________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
अनेक नियम दिले आहेत. बंदरे, मालावरील जकात आणि कर तसेच जलप्रवासाचे परवाने याविषयी कौटिल्य विस्ताराने आचारसंहिता नमूद करतो. तो म्हणतो, 'ब्राह्मण, पाषंडी, भिक्षु, लहान मुले, वृद्ध आणि आजारी माणसे, गर्भवती स्त्रिया आणि राजदूत या सर्वांना जलप्रवासाचे परवाने विनामूल्य द्यावेत.' भावार्थ असा की, परवाना बाळगणे सर्वांना अत्यावश्यक होते. काहींना ते 'सशुल्क' होते तर काहींना ते 'निःशुल्क' होते.
जैन साधुआचाराच्या चौकटीत नाव अगर जहाजाने केलेला प्रवास ईर्यासमितीच्या अंतर्गत येतो. निशीथसूत्राच्या १२ व्या उद्देशकात हा विषय विस्ताराने चर्चिला आहे. त्यासाठी एकूण ४७ भाष्यगाथा खर्ची घातल्या आहेत. (गाथा क्र.४२०८ ते ४२५५) पाच महानद्यांचा उल्लेख वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. तेथेच अंग, वंग, कलिंग आणि पंजाब या प्रदेशांचे उल्लेख आहेत. निशीथभाष्यातील वरील उल्लेखावरून असे दिसते की, इसवी सनाच्या पाचव्या-सहाव्या शतकात जैन साधु-साध्वींना नौकेने विहार करणे कल्पत असावे. निशीथसूत्र ३.१२ मध्ये म्हटले आहे की, 'भिक्षु - भिक्षुणींना नदी ओलांडणे निषिद्ध नाही. परंतु जर एका महिन्यात त्यांनी दोन-तीन वेळा जास्त नदी ओलांडली तर त्यांना विशिष्ट उपवास करण्याचे प्रायश्चित्त घ्यावे लागेल. '
समवायांगाच्या २१ व्या प्रकरणात म्हटले आहे की, साधु-साध्वी महिन्यातून एकदा नदी ओलांडू शकतात. नावागमनाचे उल्लेख आचारांग आणि उत्तराध्ययनात सुद्धा विपुल प्रमाणात आढळतात. ( आचारांग २.३.१, पृ.१५६, ब्यावर; उत्तराध्ययन ३६.५० -५४) छेदसूत्रांच्या काळात जरी साधूंसाठी जलमार्गाने केलेला प्रवास निषिद्ध नसला तरी सांप्रत काळात मात्र जैन साधु-साध्वी कटाक्षाने
२७२
