAyAmavyayIbhAvaH / pativratAnAmaucitI aucityaM brAhmaNAditvAd 'guNavacane' tyA dinA SyaapratyayaH, 'SidgaurAdibhyazceti GIS / sa ca 'mAtari Sicceti pittvAdeva siddha mAtAmahazabdasya gaurAdipAThenA nityatvajJApanAdvaikalpikaH / ata eva vAmanaH--vyaJaH pitkArya bahulamiti strInapuMsa
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 naiSadhamahAkAvyam kayorbhAva kriyayoH SyaJ / kvacicca vuJ 'aucityamaucitI maitryaM maitrI vuJ prAgudA. hRtami'tyamarazca / na mumuce na tatyaje / bhartuH samudrasya candrodaye vRddhidarzanAtasya api tathA vRddhirucitaa| 'Arti mudite hRSTA proSite malinA kRzA / mRte hi mriyate yA strI sA strI jJeyA pativatA // ' iti smaraNAditi bhAvaH / atrAbhragaGgAyAH yadagAretyAdinA vizeSaNArthAsamvandhe'pi sambandhokteratizayoktiH, tathA ca yadagArANAmatIndumaNDalamonnatyaM gamyate tadutthApitAM ceyamasyAH pAtivratyadharmAparityAgotprekSeti saGkaraH, sA ca vyaJjakAprayogAd gamyA / / 89 // __ anvayaH-yadagAraghaTATTakuTTimasravadindUpalatundilApayA abhragaGgayA praticandrodayaM prativrataucitI na mumuce / hindI-jisake AvAsoM kI aTAriyoM kI Upara kI chata meM lagI dravIbhUta hotI ( pighalatI ) caMdrakAMtamaNiyoM se bahate pracura jala se AkAzagaMgA ne pratyeka caMdrodaya ke avasara para ( pUrNimA meM ) pativratAoM ke lie ucita dharma ko nahIM chodd'aa| TippaNI-kuDinapurI ke AvAsa itane U~ce the ki candrodaya ke avasara unakI chatoM para lagI caMdrakAMta maNiyA~ pighalakara apane pracura jala se AkAza gaMgA meM jalavRddhi kara detI thii| nadiyoM kA pati hai samudra, pratyeka caMdrodayaparva pUrNimA ko samudra meM jvAra A jAtA hai, usake saMsarga se samudra patnI gaMgA meM bhI jvAra A jAtA hai, isa prakAra pati ke harSa meM harSita gaMgA bhAgIrathI pAtivratya kA AcaraNa karatI hai / parantu kyA kare AkAzagaMgA, kaise usameM jvAra utpanna ho? kuDinapurI-prAsAdoM kI aTAriyoM kI caMdrakAMtamaNiyA~ pighala kara isameM sahAyaka bana jAtI haiM aura AkAzagaMgA kA pAtivrata raha jAtA hai / vidyAdhara ke anusAra yahA~ atizayokti-kAvyaliMga-udAtta kI saMsRSTi hai| mallinAtha ne atizayokti-utprekSA kA saMkara mAnA hai tathA atizayokti alaMkAra se gamya AgAronnatya ke AdhAra para vastudhvani // 89 // rucayo'stamitasya bhAsvataH skhalitA yatra nirAlayAH khalu / anusAyamabhuvilepanApaNakazmIrajapaNyavIthayaH // 90 //
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 73 jIvAta-rucaya iti / yatra nagaryAmanusAyaM pratisAyaM vIpsAyAmavyayIbhAvaH / vilepanApaNeSu sugandhadravyanipadyAsu kazmIrajAni kuGkumAnyeva paNyAni paNanIyadravyANi teSAM vIthayaH zreNayaH astamitasyAstaGgatasya bhAsvataH sambadhinyaH skhalitAH astamayakSobhAt cyutAH ataeva nirAlayAH nirAzrayAH rucayaH prabhAH abhuH khalu. kathaJcitpracyutAH sAyantanArkatviSa iva bhAnti smetyarthaH / kuGkumarAzInAM tadA tatsAvAdiyamutprekSA vyaJjakAprayogAdgamyA / bhAturluGi jherjusAdezaH / / 90 // anvayaH-yatra anusAyaM vilepanApaNakazmIrajapaNyavIthayA astam itasya bhAsvataH skhalitAH nirAlayAH rucayaH abhuH kila / hindI-jisa nagarI meM pratyeka saMnyA ko sugandha-sAmagrI ke hATa meM kesaravikraya kI galiyAM astAcala ko jAte sUrya se cyuta huI ( ataeva ) nirAdhAra kAnti zreNiyA~ jaisI AmAsita hotI thiiN| TippaNI--kesara kI galiyoM ke sAmya ke AdhAra para sUryaruciyoM se unakI tulanA kI gyii| yahA~ mallinAtha ne gamyotprekSA mAnI hai, vidyAdhara ne vizeSAlaMkAra bhI, rudraTa ke anusAra jisakA lakSaNa hai-kiJcidavazyAdheyaM yasminnavadhIyate nirAdhAram tAhagupalabhyamAnaM vijJeyo'sau vishesso'tH|| caMdrakalAkAra utprekSA vizeSa kA aMgAMgibhAva saMkara mAnate haiM / / 90 // vitataM vaNijApaNe'khilaM paNitaM yatra janena vIkSyate / munineva mRkaNDusUnunA jagatIvastu purodare hareH // 91 / / jIvAtu-vatatamiti / yatra nagIM vaNijA vaNigjanena paNituM vyavahatuM. mApaNe paNyavIthyAM vitataM prasAritamakhilaM jagatyAM loke sthitaM vastu padArthajAtaM purA pUrva hare viSNorudare mRkaNDusUnunA muninA mArkaNDeyeneva janena lokena vIkSyate viSNUdaramiva samastavastvAkaro'yamavabhAsata ityarthaH / purA kila mArkaNDeyo harerudaraM pravizya vizva tatrAdrAkSIditi kathayanti / / 91 // anvayaH-yatra vaNijA paNitum ApaNe vitatam akhilaM jagatIvastu purA hareH udare mRkaNDusUnunA muninA iva janena vIkSyate /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam hindI-jahA~ vyApAriyoM dvArA vikrayArtha hATa meM phailAye samasta sAMsArika vastujAta ( sAmAna ) ko prAcIna kAla meM viSNu ke udara meM ( samAyA vizva ) mRkaMDu ke putra mAkaMDeya ke samAna loka-jana dekhA karate haiN| TippaNI-hATa meM saba Avazyaka sAmagrI prApta hotI thI, ise paurANika kathA dvArA spaSTa kiyA gayA hai| prAcIna kAla meM mArkaNDeya muni ne viSNu ke udara meM samagra saMsAra dekhA thaa| darzanIya-zrImadabhAgavata (12.9) / vidyAdhara ke anusAra upamA aura udAtta, alaMkAra // 91 // samameNamadaiyadApaNe tulayan saurabhalobhanizcalam / paNitA na janAravairavaidapi kUjantamaliM malImasam // 92 // jIvAtu-samamiti / yasyA nagaryA ApaNe saurabhalobhanizcalaM gandhagrahaNaniSpandaM tataH kriyayA durbodhamityarthaH / malImasaM malInaM sarvAGganIlamityarthaH / anyathA pItamadhyasyAle: pItimnava vyavacchedAt, ato guNato'pi durgrahamityarthaH / 'jyotsnAtamistre'--tyAdinA nipAtaH / ali bhRGgameNamadaH samaM kastUrI miH saha tulayan tolayan paNitA vikretA kUjantamapi janAnAmAravaiH kalakalaiH nAvaita, zabdato'pi na jJAtavAn ityarthaH / iha nizcalasyAleH guJjanaM kavinA prauDhavAdenoktamityanusandheyam / atrAle lyAdeNamadokteH sAmAnyAlaGkAraH / 'sAmAnyaM guNasAmAnye yatra vastvantarakate' ti lakSaNAt / tena bhrAntimadalaGkAro vyajyate // 92 // anvayaH-yadApaNe saurabhalomanizcalaM malImasam alim eNamadaH samaM tulayan paNitA kUjantam api janAravaiH na avait / hindI-jisa ( nagarI ) ke hATa meM sugandha ke abhilASa meM nizcala kAle bhauMre ko eNamRga ke mada ( kastUrI ) ke sAtha tolatA dukAnadAra ( usake ) gujAra karane para bhI jana-kolAhala meM pahicAna nahIM pAtA thaa| TippaNI-kastUrI ke raMga kA kAlA bhaurA sugandha se prAkRSTa ho nizcala usa para baiThA thA, so eka-sA raMga hone ke kAraNa dukAnadAra kastUrI ke sAtha bhauMre ko bhI tola diyA, taba bhaurA bhanabhanAne lagA, parantu jana-saMkula hATa meM
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 75 itanA kolAhala ho rahA thA ki vyApArI ko bhauMre kA bhAna hI nahIM huA / mallinAtha ko yahA~ yaha Apatti hai ki baiThA hone para bhauMrA 'manamana' nahIM karatA, ur3ane para hI karatA hai, kavi kI yaha ukti prauDhivAda ke AdhAra para hI hai / unake anusAra 'ali' ko varNasAmya ke AdhAra para kastUrI mAnane ke kAraNa yahA~ sAmAnya alaMkAra hai, jisase bhrAntimAn alaMkAra vyaMjita hotA hai // 92 / / ravikAntamayena setUnA sakalAhaM jvalanAhitoSmaNA / zizire nizi gacchatAM purA caraNau yatra dunoti no himam // 93 // jIvAtu--- ravikAnteti / yatra nagaryAM sakalAhaM kRtsnamahaM 'rAjAhaHsakhibhyaSTaca' / 'rAtrAhAhAH pusI'ti pulliGgatA, atyantasaMyoge dvitIyA, yogavibhAgAtsamAsaH / jvalanena tapana karAbhipAtAtprajvalanena AhitoSmaNA janitoSmaNA janitoSNena ravikAntamayena setunA setusadRzenAdhvanA sUryakAntakuTTimAdhvanetyarthaH / gacchatA saJcaratAM caraNau caraNAnityarthaH / 'stanAdInAM dvitvaviziSTA jAtiH prAyeNe' ti jAtI dvivacanam / zizire ziziratauM tatrApi nizi himaM purA no dunoti nApIDayat / 'yAvatpurAnipAtayorlaT' atra setorUSmAsambandhe'pi tatsambandhokteratizayoktiH, tatrottarasyAH pUrvasApekSatvAta saGkaraH // 93 // ___ anvayaH-yatra sakalAhaM jvalanAhitoSmaNA ravikAntamayena setunA gacchatAM caraNau zizire nizi himaM purA no dunoti / hindI-jisa ( purI ) meM samagna dina ( sUrya ke ) tApa se uSNa (garamAye sUryakAMtamaNimaya setu para jAnevAloM ke caraNoM ko zizira Rtu kI (ThaMDI) rAta meM zIta kaSTa nahIM de pAtA thaa| TippaNI-dhUpa se dina meM setu kI sUryakAMtamaNiyA~ itanI garma ho jAtI thIM ki uSNatA rAta bhara banI rahatI thI aura jAnevAle bar3e sukha se pula pAra kara lete the, ThaMDa jAr3e kI Rtu meM bhI nahIM laga pAtI thii| mallinAtha ke anusAra yahA~ setu-uSmA kA asambandha rahane para bhI sambandhakathana ke kAraNa atipAyokti hai, usameM uttaravattinI ke pUrvasApekSa hone ke kAraNa saMkara hai| vidyAghara
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 naiSadhamahAkAvyam kI dRSTi meM vizeSokti aura udAtta alaMkAra, caMdrakalAkAra ne ina donoM alaMkAroM ke aMgAMgimAva se sthita hone ke AdhAra para donoM kA saMkara mAnA hai // 93 / / vidhudIdhitijena yatpathaM payasA naiSadhazIlazItalam / zazikAntamayaM tapAgame kalitIvrastapati sma nAtapaH // 94 // jiivaat-vidhviti| vidhudIvitijena indukarasamparkajanyena payasA salilena naiSadhasya nalasya zIlaM vRttaM svabhAvo vA tadvacchItalaM zazikAntamayaM yatpathaM yasyAH nagaryAH panthAnaM tapAgame grISmapravekSe kalitIvraH kalikAlavaccaNDaH AtapaH na tapati sma / nala kathAyAH kalinAzakatvAditi bhAvaH / atra nagarapathasya indUpalapayaHsambandhokteratizayoktiH, tatsApekSatvAdupamayoH saGkaraH / / 94 / / anvayaH--vidhudIdhitijena payasA naSaghazIlazItalaM zazikAntamayaM yatpathaM tapAgame kalitIvraH AtapaH na tapati sma / hindI-caMdrakiraNoM se saMjAta jala ke kAraNa niSadharAja ( nala ) ke zIla-se zItala caMdrakAMtamaNimaya jisa (nagarI) ke mArga ko grISmatuM ke AjAne para kali ke tulya tIkSNa dhUpa tApa na de pAtI thii| TippaNI-isa zloka meM pUrva zloka kI bhAMti mArga ke grISmartu, meM bhI zItala rahane kA vivaraNa diyA gayA hai, sAtha hI saMketa hai ki nala kathA ke zravaNa se kali-prabhAva naSTa hotA hai, jaisA ki 'na. ca.' (11) meM "kSitirakSiNaH' se ( akSiNaH kSitiH ) akSI-kali kA nAza batAyA gayA hai / mallinAtha ne pUrva zloka ke samAna atizayokti aura tatsApekSa hone se upamA ke saMkara kA nirdeza kiyA hai, vidyAdhara ke anusAra vizeSokti-udAtta-upamA kI saMsRSTi hai // 94 / / parikhAvalayacchalena yA na pareSAM grahaNasya gocraa| phaNibhASitabhASyaphakkikA viSamA kunnddlnaamvaapitaa||95 // jIvAtu--parikheti / parikhAvalayacchalena parikhAveSTanavyAjena kuNDalanAM maNDalAkArarekhAmavApitA pareSAM zatrUNAM grahaNasyAkramaNasya anyatra anyeSAM grahaNasya jJAnasya na gocarA aviSayA yA nagarI viSamA durbodhA phaNibhASitabhASyaphakkikA pataJjalipraNItamahAbhASyasthakuNDaligranthaH tadvaditi zeSaH / atra
