________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
पायीच विहार करतात. नावेचा अगर जहाजाचा वापर करीत नाहीत.
साधुआचारावरील निरीक्षणे
कौटिल्याने अर्थशास्त्रात नमूद केलेले वर्तनाचे अनेक कायदे आणि नियम जैन साधुआचारात कौशल्याने गुंफलेले दिसतात.
आचारांग (२) मधील आठ एषणांवर नजर टाकली असता असे दिसते की, सामान्य नागरिकशास्त्राचे प्राय: सर्व नियम साधु आचारात या ना त्या रूपाने समाविष्ट केलेले आहेत.
राजा किंवा त्यांच्या उच्च अधिकाऱ्यांशी होता होईतो जवळिकीचे संबंध टाळले आहेत.
जैनेतर साधुवर्गाशी उद्भवणाऱ्या कलहप्रसंगांना बगल देण्यास सांगितले आहे. हेर किंवा दूत म्हणून साधु-साध्वींनी राज्यासाठी काम करावे अशी अपेक्षा कौटिल्य व्यक्त करतो. अनेकदा पाषण्डांचा वेष धारण करून हेरगिरी करावयास सांगतो. सामान्यतः जैन साधुवर्ग कितीही सामोपचाराने घेणारा असला तरी याबाबतीत मात्र त्यांनी तडजोड केलेली दिसत नाही. ते इतके व्यवहारी आहेत की हेर, दूत किंवा खबऱ्या म्हणून राजाने अथवा गणाने जर त्यांच्यावर त्या कामाची बळजबरी केली तर त्यांना अपवादस्वरूप मानून प्रायश्चितांमधूनही सूट दिलेली दिसते.
कौटिल्याची न्यायबुद्धी कितीही मान्य केली तरी हे तथ्य मात्र स्वीकारावेच लागते की, श्रोत्रिय ब्राह्मणाविषयी त्याच्या भावना मृदू आहेत. पाषण्डांविषयी मात्र त्याच्या भावना कठोर आहेत.
२७३
