________________
उपसंहार
तर्कसुसंगतपणे उपयोजित केली आहेत. त्या कथांमधले सामाजिक आणि सांस्कृतिक जीवन अर्थशास्त्राशी इतके मिळतेजुळते आहे की, जैन साहित्यिकांच्या कल्पनाविलासाचे आविष्कार', असे म्हणून त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करता येणार नाही. (१०) अर्थशास्त्र : जैन आचारावलीचा मूलस्रोत
आजच्या नागरिकशास्त्राच्या दृष्टीने, अर्थशास्त्रातील लक्षणीय भाग आहे तो म्हणजे नियम, गुन्हे, नियमभंग आणि त्यांना दिलेल्या शिक्षांचा. या पार्श्वभूमीवर जैन आचारातील नियमावलीचा सूक्ष्मतेने अभ्यास केला तर असे दिसते की, चाणक्याने सर्व प्रजेसाठी घालून दिलेले हे नियम जैनांच्या साधुआचारात आणि गृहस्थाचारात कौशल्याने गुंफलेले आहेत. विशेषत: अर्थशास्त्रातील वैश्यविषयक नियमावली आणि जैन गृहस्थांसाठी नोंदविलेले अणुव्रतांचे अतिचार यातील साम्य थक्क करणारे आहे. ___श्वेतांबर अंगग्रंथ आणि मूलसूत्रे यातील साधुआचार मुख्यत: विधानात्मक आहे. पहिले भद्रबाहु हे चाणक्याला जवळजवळ समकालीन असल्यामुळे त्यांनी साधुआचारातील अतिचार आणि त्याबद्दलची तपस्यात्मक प्रायश्चित्ते आपल्या छेदसूत्रात जोडलेली आहेत. नंतरच्या काळात हे अत्यावश्यक मानले गेले की साधुसंतांचे नायकत्व करणाऱ्या आचार्यांनी छेदसूत्रांचा आणि प्रायश्चित्तांचा अभ्यास केलाच पाहिजे. शेवटी एक निरीक्षण नोंदवावेसे वाटते की, चाणक्याच्या आज्ञावलींनी परिष्कृत झालेला जैन साधुआचार आणि गृहस्थाचार शतकानुशतके तोच राहिला आहे. याउलट ब्राह्मण परंपरेतील गृहस्थाश्रम आणि संन्यासाश्रमांचे वर्णन मात्र वेळोवेळी परिवर्तित आणि परिवर्धित झालेले दिसते. (११) चाणक्य आणि त्याच्या अर्थशास्त्राकडे पाहण्याचा दृष्टिकोण
'अर्थशास्त्र' हा ग्रंथ ब्राह्मण परंपरेतील आहे याबाबत काहीच वाद नाही. तुलनेने
२८८