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH srg| oo nagaryAH kuNDaligranthatvenotprekSA // sA ca parikhAvalayacchaleneti apahnavotthApitatvAta sApahnavA vyaJjakAprayogAd gamyA // 95 // ___ anvayaH--parikhAvalayacchalena kuNDalanAm adApitA pareSAM grahaNasya na gocarA viSayA phaNibhASitabhASyaphakkikA / hindI-kheyA-maNDala ( khAI ke ghere ) ke vyAja se kuNDalanA (golAkAra) ko prApta ( ghirI ) ataeva zatruoM ke adhIna ( parAdhIna ) na ho sakane kA viSaya jo ( nagarI ) anya logoM ke jJAna kA aviSaya banI, kuNDalitA zeSAvatAra mahAmuni pataJjalikRta mahAbhASya kI phakkikA ke samAna thii| TippaNI--janazruti hai ki vararuci ne pAtaJjala mahAbhASya ko phakkikA ko kuNDalita kara diyA thA arthAt grantha ke durjeya sthaloM para gherA banA diyA thA ki inakA Azaya 'zeSa' hI samajha sakate haiM anya koI nahIM, isI prakAra kuNDinapurI ko 'kuNDalitA' arthAt khAI se ghirI hone ke kAraNa para-zatru apane adhIna karane kI bAta soca bhI nahIM pAte the| mallinAtha ke anusAra apaha nava se utthApita 'sApahnavA-gamyotprekSA' hai, vidyAdhara kI dRSTi meM yahA~ apaha, nuti aura upamA alaMkAra hai / caMdrakalAkAra ke anusAra pratIyamAnotprekSA-kaitavApahna ti kA saMkara hai| rAjazekhara ke anusAra 'AkSipya bhASaNAd bhASyam' ( kAvyamImAMsAzAstranirdezAdhyAya, arthAt svayam zaGkAoM kA AkSepa karake usakA samAdhAna bhASya hai / eka aura paribhASA ke anusAra jahA~ sUtrAnusArI padoM ke dvArA sUtrArtha kiyA jAtA aura svapadoM kA varNana hotA hai, vaha bhASya hai-'sUtrArtho varNyate yatra padaiH sUtrAnusAribhiH / svapadAni ca varNyante bhASyaM bhASyavido viduH / / ' mukhapANipadAkSiNa paGkajai racitA'GgeSvapareSu campakaiH / svayamAdita yatra bhImajA smarapUjAkusumasrajaH zriyam // 96 / / jIvAtu--sukheti / yatra nagaryAM mukhaJca pANI ca pade ca akSiNI ca yasmin tasmin prANyaGgatvAd dvandvakavadbhAvaH / paGkajaiH racitA sRSTA apareSu mukhAdivyatirikteSvaGgaSu campakaizcampakapuSpaH racitA sarvatra sAdRzyAvyapadezaH / bhImajA bhaimI svayaM smarapUjAkusumasrajaH zriyaM zobhAmAdita aattvtii| dadAteluGi
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam 'sthAdhvoricce' tItvaM 'hrasvAdaGgAditi salopaH / atra anyazriyo'nyasyAsambhavAt zriyamiva zriyamiti sAdRzyAkSepAnidarzanAbhedaH / tathA tadaGgAnAM paGkajAdyabhedokteratiyoktiH / tadutthA pitA ceyaM nidarzanaMti saGkaraH // 96 / / anvayaH-yatra paGkajaH mukhapANipadAkSiNa camparkaH apareSu aMgeSu racitA bhImajA smarapUjAkusumasrajaH zriyaM svayam Adita / hindI-jahA~ kamaloM dvArA jisake mukha, hAtha, paira aura nayana race gaye haiM aura campaka puSpoM se anya aMga, aisI phUloM se racI gayI bhImaputrI (damayantI) ne kAma-pUjA kI phUlamAlA kI zobhA ko svayam hI svIkAra liyA thA / TippaNI-kamalavadanA, kamalakaracaraNA, paMkajanayanA, campakatanu damayantI jaise phUloM kI banI thI, isa prakAra vahI mAnoM svayam kAmapUjA kI puSpamAla thii| kAma bhI usase santuSTa ho jAne kI sthiti meM thaa| jo use eka vAra dekha letA thA, usakI 'kAmanA' karane lagatA thaa| mallinAtha ke anusAra yahA~ atizayokti aura tadutthApitA nidarzanA kA saMkara hai, vidyAdhara kI dRSTi meM nidarzanA aura rUpaka / / 96 // jaghanastanabhAragauravAdviyadAlambya vihartumakSamAH / dhruvamapsaraso'vatIrya yAM zatamadhyAsata ttskhiijnH|| 97 // jIvAtu--jaghaneti / jaghanAni ca stanau ca jaghanastanaM, prANyaGgatvAd dvandvakavadbhAvaH / tadeva bhAraH tasya gauravAt gurutvAdviyadAlambya vihartumakSamA zataM zatasaMkhyAkA: 'viMzatyAdyAH sadaikatve saMkhyAH saMkhyeyasaMkhyayori' tyamaraH / apsaraso'vatIrya svargAdAgatya tatsakhIjanaH sakhyaH jAtAvekavacanam / yAM nagarImadhyAsata adhyatiSThan, 'adhizIGsthAsAM karmeti karmatvaM dhra vamityutprekSA / apsaraHkalpAH zataM sakhya enAmupAsata ityarthaH // 97 // anvayaH--jaghanastanabhAragauravAt viyat Alambya vihartum akSamAH zatam apsarasaH avatIyaM tatsakhIjanaH yAm adhyAsata dhra vam / hindI--jaghana ( nitaMba ) aura kuca-mAra guru (garuA) hone se AkAza kA sahArA lekara vihAra karane meM akSama ( asamartha ) saikar3oM apsarAe~ (dharatI
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH para utara kara usa ( damayantI ) kI sakhiyA~ hokara lagatA hai, usa (nagarI) meM nivAsa kara rahI thIM / 79 TippaNI- Azaya yaha hai ki damayantI apsarAoMse adhika sauMdaryazAlinI thI, apsarAe~ to usakI sakhI bana kara kuDinapurI meM utara AyI thIM / malliI nAtha ne yahA~ utprekSA, vidyAdhara ne sApahnavA utprekSA kA ullekha kiyA hai // | sthitizAlisamastavarNatAM na kathaM citramayI bibhartu yA ? svarabhedamupaitu yA katha kalitAnalpamukhAravA na vA ? // 98 // jIvAtu -- sthitIti / citramayI AzcaryapracurA AlekhyapracurA ca, 'AlekhyAzvaryayozcitramityamaraH / yA nagarI sthityA maryAdayA sthAyitvena ca zAlate ye te samastA varNA brAhmaNAdayaH zuklAdayazca yasyAH tasyA bhAvastattAM " varNo dvijAdI zuklAdAvityamaraH / kathaM na vibhartu bibhaveM vetyarthaH / kalitaH prAptaH analpAnAM bahUnAM mukhAnAmAravo bahumukhAnAM brahmamukha - paJcamukha - SaNmukhAnAM ca AravaH zabdo yasyAH sA yA purI svarasya dhvanerbhedaM nAnAtvaM svaH svargAdabhedaM ca kathaM vA nopaMtu upaitvevetyarthaH / ubhayatrApi sati dhAraNe kAryaM bhavedeveti bhAvaH // atra kevalaprakRtazleSAlaGkAraH ubhayorapyarthayoH prakRtatvAt / kintu ekanAle phaladvayavadekasminneva zabde arthadvayapratIterarthazleSaH prathamArdhe / dvitIye tu jatukAThavadekavadbhUtAcchabdadvayAdarthadvayapratIteH zabdazleSaH // 98 // anvayaH -- citramayI yA sthitizAli samastavarNatAM kathaM na bibhattu kalitAnalpamukhAravA yA kathaM vA svarabhedaM na upaitu ? hindI - (1) jo AlekhyoM ( citroM ) se pUrNa hai, usa nagarI meM paraspara ucita sthiti prApta karate sabhI nIla-pItAdi raMga kyoM na raheM ? ( raheMge hI ) / aura jahA~ pracura mAtrA meM mukha zabda kara rahe haiM ( aneka vyakti eka sAtha bola rahe haiM ), vahIM svara-bheda ( vibhinna svaratA ) kyoM na ho ? ( honA hI ucita hai ) / ( 2 ) jisa nagarI meM apane-apane AcAra kA paripAlana karate sabhI brAhmaNAdi caturSaNaM zobhita hoM, aisA bhAva dhAraNa karatI nagarI AzcaryamayI kyoM na ho ? ( anyatra varNasaMkaratA hai, kuMDinapurI meM nahIM, ataH usa nagarI ko
