________________
उपसंहार
येते. जैनांनी जपलेल्या चाणक्याची थोरवी यानेच सिद्ध होते. याच कारणाने प्रस्तुत पुस्तकाचे शीर्षक आहे - “चाणक्याविषयी नवीन काही..." (१४) शंकानिरसनासाठी जैन संदर्भांची उपयुक्तता
कौटिलीय अर्थशास्त्राच्या पहिल्या हस्तलिखित प्रतीच्या शोधानंतर प्राच्यविद्येच्या अभ्यासकांनी चंद्रगुप्त, चाणक्य आणि अर्थशास्त्र यासंबंधी वादविवादाचे अनेक मुद्दे उपस्थित केले. जैन साहित्यातील चाणक्याचे समग्र दर्शन घेतले की, त्यातील अनेक शंकांना अतिशय मुद्देसूद उत्तरे मिळतात.
चाणक्य आणि चंद्रगुप्त मौर्य, या दोन्हीही ऐतिहासिक व्यक्तिरेखा आहेत. चाणक्याने पुढाकार घेऊन केलेल्या चंद्रगुप्त मौर्याच्या राज्याभिषेकाचे अचूक वर्ष परिशिष्टपर्वात नोंदविले आहे. 'चाणक्य, ‘कौटिल्य' आणि 'विष्णुगुप्त', ही तीनही एकाच व्यक्तीची नावे आहेत. बहुधा 'विष्णुगुप्त' हे त्याचे जन्मनाम; 'चाणक्य' हे त्याचे ग्रामनाम आणि ‘कौटिल्य' हे त्याचे विशेषण असावे. नालंदा विद्यापीठात प्राचीन भारतीय शिक्षणाचा जो अभ्यासक्रम होता त्यात कौटिलीय अर्थशास्त्राचा समावेश निश्चितपणे केलेला होता. आज उपलब्ध असलेले ‘अर्थशास्त्र' हे कौटिल्याच्या नावाने उत्तरवर्ती काळात केलेले संकलन नसून, 'चाणक्य' नावाच्या खऱ्याखुऱ्या व्यक्तीने, आपल्या अनुभवांची भर घालून, पूर्वसूरींच्या विचारांचे धन त्याच्या बुद्धिमत्तेचा परिपाक म्हणून, अर्थशास्त्राच्या रूपाने, समग्र भारतीयांसाठी सादर केले आहे. कदाचित् काही थोडा भाग त्यात प्रक्षिप्त असू शकेल. परंतु मुख्य गाभा चाणक्याचाच आहे.
२९१
