________________
उपसंहार
आपण क्षम्य मानावयास हरकत नाही. त्याला समन्वयात्मक दृष्टिकोण' असेही संबोधता येईल. (१६) जैनांनी चाणक्याच्या व्यक्तिमत्वाला दिलेला पूर्ण न्याय
जैन साहित्यात प्रतिबिंबित झालेल्या चाणक्याच्या व्यक्तिमत्वाचा समग्रतेने विचार करू लागल्यावर, आपल्या डोळ्यासमोर त्याचे विशिष्ट व्यक्तिमत्व त्याच्या अंगभूत गुणांनी झळकू लागते. त्याचा निरासक्त, कल्याणकारी दृष्टिकोण – वैयक्तिक जीवनातील निस्वार्थता – बहुधा संतान नसल्यामुळे अधिकच टोकदार झालेली अपरिग्रही वृत्ती – समाजाविषयीची उदारमतवादी आणि व्यावहारिक दृष्टी धर्माच्या जोडीनेच त्याने अर्थ आणि काम या पुरुषार्थांना दिलेले महत्त्व - कूटनीतीवर आधारलेली असूनही प्रजासुखे सुखं राज्ञः' या प्रजाहितैषी सूत्रावर चालणारी त्याची राजनीति – अतिश्रीमंतवर्गाचा पैसा जनसामान्यांसाठी अपहरण करण्याचे त्याचे कौशल्य – इंगित आणि आकार यांच्या सहाय्याने मनुष्यस्वभावाचे अचूक परीक्षण करणारा एक मानसशास्त्रज्ञ – ग्रामीण आणि नागरी दोहोंच्याही समान विकासासाठी झटणारा एक राष्ट्रप्रेमी आणि अखेरीस पूर्वप्राप्त पारंपरिक ज्ञान आणि स्वानुभव यातून अजोड राजनैतिक ग्रंथ लिहिणारा एक व्यासंगी पंडित – एवढ्या साऱ्या गुणविशेषांच्या पैलूंनी झळकणारा हा चाणक्य, जैनांच्या कथा – चरित्रातून अतिशय समर्थपणे साकार झाला आहे. म्हणूनच संदर्भ जुने असूनही या पुस्तकातून चाणक्याविषयीची माहिती नव्याने मिळते.