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 naiSadhamahAkAdhyam AzcaryarUpA honA hI cAhie ) / aura jahA~ vAcATa ataeva analpamukha brAhmaNoM dvArA 'Arava' (vedapATha ) hotA hai, vahA~ udAtta; anudAtta, svarita Adi svaroM kA bheda kyoM na ho ? ( trisvara veda-pATha meM svarabheda hogA hii)| (3 ) vaha nagarI Azcarya vicitra ( anUThI ) kyoM na ho, jahA~ ATha (ura, kaNTha, zira, jihvAmUla, danta, nAsikA, oSTha, tAlu) sthAnoM se uccarita hote varNa sthita hoM ? ( jahA~ salakSaNa vedapATha hotA hai, vaha vicitra hai hI, kyoMki sarvatra aisA sambhava nahIM hai ) / aura vaha nagarI 'sva:' ( svarga ) se 'abheda' kyoM na sthApita kare, jahA~ analpamukha brAhmaNa 'analpamukha' arthAt aneka mukha vAle (catumukha) brahmA jaise svarga meM veda kA 'Arava' karate rahate haiM, usI prakAra vedasvara gujarita karate rahate haiM ? athavA svarga meM analpamukha-catuma kha brahmA paMcamukha ziva, SaNmukha skaMda ke svara jaise haiM, vaise hI nagarI meM aneka mukhoM ke zabda rava hote haiN| TippaNI-citramayI kuDinapurI kA varNana vicitra zliSTa zabdAvali meM kiyA hai, jisake tIna artha nagarI ke vaicitrya ko prakaTa karate haiM, vahA~ varNavyavasthA kI maryAdA hai, salakSaNa sasvara vedapATha hotA hai, aneka Alekhya saje haiM, pracura jana-bala hai / vidyAdhara ke anusAra yahA~ zleSa alaMkAra hai, jise mallinAtha ne prakRta zleSa kahA hai, kyoMki sabhI artha prakRta haiN| kevala do arthoM ke ullekha karate mallinAtha ne batAyA hai ki eka nAla meM do phaloM ke samAna eka zabda ke do artha pratIta hone se prathamArddha meM arthazleSa hai, dvitIyArddha meM jatukASThavat ekabhUta do zabdoM se artha pratIti hone ke kAraNa zabdazleSa hai| caMdrakalAkAra ke anusAra pUrvAddha meM arthApatti, zabdazleSa dhIra prakRtazleSa kA ekAzrayAnupravezarUpa saMkara hai, dvitIyAddhaM meM bhI usI prakAra saMkara hai aura sampUrNa zloka meM saMsRSTi hai| svarucA'ruNayA patAkayA dinamarkeNa smiiyussottRssH| lilihurbahudhA sudhAkaraM nizi mANikyamayA ydaalyaaH|| 99 // jIvAtu-svaruceti / mANikyamayAH padmarAgamayAH yadAlayAH yasyAM nagaryAM gRhAH dine dine, atyantasaMyAge dvitIyA / samIyuSA saGgatena arkeNa hetunA uttuSaH arkasamparkAdutpannapipAsAH santaH svarucA svaprabhayA aruNayA AruNyaM
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH prAptayeti tadguNAlaGkAraH, 'tadguNaH svaguNatyA gAdanyotkRSTaguNAhutiri'ti lakSaNAt / patAkayA rasanAyamAnayeti bhAvaH, sudhAkaraM bahudhA lilihuH AsvAdayAmAsurityarthaH / ahni santaptAnizi zItopacAraM kurvantIti bhaavH| atra gRhANAM santApanimittasudhAkaralehanAtmakazItopacAra utprekssyte| sA coktatadguNottheti saGkaraH, vyaJjakAprayogAdgamyA // 99 // anvayaH-mANikyamayAH yadAlayAH dinaM samIyuSA arkeNa uttaSaH nizi svarucA aruNayA patAkayA sudhAkaraM bahudhA lilihaH / hindI--mANikya ratnoM se bane jisa (nagarI) ke gRha samagra dina nikaTAgata sUrya ke kAraNa uddAma tRSA (pyAsa ) se Akula ho rAta meM apanI kAMti se aruNa huI patAkA rUpA jihvA se amRtanidhi caMdra ko aneka prakAra se cAhate rahate haiN| TippaNI-kAMti kA Azaya hai ki nagarI meM sUrya-caMdra ko chUnevAle atyucca AvAsa haiM / mallinAtha ke anusAra yahA~ tRSAnivAraNArtha sudhAkara-lehanAtmaka zItopacAra kI 'utprekSA' (gamyA) hai, jo 'tadguNa' se utthApita hai, ataH donoM kA saMkara hai, vidyAdhara ke anusAra samAsokti-atizayokti-tadguNa-udAtta alaMkAroM kA saMkara hai // 99 // lilihe svarucA patAkayA nizi jihvAnibhayA sudhAkaram / zritamarkakaraiH pipAsu yannRpasadmAmalapadmarAgajam // 10 // jIvAtu-athAnayaMva bhaGgayA rAjabhavanaM varNayati-liliha iti / amalapadmarAgajaM yasyAM nagaryAM nRpasama rAjabhavanam arkakaraH zriyamatisAmI. pyAdabhivyAptam / zrayateH karmaNi ktaH, zRNAteH pakvArthAditi kecit / tadA hrasva zcintyaH, prakRtyantaraM mRgyamityAstAM tat / ata eva pipAsu tRSitaM sat pibateH sannantAdupratyayaH / svakIyA rug yasyAH tayA svarucA tadrUSitayetyarthaH / ata eva jihvA nibhayA patAkayA sudhAkaraM lilihe AsvAdayAmAsa / liheH karttari liT / tvaritatvAdAtmanepadam alaGkArazca pUrvavat, jihvA nibhayetyupamA karazna vizeSaH // 10 // 6 naM0 dvi0
