SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 144
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ ७६ नैषधमहाकाव्यम् स्नरार्द्धचन्द्र षुनिभे क्रशोयसां स्फुटे पलाशेऽध्वजुषाम्पलाशनात् । स वृन्तमालोकत खण्डमन्वितं वियोगिहृत्खण्डिनि कालखण्डजम् ।।४।। जीगतु--स्मराद्धेति । नलः स्मरस्य योऽर्द्धचन्द्रः अर्द्धचन्द्राकार इषुस्तन्निभे तत्सदृशे नित्यसमासत्वादस्वपदविग्रहः, अत आहामरः-'स्युरुत्तरपदे त्वमो । निभसङ्काशनीकाशप्रतीकाशोपमादयः' इति । वियोगिनां हृत्खण्डिनि हृदयवेधिनि ऋशीयसां कृशतराणामध्वजुषामध्वगामिनाम् पलाशनात् मांसभक्षणात् पलाशे पलमश्नातीति व्युत्पत्त्या पलाशसंज्ञाभाजि किंशुककलिकायामित्यर्थः । अन्वितं सम्बद्धं वृन्तं प्रसवबन्धनं तदेव कालखण्डजं खण्डं यकृत्खण्डमिति व्यस्तरूपकम् । आलोकत आलोकितवान् । 'कालखण्डं यकृत्समे' इत्यमरः । तच्च दक्षिणपार्श्वस्थः कृष्णवर्णो मांसपिण्डविशेपः ॥८४॥ अन्वयः-सः स्मराद्धचन्द्रेपुनिभे वियोगिहृत्खण्डिनि शीयसाम् अध्वजुपां पलाशनात् स्फुटं पलागे अन्वितं वृन्तं कालखण्ड खण्डम् ( इव ) आलोकत । हिन्दी-उसने काम के अर्द्धचंद्रबाण के तुल्य विरहिजनों के हृदय-विदारक' अत्यंत कृश ( दुर्वल ) राहगीरों (पथिकों ) के पल ( मांस ) को खाने से स्पष्टत: 'पलाशः' नाम को सार्थक करते ( पलं मांसम् अश्नातीति पलाशः ) पलाश में लगे कृष्णवणं प्रसववंधन ( कलो के निम्नभाग में लगा काला खोल) को (पथिको के) कालखण्ड से जात खंड ( कलेजे के टुकड़े ) के समान देखा। टिप्पणी-कवि ने पलाश की लाल कली में वियोगी पथिकों के 'पलाश' ( मांसाशी ) द्वारा खाये गये कलेजे के टुकड़े की कल्पना की है । कली के नीचे के भाग में जो ऊपरी खोल का काला पत्ता जैसा लगा रह गया है, वह उस खाये गये मांस के सूख जाने के कारण है । नारायण पंडित ने यहाँ लुप्तोत्प्रेक्षा का निर्देश किया है, चन्द्रकलाकार ने उपमा-प्रतीयमानोत्प्रेक्षा के संकर का और विद्याधर ने रूपक और अत्प्रेक्षा का ॥८४॥ नवा लता गन्धबहेन चुम्बिता करम्बिताङ्गी मकरन्दशोकरैः। दृशा नृपेण स्मितशोभिकुड्मला दरादराभ्यां दरकम्पिनि पपे ॥ ८५॥ जीवातु-नवेति । गन्धवहेन वायुना चुम्बिता स्पृष्टा अन्यत्रानुलिप्तेन पुंसा वीक्षिता मकरन्दशीकरैः पुष्परसकणैः करम्बिताङ्गीत्यामिश्रितरूपा
SR No.009566
Book TitleNaishadhiya Charitam
Original Sutra AuthorHarsh Mahakavi
AuthorSanadhya Shastri
PublisherKrishnadas Academy Varanasi
Publication Year
Total Pages284
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari & Literature
File Size74 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy