________________
ਬੇਕਾਰ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਅਗਿਆਨ ਹੈ। ਅਗਿਆਨ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਚੰਗਾ ਢੰਗ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਵੇ।
ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਗਿਆਨ ਗਿਆਨ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ “ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਵਸਤੂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇ ਜਾਂ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਗਿਆਨਾਵਰਨੀਆ · (ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਰਮ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ, ਆਤਮਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੀ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਭਾਵ ਅਗਿਆਨ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਗਿਆਨ ਹੈ।
ਗਿਆਨ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ :
(1) ਅਭੀਨਬੋਦ ਗਿਆਨ (ਮਤੀ ਗਿਆਨ) ਜੋ ਗਿਆਨ ਪੰਜ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਭੀਨਿਬੋਧਿ ਜਾਂ ਮਤੀ ਗਿਆਨ ਆਖਦੇ ਹਨ। .
(2) ‘ਸ਼ਰੁਤ ਗਿਆਨ : ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਜਿਸ ਅਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਵੀ ਮਨ ਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਸ਼ਰੁਤ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਮਨ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਮੂਰਤ (ਖ ਨੂੰ ਹੀ ਹਿਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਮਨ ਮੂਰਤ ਪ੍ਰਤੱਖ) ਤੇ ਅਮੂਰਤ (ਅਖ) ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਮਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਰੁਤ ਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਮਨ ਹੈ।
(3) ਅਵੱਧੀ ਗਿਆਨ : ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਕੇਵਲ ਆਤਮਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਰੂਪੀ (ਸ਼ਕਲ ਵਾਲਾ ਤੇ
269