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSadhamahAkAvyam anvayaH-amalapadmarAgajam arkakaraH zritaM pipAsu yannRpasama nizi svarucA jihvAnimayA patAkayA sudhAkaraM lilihe / hindI-nirmala padmarAga maNiyoM se nirmita, sUrya-kiraNoM ke samopa huA ataeva pyAsA jisa ( nagarI ) ke rAjA kA gRha rAta meM apanI kAnti se jihvAsadRza lAla banI patAkA dvArA sudhAkara ko cATA karatA hai| TippaNI-pUrvabhaMgimA ke anurUpa hI rAjagRha kI atyuccatA dyotita / mallinAtha ke anusAra alaMkAra-sthiti pUrvazlokavat hai, vizeSatA yahI hai ki yahA~ 'jihvAnibhayA'-upamA hai aura saMkara hai| vidyAdhara kI dRSTi meM alaMkArasthiti pUrvavat ho hai| caMdrakalAkAra ne bhI tadguNa-pratIyamAnotprekSA-upamA kA aMgAMgibhAva saMkara mAnA hai // 100 // amRtadyutilakSma pItayA militaM ydvlbhiiptaakyaa| valayAyitazeSazAyinassakhitAmAdita pItavAsasaH / / 101 // jIvAtu-amRteti / pItayA pItavarNayA yasyA nagaryAH valabhyAM 'kUTAgA. rantu valabhi'rityamaraH / patAkayA militaM sAmIpyAtsaGgatamamRtadyutilakSma candralAJchanaM valayAyite valayIbhUte zeSe zeta iti tacchAyinaH pItavAsasaH pItAmbarasya viSNoH sakhitAM sadRzatAmAdita agrahI dityupamAlaGkAraH // 101 // anvayaH-pItayA yadvalabhIpatAkayA militam amRtA tilakSma valayAyita. zeSazAyinaH pItavAsasaH sakhitAm aadit| hindI-jisa ( nagarI ) ke U~ce kUTAgAra kI pIle raMga kI patAkA se mila kara amRtadyuti caMdra kA zaza-cihna kuNDalI banAye zeSanAga para zayana karate pItAMbara hari ( viSNu ) ke sAmya ko prApta hotA thaa| TippaNI-U~cI valabhI kI pIlI patAkA caMdra ke kAle cihna ke cAroM ora ghira jAtI hai, jisase vaha caMdra-kalaMka 'pItAMbaro hariH' bana jAtA hai, gola ghere vAlA caMdramA hI, geDurI mAre par3A zeSanAga hai, jisa para zazacihnarUpa pItAMbara viSNu soye haiM, arthAt bar3I UMcI hai valamI (kUTAgAra ) /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH 83 upamA / caMdrakalAkhyA ke anusAra asaMbaMdha meM saMbaMdha-kathana ke kAraNa atizayoktiupamA kA aMgAMgibhAva saMkara // 101 / / ashraantshrutipaatthpuutrsnaavirbhtbhuurigtvaajihmbrhmmukhaughvighnitnvsvrgkriyaakelinaa| pUrva gAdhisutena sAmighaTitA muktA nu mandAkinI yatprAsAdadukUlavalliranilAndolerakheladdivi // 102 / / jIvAtu-azrAnteti / yasyAH nagaryAH prAsAde dukUlaM valliriva dukUlavalliH dukUlamayI patAketyarthaH / azrAntena zrutipAThena nityavedapAThena pUtAbhyaH pavitrAbhyaH rasanAmyo jihvAbhyaH AvirbhUteSu bhUristaveSu anekastotreSu ajihmena akuNThena brahmaNo mukhAnAmoghena hetunA vighnitA sajAtavighnA navasvargakriyA nUtanasvargasRSTireva keliH lIlA yasya tena gAdhisutena vizvAmitreNa pUrva brahmaprArthanAtpUrva sAmi ghaTitA arghasRSTA 'sAmi tva. jugupsana' ityamaraH / muktA pazcAnmuktA mandAkinI nu AkAzagaGgA kimanilasya karturAndolanadivi AkAze akhelat vijahAretyutprekSA / eSA kathA trizaGkapAkhyAne drssttvyaa| zArdUlavikrIDitavRttaM 'sUryAzvamasajAstatAH saguravaH zArdUlavikrIDitamiti lakSaNAt // 102 // __ anvayaH-anilAndolaiH yatprAsAdadukUlavalliH abhrAntazrutipAThapUtarasanAvibhUtabhUristavAjiha mabrahmamukhopavinitanavasvargakriyAkelinA gAghisutena pUrva sAmighaTitA muktA mandAkinI nu divi akhelat / hindI-pavana se DolatI jisa ( nagarI ) ke prAsAdoM kI dhvajA-rUpA zveta cadariyA nirantara vedapATha se pavitra rasanAoM se prakaTa hote stutigAna meM akuTha brahmA ke cAroM mukhoM dvArA ( arthAt vedapATha se pavitra cAroM mukhoM se eka sAtha brahmA jI dvArA prArthanA kiye jAne para ) navIna svarga:nirmANa kI jisakI krIDA meM vighna par3a gayA hai, aise gAdhiputra ( vizvAmitra ) dvArA addhaMnimitta kara chor3a dI gayI maMdAkinI ke samAna mAno AkAza meM laharAtI thii| TippaNI--navIna sRSTi racanevAle vizvAmitra kI kathA (trizaMku-upAkhyAna ) ke mAdhyama se AkAza meM laharAtI prAsAda-dhvajA ke citraNa dvArA prAsAda kI atyuccatA dyotita / utprekSAlaMkAra / zArdUlavikrIDita chaMda // 102 //
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ naSaSamahAkAvyam yadativimalanIlavezmarazmibhramaritabhAzacisodhavastravalliH / alabhata zamanasvasuzzizutvaM divasakarAGkatale calA luThantI // 103 / / jIvAtu-yaditi / yasyA nagaryAH ativimalIlavaizmanaH indranIlaniketanasya razmibhiH bhramaritA bhramarIkRtA bhramarazabdAt 'tatkarotI'ti NyantAt karmaNi ktaH / vallyAzca bhramarairbhAvyamiti bhAvaH / tathAbhUtA bhAH chAyA yasyAH sA zyAmIkRtaprabhetyarthaH / ata eva tadguNAlaGkAraH / zuciH svabhAvataH zubhrA saudhasya vastrameva vahniH patAketyarthaH / rUpakasamAsaH / bhramaritabhA iti rUpakAdeva sAdhakAra divasakarasya sUryasya aGkatale samIpadeze utsaGgapradeze ca calA capalA luThantI parivarttamAnA satI zamanasvasuryamunAyAH zizutvaM zaizavamalabhata bAlayamuneva babhAvityarthaH / bAlikAzca pituraGka luThantIti bhAvaH / atrAnyasya zaizavenAnyasambandhAsambhave'pi tatsadRzamiti sAdRzyAkSepAnidarzanA pUrvoktatadguNarUpakAbhyAM saGkIrNA // 103 / / anvayaH--yadativimalanIlavezmarazmibhramaritamAH zucisodhavastravalliH divasakarAGkatale calA luThantI zamanasvaSuH zizutvam alamat / hindI--jisa ( nagarI ) ke atyanta nirmala nIlamaNi-nirmita gRhoM kI kiraNoM se bhramara-varNa ( nIle raMga kI AmAvAlI prAsAda kI zubhra patAkA sUrya kI goda meM ( samIpa ) caJcalatA se krIDA karatI yama-bhaginI ( yamunA ) ke bAlyakAla ko prApta karatI thii| TippaNI-indranIlamaNi-nirmita prAsAdoM kI laharAtI zubhra patAkA maNi ke nIle raMga ke kAraNa nIlI bana kara usa yamunA ( yamunA kA varNa bhI nIlA mAnA jAtA hai ) ke sAdRzya ko prApta kara letI thI, jo apane bAlya kAla meM pitA sUrya kI goda meM caMcalatApUrvaka krIDA karatI hai| mallinAtha ne isa padya meM tadguNa aura rUpaka se saMkIrNa nidarzanA kA nirdeza kiyA hai, vidyAdhara ne anuprAsa-atizayokti-udAtta tadguNa-nidarzanA ke saMkara kaa| caMdrakalAkhyA ke anusAra yahA~ nidarzanA-tadguNa-rUpaka upamA kA saMkara hai| puSpitAgrA chaMda hai, jisake prathama-tRtIya caraNoM meM do nagaNa (II), eka ragaNa (sis), eka yagaNa
