________________
उपसंहार
ठिकाणी नुसता नामनिर्देश दिसला. काहींनी दोन-तीन ओळीत एखादाच प्रसंग चित्रित केलेला दिसला. चूर्णीमध्ये काही ठिकाणी प्राकृत गद्यात सलग चरित्र तर काही ठिकाणी सुटे प्रसंग दिसले. उपदेशपदटीकेत आणि उपदेशमालाटीकेत २००-२५० प्राकृत गाथांमध्ये संपूर्ण चाणक्यचरित्र आढळले. हेमचंद्राने अखेरीस संस्कृतात चाणक्यकथेचे संपूर्ण संकलन रसाळ पद्धतीने केलेले दिसले. श्वेतांबरांनी चढत्या क्रमाने जपलेला हा चाणक्याचा आलेख अभ्यासकास खूपच रंजक वाटतो. (७) श्वेतांबर आणि दिगंबर चाणक्य : एक तौलनिक दृष्टिक्षेप
दिगंबरांनी चाणक्याचा आदर मुख्यत: त्याच्या धीरगंभीर स्वेच्छामरणामुळे केलेला दिसतो. संदर्भांची संख्या पाहता, श्वेतांबरांच्या तुलनेत दिगंबर संदर्भ एक तृतीयांश आहेत. चाणक्याचे चरित्र रंगविताना दिगंबरांनी चंद्रगुप्त मौर्याच्या चरित्राकडे जवळजवळ दुर्लक्ष केलेले दिसते. ते चाणक्याला ‘राजर्षि' म्हणणे पसंत करतात. अंतिमत: त्याला मुनिदीक्षा देऊन, ५०० साधूंच्या संघासह दक्षिणापथास पाठवितात. श्वेतांबर साहित्यात चाणक्यकथांची क्रमाने वृद्धी झालेली दिसते तर दिगंबरांवर हरिषेणाच्या चाणक्यमुनिकथेचा पूर्ण प्रभाव दिसतो.
दिगंबर आचार्य श्रीचंद्राचा, अपभ्रंश कथाकोषातील चाणक्य, हरिषेणाच्या चाणक्यापेक्षा अधिक वास्तविक आणि तर्कसुसंगत वाटतो. हरिषेणाने रंगविलेला जलदुर्गाचा प्रसंग यथायोग्य वाटत नाही. त्याच्या चरित्रात चाणक्य आणि चंद्रगुप्ताच्या पराक्रमावर आणि राजनैतिक कौशल्यांवर भर दिलेला दिसत नाही. चाणक्यमुनींचे क्रौंचपुरास झालेले गमन हे एक मोठे कोडेच वाटते. तो जन्माने दाक्षिणात्य असल्याचे सूचनही त्यातून होते. श्वेतांबर उल्लेखांमधील ‘गोल्ल'देश हा खरोखरच गोदावरीच्या किनाऱ्यावरील असेल तर
२८६
