________________
उपसंहार
त्याने अंतिम प्रसंगी जन्मगावी येणे स्वाभाविकही वाटू शकते. गेल्या शतकात अर्थशास्त्राची सापडलेली पहिली हस्तलिखिते तमिळ आणि मल्याळम् लिपीत असल्यामुळे या शंकेस थोडा दुजोराही मिळतो. परंतु चाणक्याचा मृत्यू पाटलिपुत्राजवळील 'गोकुळ' स्थानात झाला, याबाबत श्वेतांबरांचे एकमत दिसते. (८) श्वेतांबर साहित्यातील चाणक्यकथांची विविधता
वरील मुद्यात म्हटल्याप्रमाणे, हरिषेणाने लिहिलेली चाणक्यमुनिकथा दिगंबरांनी अतिशय प्रमाणित मानलेली दिसते. त्या तुलनेने श्वेतांबरांनी केलेली चाणक्याची मांडणी वेगवेगळ्या अंगांनी केलेली दिसते. श्वेतांबर साहित्यिक विविध संदर्भांच्या अनुषंगाने चाणक्यकथांची आणि प्रसंगांची निर्मिती करण्यासाठी खूपच उत्साहित दिसतात. कधी ते त्याला सर्वोत्कष्ट अनुभवसिद्ध बुद्धीचा आदर्श मानतात. विविध युक्त्यांनी राजकोष भरण्याच्या त्याच्या कौशल्याची तारीफ करतात. आदर्श गुरुशिष्याचे उदाहरण म्हणून नि:संदिग्धपणे चाणक्य-चंद्रगुप्ताची कथा लिहितात. त्याच्या कठोर नियमावलींची आणि अनुशासनाची जिनांच्या आज्ञेबरोबर तुलना करतात. सारांश, श्वेतांबरांचा चाणक्य खूपच आकर्षक भासतो. (९) जैन चाणक्यकथांमधील ऐतिहासिकता
प्रथमत: हे मान्यच करावे लागेल की, जैनांच्या चाणक्यकथांबाबत संपूर्ण ऐतिहासिकतेचा दावा करता येत नाही. या कथांचे चित्रण दोन प्रकारे केलेले दिसते. जनश्रुतीने चालत आलेल्या दंतकथा तर त्यांनी नोंदविल्या आहेतच परंतु कौटिलीय अर्थशास्त्राचा बारकाईने अभ्यास करून, त्यातील सकस कथाबीजेही चाणक्यकथांना
२८७