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH (Iss) krama se bAraha-bAraha varNa hote haiM aura dvitIya-caturtha caraNa meM eka nagaNa (1), do jagaNa (Is1), eka ragaNa (sis) eka guru (s) krama se teraha-teraha varNa'ayuji nayugarephato yakAro yuji ca najo jaragAzca puSpitAgrA' // 103 / / svaprANezvaranamahayaMkaTakAtithyagrahAyotsukaM pAthodaM nijakelisaudhazikharAdAruhya ytkaaminii| sAkSAdapsaraso vimAnakalitavyomAna evAbhavadyanna prApa nimeSamabhratarasA yAntI rasAdadhvani // 104 // jIvAtu-sveti / yatkAminI yannagarAGganA vimAnena kalitaM krAntaM vyoma yAbhistAH sAkSAdapsaraso divyAGganaivAbhavat / 'striyAM bahuSvapsarasa' ityabhidhAnAdekatve'pi bahuvacanaprayogaH kRtaH, yadyasmAnnijakelisaughazikharAdapAdAnAt svaprANezvarasya narmahayaM krIDAsaughaM tasya kaTakAnnitambAdAtithyagrahAya svIkArAya tatra vizramArthamityarthaH / utsukamudyuktaM gacchantamityarthaH, pAthodaM meghamAruhya rasAdAgAd yAntI gacchantI adhvani abhratarasA meghavegena hetunA nimeSaM na prApa / atra nagarAmarAGganayorbhede'pi animeSameghArohaNavyomayAnaH saiva ityabhedokteratizayoktibhedaH / zArdUlavikrIDitaM vRttam // 104 // anvayaH--yatkAminI vimAnakalitavyomAnaH sAkSAt apsarasaH eva abhavat, yat nijake lisaudhazikharAt svaprANezvaranamaharmyakaTakAtithyagrahAya utsukaM pAthodam Aruhya rasAt yAntI adhvani abhratarasA nimeSaM na prApa / hindI-jisa ( nagarI ) kI kAminI vimAna dvArA AkAza meM yAtrA karatI sAkSAt apsarA hI ho gayI thI, jo ki apane krIDA-prAsAda ke zikhara se sva-prANAnAtha ke krIDA gRha ke madhya Atithya-grahaNArtha, jAte hue jalada para ArohaNa karake, anurAga se jAtI huI, mArga meM megha ke vega ke kAraNa kSaNa bhara bhI palaka na jhapA paayii| TippaNI-keliprAsAda kI atyuccatA dyotita / kAminI-sahaja saundarya, meghayAna aura animeSatA ke kAraNa apsarAtulya lagatI thii| priya ke prati utkaMThitA nAyikA ko zIghratA apekSita rahatI hai, vilamba use sahya nahIM
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 naiSadhamahAkAvyam hotA, ata:-'adhvani nimeSaM na prApa'-mArga maiM kSaNa nimeSa bhara-kSaNa bhara ko bhI nahIM rukI / mallinAtha ne bheda meM abhedakathana rUpA atizayokti alaMkAra kA ullekha kiyA hai, vidyAdhara ne utprekSA kA, caMdrakalAkAra ne do bAra abheda kA adhyavasAya hone se yahA~ do atizayoktiyoM kI saMsRSTi aura 'kaTaka', 'zikhara' zabdoM se narmahamyaM tathA saudha kI atyuccatA vyaMgya hone ke kAraNa zabda zaktimUlavastu dhvani kA nirdeza kiyA hai| zArdUlavikrIDita chaMda // 104 // vaidarbhIkelizaile marakatazikharAdutthitaraMzuda:brahmANDAghAtabhagnasyadajamadatayA hrIdhRtAvAGmukhatvaiH / kasyA nottAnagAyA divi surasurabherAsyadezaM gatAgreryadgogrAsapredAnavratasukRtamavizrAntamujjambhate sma // 105 // jIvAtu-vaidarbhIti / 'uttAnA vai devagavA vahantI'ti zrutyarthamAzrityAhavaidarbhIke lizaile marakatazikharAdutthitaH atha brahmANDAghAtena bhagno syadajamado vegagarvo yeSAM tattathA hriyA ghRtam avAGmukhatvaM yastairaghomukhaH ataeva divi uttAnagAyA UrdhvamukhAyA ityarthaH / kasyAH surasurabheH devagavyA AsyadezaM gatAraMzubhireva darbheryasyA nagaryAH sambandhi gogrAsapradAnavratasukRtamavizrAntaM nojjRmbhate sma / kintu sarvasya api grAsadAnAdyattatsukRtamevojjRmbhitamityarthaH / atyuttamAlaGkAro'yamiti kecit / aMzudarbhANAM brahmANDAghAtAdyasambandhe'pi sambandhoktaratizayoktibhedaH / sragdharAvRttaM "mrabhnaryAnAM trayeNa trimuniyatiyutA sragdharA kIrtiteyamiti lakSaNAt // 105 // anvayaH-vaidarbhIkelizale marakatazikharAt utthitaH brahmANDAghAtabhagnasyadajamadatayA hrIdhRtAvAGmukhatvaiH divi uttAnagAyA kasyAH surasurabheH AsyadezaM gatAH yadgogrAsapradAnavratasukRtam avidhAntam ujjRmbhate sma / hindI--vidarbha kumArI ( damayantI ) ke krIDAparvata para marakatamaNinirmita zikharoM se uThI brahmAMDa ke saMghaTTana se vegajAta abhimAna ke TUTa jAne ke kAraNa lajjA se nIce mukha kiye svarga meM Upara mukha karake jAnevAlI kisI devagau ke mukhameM jinake agrabhAga cale jAte haiM, aisI, kiraNoM ke agrabhAgoM dvArA jisa ( nagarI ) meM gogrAsa-pradAna rUpa vrata kA puNya anavarata bar3ha rahA thaa|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH: TippaNI-vaidarbhI ke keli-zaila kI uccatA dyotita hai, jo marakata kA banA hai, jinase nikalatI kiraNoM ke agrabhAga uttAnagA devagI meM mukha ke pahuMca gau ko grAsa khilAne kA puNya nirantara nagarI ko dilAte rahate haiN| keli-zaila ke marakata ratnoM kI kiraNeM brahmAMDa kI ora vega se uThIM, parantu brahmANDa-saMghaTTana se unakA vega garva khaMDita ho gayA aura ve phira nIce kI ora girIM ki uttAnagA kisI surasurabhi ke mukha meM jA girii| isa prakAra anAyAsa hI nagarI ko gogrAsa dene kA puNya milatA rhaa| mallinAtha ne asaMbaMdha meM sabaMdhakathanarUpA atizayokti kA ullekha karate hue yaha bhI batAyA hai ki kucha TIkAkAroM ne yahA~ atyuttamAlaMkAra bhI mAnA hai| vidyAdhara ne rUpakAtizayokti mAnI hai, caMdrakalAkAra ( 'aMzudarbhaH' meM ) rUpaka, atizayokti, pratIyamAnotprekSA