________________
उपसंहार
चाणक्य आणि चंद्रगुप्त यांची जोडी आदर्श गुरुशिष्यांची जोडी असून, चाणक्य खरोखरच चंद्रगुप्ताचा हितैषी, मार्गदर्शक आणि तत्त्वज्ञ होता.
(१५) श्रावक चाणक्य आणि चाणक्यमुनि :
जैन साहित्यिकांची एक विशेष प्रवृत्ती त्यांच्या साहित्यातून दृष्टोत्पत्तीस येते. जे जे म्हणून उत्कृष्ट, आकर्षक आणि लक्षणीय असेल त्या त्या सर्वांचे कमीअधिक जैनीकरण केल्याशिवाय त्यांची धर्मबुद्धी जणू काही शांतच होत नाही. चोवीस तीर्थंकरांपासून सुरू झालेली शलाकापुरुषांची यादी उत्तरवर्ती जैन साहित्यिकांनी हळूहळू १०५ व त्याहूनही अधिक शलाकापुरुषांपर्यंत पोहोचवलेली दिसते. याच मानसिकतेतून जैनांनी चाणक्यालाही 'जैन' म्हटले आहे.
श्वेतांबरांनी त्याला 'श्रावक' म्हणून रंगविले आहे तर दिगंबरांनी जैनदीक्षा ग्रहण करायला लावून ५०० साधूंचे प्रमुख बनविले आहे. कौटिलीय अर्थशास्त्रातून प्रतीत होणारा चाणक्याचा भिक्षुविषयक दृष्टिकोण लक्षात घेता, त्याने स्वतः जैनदीक्षा घेणे, सर्वथा असंभवनीय वाटते. 'मिच्छामि दुक्कडम्' ही पारंपरिक जैन पदावली चाणक्याच्या तोंडून बळेच वदवून घेतली आहे. अर्थशास्त्रात सर्व अवैदिकांना तो 'परपाषण्ड' असे म्हणत असताना त्याच्या तोंडून परपाषण्डांची म्हणजे वैदिकांची निंदा करवून घेतली आहे. त्याने शांत चित्तवृत्तीने समाधिस्थ होऊन, स्वीकारलेल्या स्वेच्छामरणाला 'संलेखना ' अथवा ‘संथाऱ्याचे’ स्वरूप दिले आहे.
इतके सारे प्रयत्न करूनही, चाणक्याचे ब्राह्मणत्व आणि वेदाभिमान लपून राहात नाहीच. अर्थशास्त्रातून तर तो उघडउघड व्यक्त होतो. तरीही चाणक्याचे व्यक्तिमत्व आणि कर्तृत्व जैनांनी ज्या जाणिवेने आणि कसोशीने जपले त्याखातर एवढे जैनीकरण
२९२
