________________
उपसंहार
अनुवृत्त केलेली दिसते. चाणक्याचा नंदाच्या दरबारात झालेला अपमान आणि त्याने शेंडी सोडून केलेली प्रतिज्ञा, यालाच हिंदू परंपरेत विशेष अधोरेखित केले आहे. कथासरित्सागरात नंदवंशाच्या नाशासाठी चाणक्याने केलेल्या अभिचारक्रियेलाच विशेष महत्त्व दिले आहे. चाणक्याची बुद्धिमत्ता, राजनीतीतील कौशल्य आणि पराक्रम या कशाचेच दर्शन त्यातून होत नाही. चाणक्याचा जन्म, मृत्यू आणि आयुष्यातील विविध घटनांवर हिंदू परंपरा प्रकाश टाकीत नाही. त्या मानाने मुद्राराक्षस नाटकातून विशाखदत्ताने त्याची बुद्धिमत्ता आणि राजनैतिक कौशल्य विशेषत्वाने रंगविले आहे. तरीही संपूर्ण नाटक ‘अमात्यराक्षसाला अनुकूल करून घेण्याच्या घटनेभोवतीच सतत फिरत ठेवले आहे. मुद्राराक्षसाने 'कौटिल्य: कुटिलमति:' हा वाक्प्रचार मात्र अतिशय लोकप्रिय केला.
चाणक्याच्या माहितीबाबात जैन साहित्याची विशेषतः श्वेतांबरांची स्थिती मात्र पूर्ण वेगळी आहे. चाणक्याचे माता-पिता-जन्मस्थान-बालपणाचे प्रसंग-बालकाचे भविष्य-शिक्षण-विवाह-पाटलिपुत्रास गमन-नंदाकडून अपमान-योग्य व्यक्तीचा शोधचंद्रगुप्ताशी भेट-चंद्रगुप्तास घेऊन भ्रमण-मौल्यवान धातूंचा शोध-पर्वतकाशी मैत्रीमगध साम्राज्याची प्राप्ती-पर्वतकाचा कपटाने केलेला वध-राज्यचिंता व राज्यव्यवस्थाराज्यकोष समृद्ध करणे-त्याची कडक आज्ञापत्रे व दंडपद्धती-चंद्रगुप्ताचा मृत्यू-राजा बिंदुसाराकडून अवहेलना-त्याचा स्वेच्छामरणाचा निर्णय-गोकुलग्रामामध्ये गमन-त्याचे ध्यानस्थ होणे-सुबंधूच्या द्वारा दहन-मरणाचा शांतपणे स्वीकार आणि तत्पूर्वी सुबंधूवर घेतलेला सूड- या सर्व घटना हेमचंद्राने परिशिष्टपर्वात संकलित केल्या आहेत. हरिषेणानेही दिगंबरांना मान्य असलेले चाणक्यचरित्र नोंदविले आहे.
हिंदू आणि जैन परंपरेने रंगविलेल्या चाणक्यातील तफावत यातून सहज दृष्टोत्पत्तीस
२९०