aura udAtta alaMkAroM kI saMsRSTi mAnate haiN| sragdharA chaMda hai, jisake pratyeka caraNa meM eka magaNa (sss), eka ragaNa (sis), eka bhagaNa (su), eka nagaNa (m), tIna yagaNa (Iss) ke krama se ikkIsa varNa hote haiN| sAta-sAta-sAta para yati hotI hai-'bhramnaryAnAM trayeNa trimuniyatiyutA sragdharA kIttiteyam // 105 // vidhukaraparirambhAdAttaniSyandapUrNaiH zazidRSadupakluptarAlavAlastarUNAm / viphalitajalasekaprakriyAgauraveNa vyaraci sa hRtacittastatra bhaimIvanena // 106 // jIvAtu--vidhviti / tatra tasyAM nagaryAM zazidRSadupakluptezcandrakAntazi. lAbaddhaH ata eva vidhukaraparirambhAt candrakiraNasamparkAt hetoH AttaniSyandaiH jalaprasavarNareva pUrNastarUNAmAlavAlaviphalitaM vyarthIkRtaM jalasekasya prakriyAyAM prakAre gauravaM bhAro yasya tena bhaimIvanena sa haMso hRtacitto vyrci| karmaNi luG / atrAlavAlAnAM candrakAntaniSyandAsambandhe'pi sambandhokteratizayoktibhedaH / etadArabhya catuHzlokaparyantaM mAlinIvRttaM-'nanamayayayuteyaM mAlinI bhogilokairiti lakSaNAt // 106 // anvayaH-tatra zaziSadupakluptaH vidhukaraparirammAt AttaniSyandapUrNaH
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 naMSadhamahAkAvyam tarUNAm AlavAla: viphalitajalasekaprakriyAgauraveNa bhaimIvanena sa hRtacitto vyrci| hindI-vahA~ ( nagarI meM ) caMdrakAMtamaNiyoM se bane ataeva caMdrakiraNoM ke samparka se pasIjane ke kAraNa apane hI jala-pravAha se paripUrNa vRkSoM ke AlavAloM ( jalAdhAroM ) dvArA jisameM jala se sIMcane kI kriyA kA bhAra vyartha hai, aise bhImasutA ( damayantI) ke upavana para vaha ( haMsa ) AkRSTacitta ho gyaa| TippaNI-damayantI kI vATikA meM vRkSoM ke AlavAla ( thAMvale ) caMdrakAMta maNi se banAye gaye the, caMdramA nikalatA, maNiyAM pasIjatIM aura jala se AlavAla pUrNa ho jAte / apane Apa hI siMcAI ho jAtI thii| bar3I hI vicitra aura manorama thI vaha vATikA ki mAnava nahIM, pakSI kA bhI citta usameM rama gyaa| mallinAtha ne yahA~ atizayokti kA nirdeza kiyA hai aura vidyAdhara ne atizayokti aura udAtta kaa| isameM aura agale tIna (107, 108. 109 veM) zlokoM meM bhI mAlinI chaMda hai, jisake pratyeka caraNa meM do nagaNa (m), eka magaNa (sss), do yagaNa (Iss) krama se paMdraha vaNaM hote haiM, ATha aura sAta para yati hotI hai // 106 // atha kanakapatatrastatra tAM rAjapUtrIM sadasi sadRzabhAsAM visphurantI sakhInAm / uDupariSadi madhyasthAyizItAMzulekhAsnukaraNapaTulakSmImakSilakSIcakAra // 107 / / jIvAtu-atheti / atha darzanAnantaraM kanakapatatraH svarNapakSI tatra vane sadRza bhAsAmAtmatulyalAvaNyAnAM sakhInAM sadasi visphurantIM 'sphuratisphulatyoninivibhya' iti patvam / ur3apariSadi tArakAsamAje madhyasthAyinyAH zItAMzulekhAyAzcandrakalAyAH anukaraNe paTuH samarthA lakSmIH zobhA yasyAH sA ityupamAlaGkAraH / tAM rAjaputrIm akSilakSIcakAra adrAkSIdityarthaH // 107 / / ____ anvayaH-atha kanakapatatraH tatra sadRzabhAsAM sakhInAM sadasi visphurantIm uDupariSadi madhyasthAyizItAMzulekhAnukaraNapaTulakSmIm akSilakSIcakAra /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH hindI-isa ( damayantI-upavana ke darzana ) ke uparAMta svarNapaMkhI ( haMsa) ne vahA~ ( vATikA meM ) samAna kAMtimatI sakhiyoM kI sabhAmadhya vizeSa rUpase dIpatI, tAroM kI pariSad meM madhya sthitA (netRttva karatI) zItakiraNa (candra) kI kalA ke anukaraNa meM samartha zobhAnvitA (damayaMtI) ko netragocara kiyaa| TippaNI--vATikA meM anupama rUpavatI sakhiyoM ke madhya virAjatI damayaMtI suvarNapakSI ko aisI pratIta huI, jaisI ki tArikAoM ke madhya candrakalA / damayaMtI kI sakhiyA~ bhI usI jaisI nahIM, to usI ke samAna sauMdaryazAlinI thIM, damayaMtI to anupama sundarI thI ki vicitra pakSI, sone ke paMkhavAle rAjahaMsa ke netra bhI use dekhate hI raha gaye / upamAlaGkAra // 107 // bhramaNarayavikoNasvarNabhAsA khagena kvacana patanayogyaM dezamanviSyatA'dhaH / mukhavidhumadasIyaM sevituM lambamAnaH zaziparidhirivoccairmaNDalastena tene // 108 // jIvAtu-bhramaNeti / agho bhUtale kvacana kutracitpatanayogyaM dezaM sthAnam anviSyatA gaveSamANena ata eva bhramaNa rayeNa vikIrNA svarNasya mA dIptiryasya tena khagena amuSyA ayam adasIyam 'vRddhAcchaH' 'tyadAdIni ceti vRddhisaMjJA / mukhendu se vituM lambamAnaH srasamAnaH zaziparidhiH candrapariveSa iva uccarupari maNDalo valayaH tene vitene tanoteH karmaNi liT / utprekSAsvabhAvoktyoH saGkaraH // 1.8 // anvayaH-adhaH kvacana patanayogyaM dezam anviSyatA bhramaNaraya vikIrNasvarNabhAsA tena khagena adasIyaM mukhavidhu sevitu lambamAnaH zaziparidhiH iva uccaiH maNDalaH tene| hindI--nIce ( dharatI para ) kahIM utarane yogya sthAna ko khojate paribhramaNa ke vega se suvarNadIpti vikIrNa karate hue usa pakSI ( haMsa ) ne jaise usa ( damayaMtI ) ke mukha candra ke sevana ke mimitta laTakate candrapariveSa ke samAna Upara maMDala liyA ( gola cakkara lagAyA ) /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ naSadhamahAkAvyam TippaNI-dharatI para nIce utarate pakSI kA yaha svabhAva hai ki vaha gola cakkara lagAkara sthAna nizcita karake taba utaratA hai, rAjahaMsane bhI aisA hI kiyaa| kavi ne isI para yaha bimba-varNana kiyA hai / lagA ki candra ke nikaTa candra kA gherA 'phema' A rahA hai damayaMtI kA mukha candramA hai, svarNAbhA bikheratA