________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
अर्थात् अर्थशास्त्राप्रमाणेच येथेही सावध, सक्रिय, कर्कश, कटुक, निष्ठुर, परुष, आस्रवकरी, छेदनकरी आणि भेदनकरी अशा भाषेचा निषेध केला आहे.
___आचारांग आणि दशवैकालिक दोहोंतही विशेषत्वाने नमूद केले आहे की, व्यक्तीच्या हीन सामाजिक दर्जाचे प्रदर्शन करणारे निंदाव्यंजक आणि
अपमानास्पद वचन कोणाच्याही संबोधनासाठी वापरू नये. जसे - से भिक्खू वा भिक्खुणी वा --- णो एवं वइज्जा - होले त्ति, गोले त्ति वा, वसुले त्ति वा कुपक्खे त्ति वा, घडदासे त्ति वा, साणे त्ति वा, तेणे त्ति वा ।
(आचारांग २.४.१, पृ.१८१-१८२, ब्यावर) दशवैकालिकाच्या ७.१२ या गाथेवरून असा बोध होतो की, साधु-साध्वीने कोणाही व्यक्तीचा कधीही त्याच्या शारीरिक व्यंगावरून हिणवू नये. म्हटले आहे की,
तहेव काणं काणे त्ति , पंडगं पंडगे त्ति वा ।
वाहियं वा वि रोगि त्ति , तेणं चोरेत्ति णो वए । उत्तराध्ययनाने आणखी एक पाऊल पुढे टाकून असे म्हटले आहे की, कोणत्याही प्रकारचे चांगले अथवा वाईट अन्न भिक्षेत प्राप्त झाले तरी साधूने त्या अन्नाची स्तुती अथवा निंदा करू नये. कारण त्यायोगे गर्व आणि लज्जा असे भाव
देणाऱ्यामध्ये किंवा घेणाऱ्यामध्ये उत्पन्न होतात. (११) सरोवर, नदी अथवा समुद्र ओलांडून जाण्यासंबंधीचे नियम अर्थशास्त्राच्या ४९
व्या अध्यायात आले आहेत. त्या अध्यायाचे नाव आहे 'नावाध्यक्ष'. कौटिल्याने या अध्यायात होडीतून अथवा जहाजातून जलमार्गाने प्रवास करण्याविषयीचे
२७१