cakkara letA haMsa usakA sunaharI phrema hai / haMsa kI 'sevitum' kriyA kA bhAva nArAyaNa paMDita ne 'paricumbitum' liyA hai, kucha anya TIkAkAra 'draSTum' lete haiM / vastutaH yaha bhAva avika svAbhAvika lagatA hai ki mukha candra kA prabhAmaNDala, jo pIche chUTa gayA thA, candra ke cAroM ora lagane ke lie nikaTa A rahA hai-'sevitum-upasevitum' / mallinAtha ke anusAra utprekSA-svabhAvokti kA saMkara, vidyAdhara kI dRSTi meM rUpaka-upamA-jAti kI saMsRSTi / / 108 // anubhavati zacItthaM sA ghatAcImakhAbhirna saha sahacarIbhinandanAnandamuccaiH / iti matirudayAsItpakSiNaH prekSya bhaimI vipinabhuvi sakhIbhissArdhamAbaddhakhelAm // 109 / / jovAtu-anubhavatIti / vipinabhuvi vanapradeze sakhIbhiH sahacarIbhiH 'sakhyazizvIti bhASAyAmi'ti nitanAta GIp / sArddhamAbaddhakhelAmanubaddhakrIDAM, 'krIDA khelA ca kUrdana mi'tyamaraH / bhaimI prekSya pakSiNaH sA prasiddhA zacI indrANI ghRtAcImukhAbhiH sahacarIbhiH saha itthamuccarutkRSTaM nandanAnandaM nandanamukhaM nAnubhavatIti matIH buddhirudyaasiidutthitaa| atra prekSya matiriti mananakriyApekSayA samAnakartRkatvAt pUrvakAlatvAcca prekSyeti ktvAnirdezopapattiH, tAvanmAtrasyaiva tatpratyayotpattI prayojakatvAt / prAdhAnyatvaprayojakamiti na kshcidvirodhH| atropamAnAdupameyasyAdhikyoktervyatirekAlaGkAraH 'bhedapradhAnasAdharmyamupamAnopameyayoH / AdhikyAdalpakathanAdvayatirekaH sa ucyate // ' iti lakSaNAt // 109 // __ anvayaH--vipinabhuvi sakhIbhiH sArdham AbaddhakhelAM bhaimI prekSya-ghRtAcImukhAbhiH sakhIbhiH saha sA zacI ittham uccaH nandanAnandaM na anubhavatipakSiNaH iti matiH udayAsIt /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH sargaH hindI -- upavanapradeza meM sakhiyoM ke sAtha krIDAratA bhImaputrI ko dekha pakSI ( haMsa ) kI aisI buddhi banI ki ghRtAcIprabhRti sahacariyoM ke sAtha usa suvikhyAta iMdrANI zacI ko isa prakAra ke pracura AnaMda kA nandana upavana kI krIDA meM bhI anubhava nahIM hotA / TippaNI- damayaMtI kI zacI, usakI sakhiyoM kI ghRtAcI Adi apsa - rAoM aura vATikA kI naMdanakAnana se tulanA karate hue damayaMtI ke krIDAsukha kI zacI ke kelisukha se zreSThatA batAkara eka prakAra se damayaMtI- pariveSa kI zacI pariveSa kI apekSA zra eSThatA dyotita kI gayI hai / mallinAtha ne isI AdhAra para yahA~ vyatireka alaMkAra mAnA hai, yoM vidyAdhara ne bhrAMtimAna kA nirdeza kiyA hai / / 109 // zrIharSaH kavirAjarAjimukuTAlaGkArahIrassutaM zrIhIrassuSuve jitendriyacayaM mAmalladevI ca yam / dvaitIyokatayA mito'yamagamattasya prabandhe mahA kAvye cAruNi naiSadhIyacarite sarge nisargojjvalaH // 110 // vyAkhyAtam / dvitIya eva dvaitIyIkaH, itIkak dvaitIyIkatayA mito dvitIyatvena jIvAtu - zrIharSamityAdi / 'dvitIyAdIkak svArthe vA vaktavya' gaNitaH dvitIya ityarthaH, agamat // 110 // 96 iti 'mallinAtha sUriviracitAyAM 'jIvAtu' samAkhyAyAM naiSaghaTIkAyAM dvitIyaH sargaH samAptaH // 2 // anvayaH -- ( prathama sarga ke samAna ) kavirAjarAjimukuTAlaGkArahIraH " suSuve, tasya cAruNi prabandhe mahAkAvye naiSadhIyacarite ayaM dvatIyIkatayA mitaH nisargojjvalaH sargaH agamat / hindI - kavirAjasamUha zrIharSa ke cAru prabandha mahAkAvya naiSadhIya - carita meM yaha dvitIya rUpa meM parigaNita svabhAvasundara - prakRticitroM se zrRGgArita sarga pariNati ko prApta huA // 110 // dvitIya sarga sasApta 0
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityadarpaNam 'candrakalA saMskRta-hindI vyAkhyA sahita vyAkhyAkAra-AcArya zeSarAjazamo regmI kAlidAsAdi mahAkaviyoM ke katipaya pranyoM ke khyAti prApta vyAkhyAkAra ne Adhunika paThana-pAThana ke anurUpa anAvazyaka vistAra na karake subodha saMskRta evaM hindI vyAkhyA prastuta kI hai| vyAkhyA meM saralatA lAne kA bharapUra prayAsa kiyA gayA hai| isakI pANDityapUrNa vicAroM se ota-prota samIkSAtmaka vizada bhUmikA meM grantha ke gambhIra adhyayana evaM zodha ke pariNAma upanyasta haiN| parIkSArthI chAtroM ke liye to isakI hindI vyAkhyA hI paryApta hai| 1-6 pariccheda 50-00, 7-10 pariccheda 40-00, saMpUrNa 10-00 dazakumAracaritam "candrakalA saMskRta-hindI vyAkhyA sahita ___AcArya zeSarAja zarmA kRta isa ke sAvataraNa vyAkhyA meM eka-eka pada ke do-do paryAya, samAsa,, vigraha, bhAvArtha, vyAkaraNa tathA koza kA bhI yathAsthala samucita prayoga kiyA gayA hai| uttara pIThikA zIghra, pUrvapIThikA 8-00 veNIsaMhAra-nATakam saTippaNa 'kamalezvarI' saMskRta-hindI vyAkhyA sahita vyAkhyA-DaoN0 bAlagovinda jhA bhArata ke vibhinna vizvavidyAlayoM meM saMskRta pAThyakrama ke antargata yaha nATaka nirdhArita hai, ataH chAtroM kI AvazyakatA ko dhyAna meM rakhakara vidvAn lekhaka ne apane adhyApanAnubhava se saMskRta-hindI ubhaya vyAkhyAoM ke mAdhyama se chAtroM ko veNIsaMhAra ke adhyayana kAdarA-pUrA lAbha prApta ho sake, isI lakSya se TIkA likhI hai / nATaka ke antargata saMvAdoM va zloMkoM ke vyAkhyAkama meM anvaya, pratizabda, koza, chanda evaM alaMkAra kA nirdeza tathA vizada vivecanAtmaka TippaNI dvArA gaMbhIra bhAvoM ko sarvajana vedya banAne kI ceSTA kI gaI hai| bhUmikA bhAga meM kavi evaM unakI kRti se saMbaddha aitihAsika vivecana bhI savistAra prastuta kiyA gayA hai, jo upalabdha kisI bhI saMskaraNa meM dekhane ko nahIM milatA 20-00 kRSNadAsa akAdamI cauka, (citrA sinemA bilDiga), vArANasI-1